Dr. Ehmed YALINKAYAyî Reyde Roportaj

Roportajo ke ma derheqê niweşîya cinîyan de Doç. Dr. Ehmed Yalinkayayî reyde kerdo pêşkêş kenê. 

*

Roşan Lezgîn: Mamosta ma jînekolojî ra dest pê bikin, jînekolojî çi yo?

Doç. Dr. Ehmed Yalinkaya: Manayê qalê “Jînekolojî” mîyanê ziwanan Hîndo-Ewropa di pîye ra zaf nizdî ya. Niştiş û wendiş ê bedelîyeno. En zaf mûnena kirdkî. Latînkî, îngilizkî “gynecology” ya, wendiş de brîtanij vanî “Cînekolojî”, amerîkayij vanî “Caynekolojî”. Gynec = Cinî, logy = zanayi.

Ma hem vanî “cinî” (kadın), hem zî vanî “cînek” (gynec). Mîsal, “Cîneka belengazi.” Cinî namêko umûmî yo, “cînek” hîna spesîfîk o. Ma eşkên vaji cinî dinya, ama cinek dinya nêvajîyeni. Jînekolojî (Gynecology) “Cinek û zanayi” yanî “Gynec o logy” pîya vatişê ya.

Roşan Lezgîn: Hemîleyîye û tutardişî ra eleqedar, nêweşîyê cinîyan exleb çi yê?

Doç. Dr. Ehmed Yalinkaya: Ma nêeşkeni vaj ina niweşî mîyûn cînan di en zaf a. Çimka niweşî bênatê komûn di, nabeynê duwelûn di bedelîyena. Mîsal, Komara Afrîkaya Başûrî di hîrê cînan ra yewi di vîrusê HIV esta, ama ma di zaf tay a. Yanî niweşîyê hemi cayî sey pîyê nîyê. Niweşî cografîk, nîjadî (race), halê sosyo-ekonomîkî ra bedelîyenê. Niweşîyê feqîran û zengînan ferq kenê. Mîsal, qanserê serviksî mîyûn feqîran di zaf o, qanserê luhun (uterus) û hakdanû (ovarium) mîyûn zengînan di zaf asîyeni. Hewna, niweşîyê qijardişî mîyûn feqîran di hîna zêde yê.

Roşan Lezgîn: Nêweşîyê ke hîna zaf cinîyanê kirdan de, yan zî ma vajîn welatê ma de vejîyenê meydan, estê?

Doç. Dr. Ehmed Yalinkaya: En zaf niweşîyê cînan ma çi yê? Niweşîyê mîyûn cînan ma di zaf ê. Ama qêde ki ma vînen, en zaf niweşîyê feqîrê ra yenê meydan, sê anemî, enfeksîyon, miqetîya kemî, yanî niweşîya ki sosyo-ekonomîko xirawin ra peyda bena, zaf asîyena. Hîna niweşîyê ki hemîlemendişî ra, qijardişê ra vejîyên, hîna zaf asîyeni, sê hîpertansîyon (preeklampsi, eklampsi), komplikasyonê ki helê welidîyayîşî di peyda benî, sê guînşîyayîşî (exanguination: zaf guînvînkerdiş) zaf asîyenî. Amaniyaz niweşîya ki pê tedawîya medîkali ver tera gêriyêna, zaf cinî ma inê ra hayatê xwu vîn kenî. Mîyûnê dewletanê averşîyayan di cinî wextê weldîyayîş (qijardiş) di guînşîyayîş ra canê xwu vîn nêkenî.  

Roşan Lezgîn: Mamosta, mehlaya ma de hende tutî zaf ê, ti vanî qey hêga de ramitê. Yanî ma zaf tutan anê dinya, wina nîyo?

Doç. Dr. Ehmed Yalinkaya: Ti raşt vanî. In hal, sewîyê (düzey) ma mojneno. Komê ki pêy di mendi zaf zêdîyeni, yanî zaf qijan hanî. Komê ki aver şî, nêzedîyeni, yan zî zaf hêdî zêdîyeni. Dewletê ki pêy di mendi, zaf zêdîyeni, zaf mireni, ina yew çî esto. Yanî ma eşkenî vaj “zaf bîyayîş zaf vînbîyayîş”. Ma zi pêydimendan ra yî.

Roşan Lezgîn: Seba ke tutanê bisihetan bîyarê û sihetê xo zî bipawê, ti cinîyan rê çi tewsîye kenî?

Doç. Dr. Ehmed Yalinkaya: Tewsîyê mi zaf esti ama her kes nêeşkeno bîyar ca. Heta ki hetê sosyo-ekonomîkî ra hal hol nêbi, weşîyê (sihet) zî hol nêben. Cinî hela ge xwu di yew problem vîner û hîs biker, gereka ser bid niweşxane û tede niweşî esta çîn a, ca bikêr. Sebê weşîyê xwu perwerde bigerî, zanayê xwu bizednî. Niweşî tede ca bibo gereka tedawî bibo. Wexta ge pîze niweş bimanû taqîbê xwu raşt bido kerdiş. Rîsk û komplîkasyonê pîzeyî bunder bibo (bimuso).