Ehmedê Xanî’nin Hatırası Üzerine

28-30 Kasım tarihleri arasında, İBV Yönetim Kurulu Başkanı İbrahim Gürbüz ve araştırmacı yazar Nihat Gültekin’le Doğubeyazıt’ı ve Ehmedê Xanî’yi ziyaret ettik. Bu geziyi, Doğubeyazıt Belediye Başkanı Yıldız Acar, Nihat Gültekin ve İbrahim Gürbüz birlikte organize ettiler.

İstanbul’dan hareket eden uçak Van Havaalanı’na indi. Orada bizi, Peywend Yayınları sahibi ve İBV Yönetim Kurulu Üyesi Xalid Sadînî karşıladı. Van’da bir süre sohbetten ve yemekten sonra Doğubeyazıt’a hareket ettik.

Nihat Gültekin, Doğubeyazıt’tan önce Zilan Deresi’nde bazı alanların ziyaret edilmesinin doğru olacağını söyledi. Öyle yaptık.

Zilan Deresi, Van’ın Erciş ilçesinde, Patnos ve Çaldıran arasında yer almaktadır. Zilan Deresi’nin kaynağı Tendürek dağlarının kuzey taraflarıdır. Suları Van Gölü’nü baslemektedir. Bu bölgede Ademan, Sipkan, Zilan, Hesenan aşiretlerine bağlı 18 civarında köy bulunmaktadır.

Bu bölgede Ağrı direnişi sırasında soykırıma varan operasyonlar gerçekleşmiş. Nihat Gültekin, köylülerin üç alanda toplanarak kurşuna dizildiklerini anlatttı. Bu alanlardan biri Çika Hemoya (Adaxeybê), ikincisi Çika Îskîya (Milk Komir), üçüncüsü Çika Bekira (Newala Fedê, Utanç Deresi)

* * *

Adları geçen alanlarda kadın erkek, genç yaşlı, çoluk çocuk bütün köylüler toplanıyor. Feryad figan, her tarafta büyük bir uğultu, çığlık var. Bu alanda toplanan köylerin etrafını erlerden oluşan tim çevirmiş. Bu timin görevi emir verildiğinde bu alanda toplanan halkın üzerine yakın mesafeden ateş etmek.

Bu alandan çok yoğun bir çığlık yükseliyor. Her taraf feryad figan. Bunun üzerine bu timi etrafına rütbeli askerlerden oluşa yeni bir tim daha yerleştiriliyor. Bu timin görevi, bu yoğun çığlık karşısında duygusal davranıp hem ateş etmeyen erlere hem de bu alanda toplanan halka kurşun sıkmak.

Her ihtimale karşı, bu ikinci timin etrafına da çok daya yüksek rütbelilerden oluşan yeni bir tim yerleştiriliyor. Bu şekilde soykırıma varan bu operasyonlarla halk imha ediliyor.

Yıllar sonra, katledilen bu halkın torunları atalarını anmak için Adaxeybê’de, Zilan Deresi’nin kıyısında duvar çevirmiş. Devlet ve hükümet yetkilileri, bu duvarın, 1930’lerdeki operasyonları çağrıştırdığını farkederek duvarı yıktırmış. Amaç, bu konularda Kürdler arasında toplum bilincinin ve tarih bilincinin oluşmasına engel olmak. Duvarı kalıntılarını biz de gördük. Nihat Gültekin’in bu konuda bir kitabı da var. Dîwarên Me Jî Hilweşandın, Doz Yayınları 2023 376 s.

* * *

Doğubeyazıt’a Erciş, Muradiye Çaldıran üzerinden gittik. Tendürek dağları batımızda kaldı.

Doğubeyazıt’ta bizi belediye yetkilileri karşıladı. Akşam, yemekte, Belediye Başkanı Yıldız Acar’la çok verimli görüşmelerimiz oldu. Yıldız Acar bağımsız Belediye Başkanı. 29 Kasım belediye başkanının halkla görüşme günüydü. O görüşmeleri de izledik. Halk, kadın erkek kalabalık gruplar halinde salona alınıyordu. Herkes belediye başkanına sorunlarını anlatıyordu. Halk, dile getirilen sorunlarla ilgili olarak belediye başkanıyla görüşmeler yapıyordu. Belediye başkanı ilgili kişileri dinleyip kendi düşüncesini açıklıyordu.

Doğubeyazıt’ta Pırra Belet Köprüsü’nü de ziyaret ettik. Bu köprüde Ağrı direniş sırasında, 1928’de, direnişçilerle hükümet arasında bir görüşme gerçekleşmiş. Direnişi bırakın, Cumhuriyet’in nimetlerinden yararlanın… şeklinde görüşmeler. Bu görüşmeye İhsan Nuri Paşa’nın ve Bra Heski Telli’nin, hükümet tarafında da komutanların katıldığı ifade edilmektedir. Bu görüşmeler, Kürdleri kandırmaya yönelik görüşmeler olduğu ferkedildiği için başarıya ulaşmamış. Nihat Gültekin Pira Belet Köprüsü’nün başında bu konularla ilgili önemli açıklamalar yaptı.

 * * *

Ehmedê Xanî’yi ve İshak Paşa Sarayı’nı da ziyaret ettik. Ehmedê Xanî’nin de İshak Paşa Sarayı’nın da ziyaretçisi çoktu. Burada bir duygumu ve düşüncemi ifade etmem gerekiyor. Birçok kuruma Ehmedê Xanî’nin adı verilmiş. Ama hepsinde de Ehmedê Xanî adı yanlış yazılmış. Ahmed-i Hani şeklinde yazılmış. ‘Ağrı Ahmed-i Hani Havaalanı’, ‘ Doğubeyazıt Ahmed-i Hani Kampusu’, ‘Ahmed-i Hani Kütüphanesi’ vs. Sadece, Kütüphane’nin bir bölümünün kapısı üzerinde ‘Ehmedê Xanî’ levhası vardı.

Ehmedê Xanî Türbesi’nde Kitaplıkta Diyanet İşleri Başkanlığı’nın çok kalın ciltleri vardı. 15 kadar. Kitap vardı. Ama kitaplıkta Mem-û Zîn ve Nûbihara Biçûkan yoktu. Ehmedê Xanî şiirinden üç dört satır Türkçe’ye çevrilmiş. Ehmedê Xanî’nin mezarını başına bu çeviri asılmıştı.

Daha önce de Ehmedê Xanî’yi İshak Paşa Sarayı’ birkaç defa ziyaret etmiştim. Bir çay bahçesinde, etrafa bakarken etraftaki dağların ne kadar yüksek olduğunu, ilk defa bu gezide farkettim. Bu alanda Büyük Ağrı Dağı ve Küçük Ağrı Dağı da ufukta görünmüyordu.

* * *

Ehmedê Xanî adını bazı devlet kurumlarına verilmesi, Ehmedê Xanî saygı olarak değerlendirilebilir. Ama hiçbir yerde Ehmedê Xanî adının doğru yazılmaması bu düşünceyi geçersiz kılmaktadır.

Doğubeyazıt’a ilk olarak 1967 Sonbaharında gelmiştim. Ondan sonra pek çok gelişimiz gidişimiz oldu. O günlerden bugüne Doğubeyazıt’da gerek maddi planda, gerek manevi planda çok önemli gelişmeler oldu. Son yıllarda, bu gelişmeler daha belirgin bir şekilde arttı. Bu gezide rahmetli dostumuz Mehmet Karahan’ın çocuklarını da görmek bana büyük bir mutluluk verdi. Mehmet Karahan’la 1971, 12 Mart rejimi döneminde Diyarbakır Askeri Tutukevi’nde beraberdik. Rahmetli Av. Bahattin Eryılmaz, rahmetli Av. Mustafa Çamlıbel rahmetli Av. Erdoğan Teomete, esnaftan Mustafa Özbay koğuş arkadaşlarımız arasındaydı.