Kerê Hezretê Nalî

Edebîyata soranî ya nivîskî bi helbestên hozanê navdar Nalî (1797-1855) dest pê dibe. Yanî Nalî yekemîn kes e ku bi zaravê soranî helbest vehûnaye. Navê wî Xidir e, kurrê Ehmedê Şaweysê Elî Begê Mikayîl e.

Nalî sala 1797ê zayînî di gundê Xakûxolê ku gundeke li deşta Şarezorê da ji dayik bûye. Wekî hemû kesên serdema xwe xwendin û nivîsînê li medreseyên Kurdistanê dest pê dike. Li medreseyan ziman û edeba erebî fêr dibe. Midetekê jî li bajarê Senendecê (Sineyê) da dimîne û li wir jî bi edeb û zimanê farisî ra nasyar dibe.

Nalî hevdemê hozana kurd Mestûre Xanima Erdelanî ye û li bajarê Sineyê ew dîtiye û helbesteke dûr û dirêj lê zengîn û rengîn li dijî wê nivîsîye. Nalî li dû ra ji Sineyê dizivire Silêmanîyê. Nalî li dirêjaya jîyana xwe da, gelek derdeserî û awaretî dîtiye. Çûye Şam û Hicazê û çûye zîyareta hecê, li dû ra diçe Îstanbulê û li sala 1855an li Îstanbulê wefat dike, gorra wî ya pîroz niha li Îstanbulê, li goristan Sultan Eyûb e.

Dîwana Nalî ku ji zêdeyî 140 xezel û qesîdeyan pêk tê, ta niha çendîn caran li Silêmanî û Ûrmîyê bi şirove û pêşgotinên Mela Ebulkerîmê Muderris, Muhemedê Mela Kerîm, Fatihê Ebdulkerîm û Mamosta Hêmin Mukirîyanî hatiye weşandin. Taybetmendîya dîwana Nalî ne tenê ew e ku yekemîn dîwana zaravê soranî ye, belkî taybetmendîya wê ew e ku, yek ji zengîntirîn û rengîntirîn dîwanên kilasîkên kurdî ye, ku mişte ji cuwankarîyên toreyî (bedî‘ û belaxet). Li seranserî dîwana wî da hîç malikek ji helbestên wî bê cuwankarîyên toreyî tune ye. Zanîn û agadarîya wî ji zimanên kurdî, farisî, turkî û erebî wa lê kiriye, ku dîwana wî mişt e ji peyv û biwêjên zor giran ê toreyî û cuwankarîyên bedew û bêwêne û dîwana wî bûye deriyayek ji biwêj û cuwankarîyan, ku karê her kesî nîne bê melevanîya toreyî ji nav wê deryaya bê ser û bin derkeve. 

Helbestên wî hemû jî zengîn in. Lê li nav dîwana wî da, du helbestên wî ketine ser zaran. Yek helbesta ku li dijî Mestûre Xanima Erdelanî nivîsîye, ya dî jî helbesta ku li ser kerê xwe nivîsîye, li nav kurdan da deng vedane. Mamosta Hêmin Mukirîyanî dema ku li weşangeha Sellahedînê Eyûbî li Ûrmîyê, li ser dîwana Nalî dixebitî, digot xwezî kerekî min jî wekî kerê Nalî hebûya. Mebesta wî jî ew bû ku hem helbesteke wisa xweş binivîsîya hem jî hema kerekî wî wisan şairane hebûya. Ev helbesta wisa bi nav û bang e, ku Partîya Keran ya Kurdistanê ew li jêr sembola partîya xwe ku peykerê kerekî ye, nivîsîne. 

Ezê li vir helbesta kerê Hezretê Nalî bi soranî binivîsim û li dû ra peyvên wê yên giran şrove bikim, hêvîdar im ku ev helbest bibe dergehekê ji bo kesên ku dixwazin dîwana Nalî bixwînin. 

Hey kerêkim bû çu peyker teykerî hewraz û lêj

Sîne pan û mûçe kurt û şane berz û giwêy dirêj

Binzik û cebhet sipî, kilk û ser û damen siya

Yeketaz û sêbirr û dûbad û şeşdang û dirêj

Kelle wek cerrey şerrabî pirr nîşat û terrdemax

Şêrî nerr, ahûyî berr, gurgî sefer, qemçîneçêj

Mil ‘elem, şîrînqelem, ahûşikem, meymûnqedem

Simxirr û kilkêstirr û menzilbirr û areqnerrêj

Zerq û zerraqî wekû xakister, emma bêxubar

Berq û berraqî wekû pîroze, lakin bêkirrêj

Sim wekû yeşm û le peşm û tûkî pê da sernigûn

Çaw wekû bîcade ya dû şewçiraxî şuilerêj

Giwêdirêjê bar û kurtanberz û palanîbezîn

Çust û wuryatir le giwêkurtanî palanî û gêj

Qaniî babî reza, razî be pûş û dirrk û dal

Salikî sebr û tehemmul, burdebar û hîçnebêj

Aqilê bû nawî kerb û, qatiî rêgey sefer

Xoşsilûktir bû le sed wêldaşî herze û gêj û wêj 

Saimuddehrî be roj, emma berojûy bênîyyet

Qaimulleylî silûk, emma silûkî bêniwêj

Çende pêm xoş bû zubanî halî deygut “Nalîya”

Her dû heywanîn, eto gwêkurt û eminîş giwêdirêj

________

FERHENGEK

ahû: xezal

ahûşikem: zikxezal, navtengzirav

areqnerrêj: xwêdanerrêj, kes yan heywanê ku di karê giran da xwêdan nade û zû naweste.

bab: derge

bêkirrêj: bêqirêj, paqij

berojû: birojî, rojîgir

berr: çol, bîyaban

berraq: çilvilok, birqonek

berz: bilind

bêxubar: bêgemar, bêtoz

bîcade: karîbar, yaqût

burdebar: berbihêr, barbir, mutehemil 

cebhet: enî, nav çavan

çust: çabûk, çalak, jêhatî

damen: dehmen, daw

deygut: digot

dûbad: tund û bi lez,

'elem: perçem, ala, beyraq

eminîş: ez jî

eto: tu

giwêdirêj: guhdirêj

giwêkurtan: yên guhkurt, mebest jê mirov e

gwêkurt: guhkur, guhkin

herze: tolaz û serserî

kerêkim: kerekî min

kilk: dêl, dûvik, dûlik, boç, qemç

kilkêstirr: dêlhêstir, dûlikhêstir

kurtanberz: kurtanbilind, hesp û hêstir

lakin: lê, lêbelê, emma

le: li, ji

lêj: serberjêr

menzilbirr: rêpîv, kes yan heywanê ku di rê da zû biçe

meymûnqedem: pîrozqedem, pêpalpîro, gavsivik

mil: uskur, stû

mil’elem: gerden wekî alayekê bilind

mûçe: pêpik

Nalîya: ey Nalî

nerr: nêr

nîşat: xweşî, neşet, keyf

palanî: hespê bi palan

palanîbezîn: hespşikên

peşm: hirî, tûk, pûrt

peyker: heykel

qaimulleylî: kesê ku şev ranazên

qemçîneçêj: qamçînexwur, hesp yan dusimên ku beza ne û nahêlin qamçî li wan keve.

saimuddehr: kesê ku tim rojî be

salik: rehrewê rêka terîqetê, sofî, arif

sêbirr: sêsalî

sernigûn: sernixûn, serberjêrbûyî

silûk: rêka terîqetê, rê û rêbazên terîqetê

sîne: sing

siya: sîyah, reş

şane: navmil

şeşdang: bitew, kamil, bêkêmasî

şîrînqelem: qelemên nigan yên xweşik, Nalî çîpên kerê xwe şibandiye qelemên xweşik û cuwan

şuilerêj: alavrêj, agirreşîn

terrdemax: bihal, demsaz, keyfxoş

teyker: pîver, rêpîver, çûnxoş

wêldaş: yoldaş, heval

wurya: wirya, hişyar, haydar 

xakister: xwelî, argûn

xoş: xweş

yeketaz: yekbez, kes yan heywanê ku kes di bezê da pê ra nagîje

yeşm: kevirekî giranbuha ye

zerq: hêşîn, kew

zuban: ziman