Kurdî tenê kurmancî nîn e!

Evdila Koçer: Tu rewşa zaravayê zazakî ya niha çawa dibînî?

Roşan Lezgîn: Rewşa kirdkî, yanî ya kurdîya zazakî zêde baş naxuye. Axaftvanên wê roj ji rojê kêmtir dibin. Ya herî xirab, êdî li gundan jî zarok û jinên ciwan pê naaxafin.

Evdila Koçer: Heke yek bixwaze ku ji te fêr bibe ka ferqa zaravayê zazakî ji kurmancî û soranî çi ye, tu yê çi bibêjî?

Roşan Lezgîn: Ferqa kurdîya zazakî û kurdîya soranî ew e ku, di kurdîya soranî de nêr û mêkî nîn e. Ferqa di navbera kurdîya kurmancî û kurdîya zazakî de jî ew e ku, di kurmancî de hinek qaydeyên kevnare deforme bûne lê di kurdîya zazakî de hîn orîjînal mane. Wekî mînak, “Amojina Sînem hate ber min.” “Ap Sînan hat ber min”. Herwekî ku dixuye, di kar (fiîl) de mîna zazakî ferqa mêkî û nêrkî heye lê kurmanc di her duyan de jî tenê wekî “hat” dişuxulînin. Di kurdîya zazakî de ev îbare wisa ne: “Nacinîya Sîneme hameye verê mi.” “Ap Sînan hame verê mi”. Êdî tu bi xwe ferqa di navbera lehçeyan de bibîne. Tiştekî din jî lê zêde bikim. Peyvên kurdî yên ku di kurmancî, soranî û zazakî de ne, li dora ji sedî heştêyî koka wan yek e lê form diguhere.

Evdila Koçer: Gelo hê jî rîska zazakî heye ku bimire?

Roşan Lezgîn: Wekî ziman, zazakî namire. Bi sedan kitêb hene. Lê axaftvanên wî bi lez kêm dibin. Mirin ev e!

Evdila Koçer: Ji bo ku ev zarava nemire divê çi xebat û gavên radîkal bêne avêtin?

Roşan Lezgîn: Gava herî kêrhatî, em bibêjin gava herî radîkal, statuyeka resmî ye. Ger bibe xwedîyê piçûktirîn statuya resmî, dê xwe ji mirinê xelas bike. Lê berîya wê, divê di zihnîyetê de em jîyandina wê ji bo xwe bikin bar.  

Evdila Koçer: Gelo medyaya kurdî ji bo zazakî çi dikare bike û nake? Gilî û gazincên te ji wan çi ne?

Roşan Lezgîn: Mebesta te ji “medyaya kurdî” çapemenîya kurmancî ye! Ez baş dizanim. Çapemenîya kurmancî, kurmancînus, -dibe ku bi nezanî be- bi vê şêweyê tadayeka mezin li kurdîya zazakî dikin. Van deh-panzdeh salên dawîn, navê “kurmancî” kirine “kurdî”. Ferhenga tirkî-kurmancî amade dikin, li ser dinivîsin “ferhenga tirkî-kurdî”. Kitêbeka fêrbûna kurmancî amade dikin, li ser dinivîsin “Ez kurdî hîn dibim”. Lê di esasê xwe de têgeha “kurdî” navê muşterek yê hemî dîyalektên kurdî ye. Ev helwêsta şaş ya kurmancan dike ku li Kurdîstana Bakûr kurdîya zazakî (kirdkî, kirmanckî, dimilkî) li derveyî kurdî bimîne. Wekî ku bi tirkî dibêjin, “öteleme”yek çêdibe. Hinek kurdên zaza jî -ji ber ku navendên serbixwe yên tenê zazakî yan yên zazayan tune ne- bi helwêsteka sosyoreaksîyonel xwe ji kurdîtîyê dûr didin. Bi hezaran dezgeyên çapemenîyê, em bibêjin kovar, rojname, kanalên televîzyonê, radyo yan dezgeyên kulturî-sîyasî yên kurmancan hebin, kes pirsekê ji wan nake ku çima beşeka zazakî têde tune ye. Lê dema kurdên zaza bi xwe kovar yan malpereka zazakî ya serbixwe diweşînin, tavilî hesab ji wan tê pêrsîn! Ji ber ku kurmanc xwe fêrî zazakî nakin, di xebatên muşterek de kurmancî serdest dibe. Ev, di zirara zazakîyê de ye. Ji vê çendê, kurdên zaza, di bin sîwana navê kurdîtîyê de dezgeyên serbixwe ava bikin, dê ji bo jîyîna kurdîya zazakî baştir be. Lê divê kurmanc navê “kurdî” û “kurdbûnê” nekin malê xwe! Bila ji lehçeya xwe re bibêjin kurmancî yan jî bibêjin kurdîya kurmancî.

Evdila Koçer: Tu xebatên şaredar û saziyên çandî yên li ser zazakî çawa dibînî?

Roşan Lezgîn: Kîjan xebata li ser zazakî?! Min tiştek nebihîstîye. Ger te bihîstîye, ji kerema xwe re bi mînakên îsbatkirî bibêje, bila milet pê bihese. Hingê, ez ê bala xwe bidim “çawa”yîya “xebatên şaredar û sazîyên çandî”.

Evdila Koçer: Hinek kes zazakî wekî zimanekî serbixwe bi nav dikin, tu ji vê yekê re çi dibêjî?

Roşan Lezgîn: Êy, hinek jî dibêjin “kurd nîn in”. Dibêjin “kurd tirk in, kurd ereb in, kurd fars in…” Dibêjin, “li çiyê di nav berfê de meşîyane, ji ber lingên wan dengê ‘kart-kurt’ derketîye, bûne kurd”. Tu ji viya re çi dibêjî?! Çima ev pirs bala kurmancan, yan bala cenabê te nakşîne?! Çima tu pirseka wisa nakî? Tu baş dizanî ku, ev, propagandaya dişminên kurdan e, ne wisa? Tu ji xwe re bi vê îdîayê dikenî û di rêya xwe re diçî. Madem wisa ye, ez ji te re rastîyê bibêjim. Navê orîjînal yê zazayan “kird” e. Ev forma qedîm ya têgeha “kurd” e. Kird, kurdên xas in. Kirdkî û kirmanckî, navê orîjînal yê kurdîya zazakî ye, “zaza” û “dimbil” navê şexsan e, pişt re bûne navê eşîran. Ji vana, ji ber ku peyva “zaza” melodîk û hêsan e, rehet tê gotin, lewre her ku diçe ev nav derdikeve pêş. Ji derve de bêhtir ev nav tê gotin. Ehmedê Xasî, 1892 de kitêbeka bi kirdkî (zazakî) nivîsîye, 1899 de çap bûye. Têde dibêje, “temam bi Mewludê Kirdî”. Pêncî sal berîya Îsayî, tarîxnusekî romayî li vî welatî qala “kirt”an dike. Ez heta ji Licê nehatibûm Diyarbekirê min peyva “zaza” nebihîstibû. Em xwe kird dizanin, zimanê me jî kirdkî ye. Em ji kurmancan re dibêjin “kirdasî”, yanî, wekî ku kurd be, dixuye. Hûn vê pirsa ku, “hinêk dibêjin zaza ne kurd in” zêde derdixin rojevê. Em ne mecbur in her carê kurdbûna xwe bi we yan bi hinekan bidin îsbatkirin! Kurmancîyê kirine “kurdî”, soranîyê kirine “kurdîy taze” lê kirdan dikin “zaza” û tehn didin derve.

Evdila Koçer: Tu weşana TRT 6 ya li ser zazakî çawa pêşwazî dikî?

Roşan Lezgîn: Kirdkî, yanî kurdîya zazakî li ber nemanê ye. Ji bo jîyandina vê lehçeyê li kîderê rohnîyek hebe, ez bi dilxweşîyê pêşwazî lê dikim. Dibe ku faydeya TRT 6 ji bo kurmancî û zazakî jî hebe. Lê di eslê xwe de TRT 6 dezgeyeka dewleta dagîrker e. Ji bo pêwîstîyên dewleta dagîrker hatîye danîn. Di dezgeya TRT 6 de însîyatîf di destê dewletê de ye. Ger wekî sazîyeka dewletê lê însîyatîf di destê kurdan de bûya, gelek baş dibû.

Evdila Koçer: Te berî niha jî malpereke bi navê "Zazakî.NET" vekir, gelo armanc û hedefên te bi vê yekê çi ne?

Roşan Lezgîn: Armanca bingehîn ew e ku ev lehçeya orîjînal ya kurdî bihê jîyandin, aktuel bibê. Bi vê xebatê dê karîgerîyeka pozîtîf ya baş li ser jîyana kurdîya zazakî çêbibe lê qîm nake.

Evdila Koçer: Li gorî te, rewşenbîrên kurmancîaxêv di derbarê zazakî de çiqas serwext û xwedî agahî ne?

Roşan Lezgîn: Roşinbîrên kurmancîaxêf gelek kêm ji rewşa kurdîya zazakî xwedî agahî ne. Ji sedî nod û nehê wan nizanin di zazakî de çiqas edebîyat heye, çi xebat hene, zazakî çawa ye... Ger hinek pêhesîyane, ew jî, me bi xwe ji wan re gotîye. Li van salan, di prosesa pêşketina kurmancîya nivîskî de, kurmancî û zazakî ji hev dûr ketin, ji hev hatin dûrxistin! Gotineka kurmancî heye, dibêjin “Xwişk ber bi bira, bira ber bi çiya.” Ev jî meseleya me ye. Kurdên zaza di xebatên standardîzekirina zazakî de lehçeyan bi nêzî hev dikin. Lê kurmanc, bi taybet kurmancên Binxet, Mêrdîn û Nisêbînê kurmancîyê ji eslê wê bi dûr dixin. Kurdên soran jî kurdîya soranî, li ser navê zimanî pêtû, ji lehçeyên din ê kurdî bi dûr dixin. Ger prosesa Hawarê li alîyê Serhedê yan li alîyê Botan û Behdînanê pêk bihata, dê kurmancîya nivîskî û zazakî gelek bi nêzî hev bûna, dê kurmanc û zazayan di xebatên nivîskî de bi hêsanî ji hev têbigihîştana.

Evdila Koçer: Wekî din çi xebat û projeyên te hene li ser zazakî?

Roşan Lezgîn: Min heta niha 4120 tene îdyomên kurdîya zazakî berhev kirine. Di çapa yekem ya ferhengê de 2700 tene hebûn. Niha ez amadekarîya çapa duduyan dikim. Sê kitêbên min ên kurteçîrokan bi zazakî weşîyane. Niha ez amadekarîya dosyaya çaran dikim. Gotarên min ên zazakî hene, ez ê zêdetir bikim. Dosyayek jî gotarên min ên kurmancî heye. Ji çapê re amade ye. Ez dixwazim navê gund û bajarên deverên zazakîaxêf, navê çem û robaran berhev bikim. Ya girîng, xebata Zazakî.NET e. Xwedê alîkarê me hemî kurdan be. Barê me giran e.

Evdila Koçer: Heke gotineke we ya din hebe, fermo...

Roşan Lezgîn: Ger xêreka kurmancan ji kurdîya zazakî re nîn be, qet nebe, wekî hinek nivîskarên soran ku Silêmanîyê dikin Kurdistan û soranîyê jî dikin “kurdîy taze”, hûn jî kurmancîyê nekin “kurdî” û bi vî awayî lehçeyên kurdî yên din tehn nedin derve, bes e. Wekî din, ez xweşîya canê we dixwazim. (*)    
25.08.2009

_______________