Malmîsanij'den Önemli Bir Çalışma Daha...

Dilbilimci ve araştırmacı yazar M. Malmîsanij'in Türkçe olarak hazırladığı, Kürtçe dilbilimi alanında çok önemli bir çalışma olan "Kurmancca İle Karşılaştırmalı KIRMANCCA (ZAZACA) DİLBİLGİSİ" Vate Yayınevi'nden çıktı. Kitap, 16 x 24 cm ebadında, renkli ve 302 sayfadan oluşuyor.

Bilindiği gibi son yıllarda "dil" ve "lehçe" kavramları çerçevesinde yürütülen tartışmalarda Kırmanccanın (Zazacanın) Kürtçenin lehçesi olmadığını ileri sürenler oldu. İşte bu kitap, Kürtçe lehçelerinin kapsamlı bir karşılaştırması yapılmadan sağlıklı bir sonucun ortaya çıkmasının mümkün olmadığını ortaya koymaktadır.

Malmîsanij, bu çalışmasında bir dili oluşturan üç temel bölüm olan "Sesbilim", "Biçimbilim" ve "Sözdizimi" başlıkları altında ve 11 ana bölüm ve birçok alt başlıkta Zazaca ve Kurmancca Kürtçelerini karşılaştırıyor. Yaptığı karşılaştırma sonucunda "dilbilgisi bakımından Kırmancca ile Kurmancca arasında bazı farkların bulunmasına karşılık dilbilgisi konularının çok büyük bir bölümünde ikisi ya tamamen veya ufak değişikliklerle aynıdır" tespitinde bulunarak "Hem dilbilgisinin çok büyük bir bölümünde Kırmancca ve Kurmanccanın aynı özelliklere sahip olmaları hem de Kırmancca konuşanların dillerini Kırmancki ve Kırdki (Kürtçe) biçiminde adlandırıp Kürtçe saymaları, Kırmanccanın (Zazacanın) Kürtçenin bir lehçesi olduğunu gösteriyor" diyor.

Malmîsanij, yaptığı çalışmada, dilbilgisi konuları bakımından Kırmancca ve Kurmanccanın özelliklerini karşılaştırarak özet olarak üç bölüm halinde sunmuş. Bunlar: a)Farklı, b)Kısmen farklı, c)Tamamen veya ufak değişikliklerle aynı olan yanlar. Tespit ettiği detaylar ise, özet olarak şu şekildedir: 

A)Kırmancca ve Kurmanccanın dilbilgisi bakımından farklı olan yanları:

1)İsmin belirtme (-i) ve çıkma durumunda (-den) iki lehçe farklılık gösterir.

2)İşaret zamirleri iki lehçede farklıdır.

3)İşteş zamirler ve bunlarla yapılan işteş fiiller iki lehçede farklıdır.

4)Kırmanccada sıfatların eril ve dişil formları var, Kurmanccada ise eril ve dişil için aynı form kullanılır.

5)İşaret sıfatları iki lehçede farklıdır.

6)Kesir sayı sıfatlarının yapılış biçimi farklıdır.

7)Sonedatlar, başta R-L ses değişimi olmak üzere, farklılık arzederler.

8)Fiilin mastar formu, Kırmanccada bazı ağızlarda "-ene"/ "-en...", bazı ağızlarda "-iş" sonekiyle biter. Kurmanccada ise genel olarak "-in" sonekiyle biter.

9)Kırmancca ve Kurmanccada ek fiil büyük ölçüde farklıdır.

10)Kurmanccada geçişli fiilin -di’li geçmiş zamanının çekimi, nesne eril de olsa dişil de olsa aynıdır. Kırmanccada ise nesnenin dişil olması durumunda bu fiil de dişil formda kullanılır (yani sonuna "-e" veya "-i" alır).

11)Geçişsiz fiillerin -di’li geçmiş zaman çekiminde aldığı çekim ekleri, iki lehçede farklıdır.

12)Fiillerin -miş’li geçmiş zaman çekiminde aldığı çekim ekleri, iki lehçede farklıdır.

13)Fiillerin gelecek zaman çekiminde aldığı çekim ekleri, iki lehçede farklıdır.

14)Fiillerin şimdiki zaman çekimi iki lehçede farklıdır.

B)Kırmancca ve Kurmanccanın dilbilgisi bakımından kısmen farklı olan yanları:

1)Kırmancada isim ve sıfatlar çoğul eki olarak cümledeki durumuna göre "-an" veya "-î" soneki alırlar. Kurmanccada ise bunlardan "-î" çoğul soneki bulunmamaktadır.

2)Şahıs zamirlerinin bir kısmı iki lehçede ortak, bir kısmı ise farklıdır.

3)Soru zamirlerinin bir kısmı iki lehçede ortak, bir kısmı ise farklıdır.

4)Sıfat tamlaması iki lehçede kısmen farklıdır.

5)Birden ona kadar olan asıl sayı sıfatlarından bir, üç ve on sayıları farklıdır. "On"dan büyük olan sayılar ise kısmen farkldır. Aynı durum sıra sayı sıfatları için de geçerlidir.

6)Zaman zarfları ile yer ve yön belirten zarfların bir kısmı iki lehçede ortak bir kısmı ise farklıdır.

7)Her iki lehçede istek kipinin yapılışının kuralları aynı olmakla birlikte çekim ekleri kısmen farklıdır.

8)Her iki lehçede dilek-şart kipinin yapılışının kuralları aynı olmakla birlikte çekim ekleri kısmen farklıdır.

9)Her iki lehçede gereklik kipinin yapılışının kuralları aynı olmakla birlikte çekim ekleri kısmen farklıdır.

10)İki lehçede kullanılan fiil öneklerinden (préfixe verbale, préverbe) bazıları ortak, bazıları farklıdır.

C)Kırmancca ve Kurmanccanın dilbilgisi bakımından tamamen veya ufak değişikliklerle aynı olan yanları:

1)Her iki lehçede bulunan sesler aynıdır. Bunun istisnası Dêrsim Kırmancca ağzında bulunan dz (c), ts (ç) sesleridir.

2)Sözdizimi bakımından cümlelerin yapısı genel olarak iki lehçede aynıdır.

3)Kırmanccanın sözcük hazinesinin çok büyük bir bölümü Kurmancca ile ortaktır.

4)Bağlaçlar, iki lehçede büyük ölçüde ortaktır.

5)Ünlemler iki lehçede ortaktır.

6)İsim türetmekte kullanılan önek ve sonekler, iki lehçede büyük ölçüde ortaktır.

7)Sıfat türetmekte kullanılan önek ve sonekler, iki lehçede büyük ölçüde ortaktır.

8)Zarf türetmekte kullanılan sonekler, iki lehçede büyük ölçüde ortaktır.

9)İsim olan sözcükler, iki lehçede cinsiyet sahibi, yani ya eril veya dişildir.

10)İsim tamlaması kuralları, genel olarak iki lehçede aynıdır. (Bazı Kırmancca ağızlarında farklılıklar var.)

11)İsmin seslenme, yönelme, kalma (-de) ve araç durumları bakımından iki lehçe büyük ölçüde aynıdır.

12)Vücut organları, akraba, renk, gün, mevsim, ay, hayvan isimleri gibi önemli isimlerin çok büyük bir kısmı iki lehçede ortaktır.

13)Her iki lehçede iki grup şahıs zamiri bulunmaktadır.

14)Dönüşlü zamir iki lehçede ortaktır.

15)İyelik zamirleri iki lehçede büyük ölçüde ortaktır.

16)İlgi zamiri iki lehçede ortaktır.

17)Belgisiz zamirler iki lehçede büyük ölçüde ortaktır.

18)Sıfat olarak kullanılan sözcükler büyük ölçüde ortaktır.

19)Üleştirme sayı sıfatlarının yapılış biçimi iki lehçede aynıdır.

20)Pekiştirme sıfatlarının yapılış biçimi iki lehçede hemen hemen aynıdır.

21)Sıfatlarda karşılaştırma (eşitlik, üstünlük, en üstünlük) kuralları iki lehçede büyük ölçüde aynıdır.

22)Önedatlar, iki lehçede büyük ölçüde ortaktır.

23)Birlikte kullanılan önedat ve artedatlar (circumpositions), iki lehçede büyük ölçüde ortaktır.

24)Soru zarflarının çok büyük bir bölümü iki lehçede ortaktır.

25)Durum zarflarının çok büyük bir bölümü iki lehçede ortaktır.

26)Nicelik zarflarının çok büyük bir bölümü iki lehçede ortaktır.

27)Her iki lehçede edilgen ortaç (participe passé, adjektif verbal), "-î" sonekiyle yapılır. (Kırmanccanın bazı ağızlarında bu sonek "-i/-e", " -îye / -a", "-ey" biçimini alır.)

28)Nesnenin eril olması durumunda, Kırmancca ve Kurmanccada geçişli fiillerin -di’li geçmiş zamanının çekim kuralı aynıdır. Nesnenin çoğul olması durumunda ise fiil çoğul formda kullanılır (Kırmanccada "-î", Kurmanccada "-in" veya "-în" ile)

29)Kırmanccada fiillerin gelecek zaman çekiminde, Sêwregi (Siverek) yöresi ağzında "do"/"dê"/"yê"/"yo"/"ê"/"o", Kurmanccada ise "dê"/"yê"/"wê"/"ê" partikelleri kullanılır. (Bazı ağızlarda bu gelecek zaman partikelleri kullanılmamaktadır.)

30)Kurmanccanın Behdinan ağzında, şimdiki zaman çekiminde, Kırmanccadaki "hê"/"yê" vd. partikeli karşılığında "yê"/"ê" kullanılır.

31)Her iki lehçede emir kipinin yapılışının kuralları aynıdır. (Fakat dolaylı emir kipinde Kırmanccada kullanılan "wa" partikeli yerine kurmanccada "bila", Güney Kürtçesinde "ba" partikeli kullanılır.)

32)Her iki lehçede bazı fiil öneklerinin (préfixe verbale, préverbe) yardımıyla fiil türetilebiliyor.

33)Ergatiflik konusunda, genel olarak Kırmancca ve Kurmancca birbirine uymaktadır.

34)Ettirgen fiil, her iki lehçede geçişli fiilin başına, "vermek" anlamıne gelen fiil getirilmek suretiyle oluşturulabilir. (Kırmanccada "dayene"/"dayîş", Kurmanccada "dan"/"dayîn" fiili.)

35)Edilgen fiil, her iki lehçede geçişli fiilin başına, "gelmek" anlamına gelen fiil getirilmek suretiyle oluşturulabilir. (Kırmanccada "ameyene"/"ameyîş", Kurmanccada "hatin" fiili.)

36)Bazı edilgen fiillerin mastarının soneki her iki lehçede birbirine çok yakındır. (Kırmanccada "-îyayene", Kurmanccada "-îyan" soneki.)

37)Dönüşlü fiil, her iki lehçede geçişli fiilin başına, "kendi" anlamına gelen dönüşlü zamirin getirilmesiyle oluşturulur. (Kırmanccadaki "xo/xwe/xwi", Kurmanccada "xwe" zamiri.)

38)İşteş fiiller, her iki lehçede işteş zamirler ve geçişli fiillerle yapılırlar.

M. Malmîsanij, Kurmancca İle Karşılaştırmalı KIRMANCCA (ZAZACA) DİLBİLGİSİ, Vate Yayınları, İstanbul 2015, 302 sayfa