Roportaj Şaîr J. Îhsan Esparî Reyde

Kek Îhsan, eke bi destûrê to bo, ez wazena seba wendoxanê Zazakî.NET çarçewaya şîîre de tayê persan bipersî. Ti keremê xo ra fikr û zanayîşê xo ma reyde pare bikî, ez zaf menun bena.

Roşano delal, verê ez wazena to û embazanê to seba xebata Zazakî.NET zerrîya safî ra pîroz bika. Şima dest bi xebatêka gelek muhîme kerdo. Ez bawer kena ke kirdkîya şîrine bi weşanê Zazakî.NET hîna geş û xurt bena. Şima rê qewet bo! Bêguman ez bi keyfxweşî wazena cewabê persanê to bida, helbet eke ez bizana.

Seba nezaket û kubarîya to, zaf sipas. Ma wina dest pêbikin. Gelo şîîre çi ya? Şîîre senî tarîf bena, yan zî yew tarîfê şîîre esto?

Persê to ra zî fehm beno ke ti zanê cewabê nê persî asan nîyo. Nê persî roja rojên ra heta ewro sereyê gelek edîb, alim û fîlosofan dejnayo. Înan ra her yewî waşto ke goreyê demê xo nê persî rê cewabêko maqul biveyno. Labelê na munaqeşe hema zî dom kena.

Ti zanê mitolojîyê yunanîyan de Orfeus esto. O lajê Homa Apollo yo û temsîlkarê muzîk û deyîrbazîye yo. Gelek weş enstrumana lîre (lyra) zî ceneno. Goreyê mîtolojî o hende weş ceneno û vano ke heme heywanê wehşî û kovî gama ke ey goşdarenê benê kedî, awa robar û çeman vindena seba ke ey goşdaro. Orfeus yew cinîya zaf rinde reyra zewecîyêno. Demêk ra pey marêk cinîye de dano, cinîye mirene. Orfeus delu-dîwane beno, yaban keweno û deyîranê derdan vano hetanî ke yeno kiştiş. Mergê ey ra pey lîra ey bena grubêka estareyan ke nika astronomî de bi nê nameyî, yanî “lyra” yenê naskerdiş. Yeno zanayîş çekuya “lîrîk” yunanîya kan de yena manaya şîîra ke lîre (lyra) reyde vajîyêna.

Platon îddîa keno ke şaîrî bi hunerê xo nêşîyênê hende şîîranê weşan binusê, no dayîşê Homayî yo. Homa zereyê înan de û wayîrê înan o, coka ê şîyênê bixeliqnê. Eke şaîrî wayîrê hunerî yan zî wayîrê metodêkê arizî bibînî şîyaynê babetanê bînan de zî çîyanê weşan û hêcayan bixeliqnê. Ê bi sayeyê perîya îlhamî ya homayî xeliqnenê.

Zerrîya şaîrê namdarî Melayê Cizîrî dekwena waya mîrê Botanî. Rîwayetan gore, Melayê Cizîrî şînê Birca Belek ver de piştîya xo daynê yew kerra û waya mîrî rê şîîrê xo wendinê. Waya mîrî zî ameynê pencera ra şîîrê ey goşdaritinê. Vatişan gore kerraya ke Melayê Cizîrî piştîya xo daynê ci, eşq û zerrî ra wendişê şîîran ver bînê sey adirî. Gama ke Melayê Cizîrî uca ra şînê cinîyanê Cizîre nanê xo daynê a kerra ro û pewtînê.

No ware de Feqîyê Teyran ser o zî gelek meseleyî vajîyênê, mavajî vanê ê ziwanê teyran zanaynê. Ez zaf sereyê to nêdejna la derheqê şaîr û edîbanê miletanê bînan de zî efsaneyê winasî estê.

Nê meseleyanê corênan ra ehemîyetê “vate”yî fehm beno, bi taybetî vateyê ke hetê westayanê hunermendan ameyê terbîye û tefsîrkerdiş heta newe ra ameyê xeliqnayîş û xebitnayîş. Vateyê winasî sey “Kelamê Qedîmî” pîroz û berz vînîyayê.

Tayêne gore, şîîre heta demê romantîzmî binê tefsîrê Platonî de mende, yanî Homa îlham tena dano tayê ruhanê taybetîyan. Heta tayê îddîayan kenê ke almankî de çekuya “Dichten” (şîîre nuştiş), “Gedicht” (şîîre) û dicktare (dikte kerdiş) zî têkilîyê xo bi na bawerîye esto. Yanî şîîre çîya ke yena dayîşnuştiş, yena diktekerdiş. Swêdkîya ewroyîne de zî “dikt” “şîîre” ya û “diktare” zî “şaîr” o.

Labelê sey heme çîyî, derheqê şîîre de zî vînayîşî vurîyayî û fikrê hîna rasyonelî vejîyayî meydan: Dîderotî şaîrîye sey kedkarîye dîya. Mayakovskî zî karê şîire sey produksîyonî (üretim) hem zî produksîyonêko gelek zehmet û têmîyankewte dîyo. Vînayîşê Ahmed Arîfî zî nêzdîyê Mayakovskî yo: (...) “Û ez şaîr a/Yanî karkerê namusî ya/Karkerê zerrî. (...)”. Şaîrê fransizî Charles Baudelaire, îlham û ked û xebata şaîrî sey waye û birayan vînayî, o înan yewî ra zî nêviyarto. Hemwelatîyê ey Paul Valéry, mîrê şîîre de estbîyayîşê îlhamî red nêko zî yewna perspektîf ra nê meseleyî ra ewnîyayo. Goreyê Valéry, karê yew şaîrî hîskerdişê rewşa şîîrkî nîyo, wezîfeyê şaîrî sewbî kesan het xeliqnayîşê na rewşe yo. Şaîro namdar Paul Éluard zî nêzdîyê Valéryî çîyan vano: Şaîr îlham girewtiş ra vêşêr ganî îlham bido.

Bêguman mefhumê ke têkilîyê xo bi şîîre estê, zaf ê. Voltaire wina vano: Şima xo vîr kenê ke şîîre verê-verkan malê hîsan a, şîîre muzîkê ruhî yo. Rast o, hîs şîîre de elementêko gelek esasî yo. Bêguman merdim her game gelek çîyan hîs keno, labelê hîso ke ez behs kena hîso şîîrkî yo. No hîso terbîyekerde, nesilîyaye, dewlemend û ceribnaye yo. Wendox û goşdaritoxê şîîre aşînayê nê hîsî yo. Bi şîîre reyra her wendox şîyêno nê hîsan fehm biko. Bêguman şaîr ganî xo klîşeyan ra bipawo. Semedo ke şaîr bişîyo hîsanê wendoxî ser o tesîr biko, cîhanê xeyalanê wendoxî hîna hîra biko ganî bişêyo şîîre de ca bido teşbîh, anafor û metaforan. Merdim ganî naye zî vajo, hîsê ke şaîr bi çekuyan mana dano înan, tena hîsê şaîrî bi xo nîyî, ê mîrasê cuya merdimeyî yê.

Beno ke îlham dayîş zafê nuşteyan de estbo. Ferqê şîîre çi yo?

Şîîre tekstanê bînan ra tena bi şekil ney labelê hîna zaf hetê mana û muhtewa ra, hetê rîtm, harmonîyê vengan û hetê ziwanî ra cîya ya. Zaf rey manaya şîîre hetê wendoxan ra cîya yena fehmkerdiş yan zî tefsîrkerdiş. Cora vanê ”Her wendox/wendoxe şîîra xo newe ra nuseno”. Yanî her wendox/wendoxe goreyê zanayîş û tecrubeyanê xo şîîre bi hewayêko bîn fehm keno. Çunke zaf rey binê qisayanê zaf sadeyan de manayêka xorîne nimita ya. Yanî fehmkerdişê şîîre de sewîyeyê cîya-cîyayî estê.

Nika ma bêrê terîfê şîîre ser. Terîfê minê şîîre çin o. Ez bi xo bawer nêkena ke terîfêko pêroyî yê şîîre esto labelê ez vana qey merdim şîyêno şîîre bi yew hewa fehm biko. Bêguman fehmkerdişê cîya-cîyayî estê. Nê rêzanê cêrênan de mi fehmkerdişê xo îfade kerdo:

(…)

Qisayî estê

zelal ê, krîstalî

hîsdar ê, şîîrkî

cewherê mezgî,

ahengê vengî

û sey zerrnê safî,

sey yaqutê sûrî

vêrenê

dîwanê heme homayan de.

Her kesî rê şîîre lazim a? Yanî, çi îhtîyacîyê însanî bi şîîre esto, yan zî, ma vajin ke îhtîyacîya kamî bi şîîre bena? Çira bena?

Seba qismê verênî, hema bê ke merdim zaf bifikirîyo, şîyêno vajo ke ney her kesî rê şîîre lazim nîya. Labelê demêk ra ver mi cayê çîyêko winasî wendibi: Eke vilikî rîyê dinya ser ra wederîyî, hetê maddî ra dinya ney ra zirar nêveynena. Labelê kam şîyêno biwazo wa vilikî rîyê dinya ser ra wederî. Belkî şîîre her kesî rê lazim nîya labelê kam şîyêno vajo ke wa şîîre çin ba. Eke cayê şîîre cuya merdimî de çin bo gelo merdim namdarîya Homerosî senê şîyêno îzeh bikero? Wextê ey ser ra hema-hema hîrê hezar serrî vîyartê hema zî kitabanê tewr zaf roşîyayeyanê dinya mîyan de Îlyada och Odyssée, estê. Zaf miletî bi edîb û nuştoxanê xo yenê naskerdiş. Ez bawer kena ke merdim roşnvîrîya kurdan ke mezgê prosesê miletbîyayîşê kurdan o, bê Melayê Cizîrî, bê Ehmedê Xanî, bê Ehmedê Xasî, bê Cigerxwîn ûsn. nêşîyêno bifikirîyo. Ez vana qey rolê şîîre, nermbîyayîşê têkilîyanê însanan de, xurtbîyayîşê humanîzmî de û tekamulbîyayîşê wijdanê komelî de esto.

Gama ke ma tikêna çarçewa tenge bikerê vajê “îhtîyacîya kamî bi şîîre bena, çira bena?” pers hîna zehmet beno. Çunke kes nêşîyêno kategorî yan zî grûbêk bimusno vajo na kategorîya komelî hîna vêşî îhtîyacê xo bi şîîre esto. La ke merdim wendoxanê şîîre ra biewnîyo, vîneno ke hîna vêşî kesê wende û roşnvîrî yî. Heme dinya de wendox-nuştoxê şîîre zaf nîyî la welatê ma de hem nuştox û hem wendoxê şîîre gelek-gelek tay ê.

Mi verê zî vatbi, şîîre eserê ziwanî ya, ziwan zî tena wasitayê komunîkasyonî ney la wasitayê kulturî yo zî. Şîîre hetêk ra neslan mîyan de bena pirdê kulturî, heto bîn ra zî hîsê merdiman şîîre de benî sentezêk, şîîre hîsanê merdimî bi motîf û renganê neweyan neqişnena.

Gelo şîîre zî yew wasitaya xoîfadekerdişî ya, yan şîîre yew çek a? Çi ya?

Verê ez wazena fikrê di şaîranê namdaran pêşkêş bika: “(...) Şîîra tewr esîle, şîîra tewr girde û şîîra ke layiqê nameyê xo ya şîîra ke tena merdim semedê zewqê şîîrenuştişî ra nuseno (...)” Baudelaire wina vano. Labelê Mayakovskî het şîîre yew çeka têkoşînî yo. Gama ke seba xebata şîîre pêşnîyazanê xo nuseno, wina dest pêkeno: Yê yewine: Ganî komel de problemêk bibo û merdim winî bifikirîyo ke no problem tena bi şîîre hel beno. Yanî emrêko komelkî. Yê dîyine: Waştişanê sinife yan zî cematê ke ti temsîl kenî, ganî ti baş bizanî yan zî hîs bikî, yanî mewzîyo ke ti nîşan gênî (...).

Sey Ehmed Arifî Pablo Neruda zî cayê behsê “namusê şîîre” keno. Ez bi xo “namusê şîîre” ra di çîyan fehm kena: Yê yewine taybetmendîyê aye yê hunerî yê, mavajî xorînîye, ziwan, zerafet, rîtm ûsn. Yê diyîne fonksîyonê şîîre yo. Şîîre ganî nêba wasitaya meth û wesfanê îqtîdar û serekan. Komel de xurtkerdiş yan zî destekkerdişê kult û putan karê şîîre nîyo. Şîîre haceta îqbalpeydakerdişî zî nîya.

Merdim şêno bi şîîre se biko? Yan zî mavajin ke ma kurdî şênî bi şîîre çi havile bikin?

Gelek hetan ra kurdî zî sey miletanê bînan ê. Sey miletanê bînan kurdî zî yew mintiqaya cografîk de ciwîyênê û wayîrê ziwan, kultur, edebîyat, tarîx, urf û edetanê arizîyan ê. No het ra şarê bînî bi şîîre çi havile kenê, kurdî zî abiasan. Labelê hetê ke kurdî miletanê bînan ra cîya yê têkilîyê xo raste-rast şîîre reyra estê. Ziwanê kurdkî hema zî Kurdistanê Vakurî de ziwanê perwerdeyî nîyo. Çîyê ke nê serranê peyênan de hetê musbetî de vurîyayî, averşîyayîşê ziwanê kurdkî ser o zaf tesîrêko gird nêkenê. Çunke dewleta Tîrkîya bi polîtîkaya xo ya asîmîlasyonî ya dergûdilaye, texrîbatê ke komelê (toplum) kurdan de kerdê, texmînanê ma ra zaf-zaf xirabêr ê. Polîtîkaya kemalîstan a şovenîste ziwanê kurdkî kokê xo ra abirnayo. Ewro çi heyf ke ziwanê ma bîyo ziwanê ê kurdan ke tirkî nêzanê. Nê kesî zî roj bi roj hîna kêmî benê. Hezar heyf ke ewro ziwanê kurdkî êdî ziwanê qican û ciwananê kurdan zî nîyo.

Serra 2007î de mi Înternet de yew roportajê şaîr Rojen Barnasî wend. Roportajkerdox verê ke persê xo biko vano: ”Ti kurdan mîyan de şaîreko gelek şinasîyaye yî. Bi taybetî zî şîîrê to hetê her kesî ra yenê zanayîş (...) ” Rojen Barnas, bi hawayêko gelek mutewazî, vano: ”Ti bêpeyme wesfanê mi danî, sipas! Belkî to rê wina bo, la rastîye wina nîya. Herçiqas şaîr romantîzm ra hes kenê zî ez merdimêko realîst a. Beno ke heme Kurdîstan de qasê 100-120 kesan nameyê Rojen Barnasî eşnawito, la înanê ke eserê ey wendê 40-50 zîyadeyêr nîyî. Na zî kitabanê minê roşîyayeyan ra bellî ya.”

Semedo ke merdim bişîyo bi şîîre çîyê biko ganî ”bazar kesad” nêbo. Ganî şîîre wendoxan biresa. Ma dewijan û nêwendeyan ca verdê gelek akademîsyenê kurdan ziwanê kurdkî de analfabet ê. Na trajedî sewbîn cayê dinya de çin a. Bêguman nê şertan de zî ganî şîîre binusîya. Şîîre ganî hemberê zulm û neheqî, azadî, heq û edeletî bipawa. Gelek rey şîîre tehta sêneyê zulmî ser o zergûn bîya û bîya çimeyê hêvî û cuya newa. Şîîre ge-ge wayîrê hêz û qudretêkê efsûnî ya. Ez fehmkerdişê nê taybetmendîyanê şîîre muhîm vînena.

Faydeyê şîîre ziwanî rê çi yo? Mavajin eke yew ziwan de şîîrî çin bê, yan kêmî bê, zirarêk ziwanî rê esto? Yan zî, eke yew ziwan de şîîrî zaf nusîyay, rewşa ziwanî senî vurîyena? Xulasa têkilîya ziwanî û şîîre çi ya?

Faydeyê şîîre ziwanî rê zaf o û têkilîyê ziwanî û şîîre zî taybetî yê. Eke merdim ziwanî sey hêgayêk bifikirîyo, şîîre zî sey bezreyî ya. Hêgayo nêramite û bê bezre beno beyar û çi ber nêdano. Ziwano ke pey şîîre, roman nênusîyo, estetîze nêbeno û fonksîyonel nîyo. Helbet ziwan tena bi şîîre nêbeno fonksîyonel. Ziwanêko winasî ganî ziwanê edebîyatî, îdareyî, huqûqî, sîyasetî, perwerdeyî, medya û yê dînî bo.

Şîîre sey romanî, hîkaye û ceribnayîşan yew hunero ke ziwanî reyra beno. Ziwanê şîîre xususî, weçînaye, sefênîyaye yo û zaf rey newe ra yeno xeliqnayîş. “Şîîre, wayîrê yew manaya giran a ke ziwanê rojaneyî caran nêşîyayo û nêşîno aye bido piştîya xo” Paul Valéry wina behsê ziwanê şîîre kerdo. Eynî problemî ser o Octavia Paz vano: “Şîîre ziwan o. Ziwanêk ke verê ke bi qiseykerdiş û nesrnuştişî xirab bibo, o ziwano verên o.”

Şîîre eserêkê ziwanî ya. La no ziwan, ziwanê rojane ra cîya, ziwanêko kesîfbîyaye, zirav, xurt û dewlemend o. Çekuye şîîre de zaf rey manaya xo ya rojane ra teber yewna mana dana û hem hetê mana ra hem hetê ahengê vengî ra yena xebitnayîş. Vîjnayîşê çekuyan pabesteyê muhtewaya şîîre yo. Şîîre de persanê esasîyan ra yew timûtim no yo: Gelo şaîrî şîyayo ziwanêkê neweyî, ziwanêkê şîîrkî bixeliqno yan ney?

Kirdkî de çiqas şîîrî estê? Çend şaîrê bellîkerdeyî estê? Şîîrê înan senîn ê? Rewşa şîîra kirdkî senîn a? Taybetmendîyê şîîra kirdkî çi yê?

Ez nêzana çiqas şîîrê kirdkî estê. Labelê nê serranê peyênan de kirdkî şîîrî nusîyênê. Mavajî kovara Vateyî de hamnanê serra 1997 ra hetanî zimistanê serra 2009, 32 hûmaran de 252 hebî şîîrî neşr bîyê. Hetanî nika qasê ke ez zana nê des kitabê şîîran vejîyayî: Herakleîtos (Malmîsanij), Dîwan (W. K. Merdimîn), Dêsan de Sûretê Ma Nimite (Roşan Lezgîn), Min Hesretan de Mevirde Meso, (Îlhamî Sertkaya), Zerîya Min To de Mend (Îlhamî Sertkaya), Azebe (Çetîn Satici), Roja Sîpîye (Çetîn Satici), Dilopê Zerrî (J. Îhsan Espar), Delala Çimrengîne rê Qesîdeyî (Zulkuf Kişanak), Dejê Nimiteyî (Newzat Valêrî). Nînan ra Çetîn Satici û Îlhamî Sertkayayî her yewî di kitabê şîîran nuştê.

Peymeyê şaîrîye çî yê, ez weş nêzana. Gelo şaîr îlle ganî wayîrê kitabê şîîran bo yan şîîrî bes ê? Eke merdim tena wayîrîya kitabî sey peyme qebul biko heşt şaîrê kirdkî estê. Nê kitaban ra ”Dejê Nimiteyî” semedo ke newe vejîyayo, mi hema nêwendo. Ez ganî ro xo na ke mi şîîrê Çetîn Saticî û Îlhamî Sertkayayî heme bi baldarî nêwendê.

Meseleyê senînîya şîîranê kirdkî de ez şîyêna naye vaja: Şîîrê ke sey kitabî neşr bîyî vêşaneyê înan hem hetê muhtewa hem hetê ziwan û hem zî hetê strukturê şîîre ra baş ê. Şîîra kirdkî nîsbeten newa ba zî miheqeq taybetmendîyê xo estê. La ez bi xo ser o nêxebitîyaya coka ez nêwazena çîyê vaja.

To key dest bi nuştişê şîîran kerd?

Mi şîîra xo ya verêne destpêka serra 1990î de nuşte. Na şîîre zimistanê 1991î de, hûmara 6. ya kovara Rewşenî de neşr bî.

Şîîrnuştiş de ti binê tesîrê çiyî de mendî?

Sebebanê meluman ra mi zî şîîre bi ziwanê tirkî nas kerde. 1980î ra ver ez vana qey çend şîîrê mamoste Malmîsanijî yê kirdkî û çend hebê ke ey tirkî ra tadaybîyî mi wendê. Dima zî zaf şîîrî nênusîyayî.

Herakleîtos, kitabo verên ê şîîra kirdkî yo. Mi reyêk yew programê televîzyonî de vatibi ez tîya zî vana, no hem semedê şîîra kirdkî û hem zî semedê şîîrsînayoxanê kirdkî şansêk o. Çunke zaf rey çîyêk senê dest pêbiko winî dom keno. Herakleîtosî îspat kerd ke şîîre “eman û hewar” nîya, “welat û şewat” tena qet nîya. Şîîre kede, zanayîş, hîs û xeyal o; şîîre rîtm, aheng, erje û rûmetêçekuyezanayîş o. Ez vana qey ez nê şîîran ra zaf muteessîr bîya. Hetê xebitnayîşê ziwanî ra, hetê awankerdişê strukturî ra ez gelek çîyan nê şîîran ra musaya.

Ti kamcîn şaîran ecebnenî?

Ti zanê dinya de şaîrê başî verê zî estbîyî û ewro zî estê. Keyeyê înan awan bo zaf şîîrê başî nuştê. Çend nameyê ke yenê vîrê mi nê yê: Kurdan ra Rojen Barnas, Ehmed Huseynî, Kemal Burkay. Şîîrê tirkî yan ê ke mi bi tirkî wendê: Ehmed Arif, Cemal Sureya, Enver Gökçe, Can Yücel, Jacques Prevert, Konstantinos Kavafis, Mayakovskî, Pablo Neruda...

“Dilopê Zerrî” ra pey ti êdî şîîran nênusenî?

Eke kerjalê dinya verdo, ez wazena binusa.

Kek Îhsan. To derheqê şîîre de malumatê zaf muhîmî dayî. Seba ke to wextê xo mi rê abirna, ez to rê zaf sipas kena.