Serhad Bapîrî Reyde Roportaj - IV

Qisim - IV

Roşan Lezgîn: Nika fikrê zafaneyê kurdanê ma yê welatî zî wina yo. Şarê ma zî wina bawer keno. Coka bi tirkîyêka şikitîye domanan/gedeyan/tutan/qijanê xo reyde qisey kenê. Goya do bi nê hawayî domanê înan wendiş de serkewte bê.

Serhad Bapîr: Ti rast vanî la çi heyf ke zafê kurdê ma na mesela de şaş fikirênê. Ti zanî? Nika yunankîya her hîrê domananê mi yunankîya domananê yunanan ra holêr a. Malimê Sîpanî heyret manenê ke no senî beno ke Sîpan dersa ziwan û edebîyatê yunankî de kompozîsyonanê hende rindek û dewlemendan nuseno. Ez înan ra vana ke lajê mi qewetê xo di ziwanan û di kulturan ra gêno, coka hende jêhatî yo. Zanayîşo ke merdim ziwanêk ra gêno, ardimê ziwanê bînî zî keno. Kreşê Sosine de, a pîyes û tîyatroyê roşanan de rolê serekeyî kaykena. Sîpan zî wina yo.

Serhad Bapîr, Sîyabend, Sosine, Sîpan û Kalliopî

Badê ke Sîpan bi di-hîrê serre, şar xo rê ecêb mendêne ke cematan de ma roniştêne û ma suhbet kerdêne, to hew dî ke Sîpan şîyêne yunanan reyde bi yunankî xeberî dayne û eynî a vîstike de, gama ke mi reyde qisey kerdêne, yan zî ey do çîyêk mi ra bivatêne, do tavilî bi kurdkî qisey bikerdêne. Semedo ke dadîya ey memure bî û xebitîyayne, Sîpan gama ke hema hewtaşme bi, dest bi kreşî kerd. Gama ke êdî bibi 4-5 serre ey çend vateyê kurmanckî musnaybî embazanê xo yê kreşî zî. Dadî û babîyê ê domanan bi meraq ma ra persayne ke manaya “bizin meee” û tayêna vateyanê bînan çi yo.

Roşan Lezgîn: No ziwanê domanan o, wendişê sanikan ra to ra musayo…

Serhad Bapîr: Belê. Her ziwanî de “ziwanê domanan” zî esto. Yanî qijekîya domanan de pîlî bi nê ziwanî înan reyde qisey kenê. No ziwan, sey nimûneyî, vateyanê sey “meme (awe), bivv (çîyêko talûkeyên, sey adirî), kixx (çîyêko qilêrin û pîs), ekê (destawa pîle), bijê (destawa qije)” estê. Hetanî ke mi ra ame, goreyê zanayîşê xo ra, mi waştêne domanê mi zî nê prosesê tebîî yê ziwanê kurdkî ra bivîyarê.

Xasîyetêkê domanan esto ke ewnênê rehetîya xo ra. Zafê reyan gama ke domanî mi reyde qisey kenê, vateyanê yunakî zî mîyanê qiseykerdişê xo de şuxulnenê. Eke ê bi kurdkîya nê vateyan bizanê, ez do cewab nêdî înan. Seke çîyo ke înan vato mi fehm nêkerdo, ez do wina xo nîşan bidî. A game ê mecbur manenê kurdkîya ê vateyan newe ra mi rê vajê. La vateyê yunankî yê ke domanî kenê mîyanê qiseykerdişê xo, eke ez bizanî ke domanî bi kurdkîya înan hîna nêzanê, a game ez do “kurdkîya înan” ra fehm bikerî û cewab bidî înan û ez do kurdkîya ê vateyan zî înan rê vajî. Heto bîn ra, domanî zî qasê xo ra serwext ê, şênê xo bi merdimî bidê fehmkerdiş. Sey nimûneyî, Sosine tîya ra hîrê serrî verê cû şênayne “bi goşanê xo bivîno!” Mi ra wina vatbi:

- Bawo, maya mi ameye.

Mi va:

- Kênê ti kotî ra zana?

Va:

- Goşê mi vengê aye vînenê.

Sosine xo vîrî ra kerdbi yan zî a game hîna nêzanayne vajo “ez eşnawena”, coka wina vatêne.

Hawayo ke mi Sîpan musna qiseykerdişê kurdkî, eynî wina, mi Sîyabend û Sosine ser o zî tetbîq kerd. Seba merdimê ke rewşa înan sey yê min a, gama ke domanê merdimî tena yew heb bo, a game kontrolê merdimî ziwanê ey ser o zî pêt o. La gama ke domanî benê didi yan zî hîrê, a game rewşe zehmetêr bena. Senî ke mi va, ganî hafizaya domanan de vera her kesêkê keyeyî de ziwanêk estbo. La êdî domanî bi xo zî “kes” ê û wayîrê di ziwanan ê, tîya de problemêko gird vejêno: Gelo domanî do mîyanê xo de bi kamcîn ziwanî qisey bikerê? Semedo ke wextê qiseykerdişî mîyanê domanan de zêde yo, rolê ziwano ke do yewbînan reyde qisey bikerê, girdêr beno.

Sîyabend û Serhad Bapîr, Newroza 2006î

Sîpan sey birayê pîlî, Sosne reyde tena bi kurmanckî qisey keno. Pratîk de, seba kurmanckîya Sosine bîyo cagirewtoxê mi. Sîpan û Sîyabend, hewna Sîyabend û Sosine, zafê reyan yewbînan reyde bi yunankî qisey kenê. Mi domanan ra waşto ke, qet nêbo gama ke ez keye de ya, ganî ê heme têreyra bi kurdkî qisey bikerê. La domanî zafê reyan ewnênê rehetîya xo ra û dest bi yunankî kenê. Roje de qet nêbo ez do çend rey bi vateyê “Kurmancîîî!” înan hişyar û îqaz bikerî. Herçî dadîya înan a, sey yunanêk, zafê reyan înan reyde bi ziwanê xo qisey kena. La rey-rey teber ra, gama ke verê şarî de bê, ma vajin çîyêk ke nêwazenê kesê xerîbî înan ra fehm bikerê, a game do mîyanê xo de bi kurmanckî qisey bikerê.

Roşan Lezgîn: Ma bineyke zî behsê têkilîya mîyanê ziwanan de bikerin. Gelo rewşa ziwanê yunankî vera ziwanê kurdkî de senîn a? Yanî, qet nêbo, zereyê keyeyê şima de.

Serhad Bapîr: Ziwanê yunankî ziwanêko qedîm o. Ziwanêko wina yo ke zaf ameyo şuxulnayîş. Bi nê ziwanî, no serê hîrê hezarî serran o, eserê ke seraserê cîhanî de şinasîyênê amey nuştiş. Hetanî seserra vîstine seraserê cîhanî de ziwano ke tewr vêşî çekuyê zanistîye yê warê sey tib, astronomî, felsefe, matematîk û çekuyê zaf îlmanê bînan, dayê ziwananê bînan, hewna na yunankî ya. Muqayesekerdişê ziwanê yunankî û ziwanê kurdkî, ti bikê-nêkê, rojane, keyeyê ma de vejêno vernîya ma.

Ez rasaya na bawerîye, herçiqas ke mîyanê ziwananê serdestan de “hemkarî” û dayîş û girewtişêk estbo zî û na têkilî bi hawayêko demokratîk û bingeyê seypêbîyene de biaseyo zî, rastîya xo de, ziwanî manenê nebat yan zî dar û beranê ke tayê sedeman ra, xususîyetanê herrî, tînjî, awe û hewayî ra wayîrê awantajî yê, do şewl bidê û bitr bibê û do ca ro nebat û dar û beranê bînan teng bikerê. Heywanî zî wina yê. Ziwanî zî prosesêkê derg û dilayî de ro yewbînan ca teng kenê. Averşîyayîş û sewîyeyê medenîyetê miletan tesîrêko xurt ziwanê ê miletan ser o zî keno. Ziwanî zî geş, hîra û xurt benê. Labelê beno ke vateyê tayê ziwanan û cumlesazkerdişê înan, yê bînan ra avantajêr bo. Mesela na ya ke merdim hawayê xebityayîşê na mekanîzma ra xeberdar bo û tesbît bikero. Kurdkî zî vera ziwananê bînan de, hewna vera ziwanê yunankî de wayîrê tayê avantajan a. Avantajo tewr pîl yê kurdkî, senî ke ziwannasanê rojawanî zî peynîya seserra 19. de tesbît kerdo, çekuyê ke ziwanê kurdkî de yê kilmek ê, ziwanê kurdkî zî ziwanêko sade yo.

Piratîk de gama ke mîyanê keyeyî de cinîya mi domanan reyde bi yunankî qisey kena, hewna gama ke domanî aye reyde yan zî xo mîyan de bi yunankî qisey kenê, ma vajin derheqa werdî de, gama ke mîyanê qiseykerdişê înan de vateyê sey “belxul”, “tirşike”, “birinc”, “do”, “mast”, “hakerûne” û tay vateyê bînî vîyarenê, ê rasterast nê vateyanê kurdkî şuxulnenê.

Senî ke ma pê zanê, serra 1995 de Med TV dest bi weşana xo kerd. Çend rey keyeyê tayê kurdan de mi weşana nê televîzyonî temaşe kerde. Zafaneyê programê nê televîzyonî bi ziwanê tirkî bîy. Seba ke no televîzyon yê PKK bi û propagandaya PKK xo rê kerdbî amanc, destpêk de bala mi nêant ke ez xo rê tewqêka satelaytî biherînî û taqîb bikerî. Labelê serra 1997 de seba zîyaretêk ez şîbîya Swêd. A game Swêd de hîrê way û birayê mi ciwîyayne. Mi uca programêkê Med Tv dî, bi noqayde nê kanalî ser o fikrê mi vurya. Mi Med Tv de programêkê derheqa domanan de dî, mîyanê programî de fîlmê kartonî (çizgi fîlm) estbîy. Nê fîlmê kartonî bîy sedem, gama ke ez agêraya Yunanîstan, tafilî ez şîya mi xo rê cîhazê satelaytî herînay û mi Med Tv taqîb kerd. Fîlmê kartonî ke mi dîbi, yê “Gromît”î bi. Xeyrê Gromîtî ra êdî keyeyê ma bi temaşekarê Med Tv. La mi de tersêk estbi. Gelo nêbo ke bi wasitayê Med Tv cinî û domanê mi tirkî bimusê! Semedo ke mi zaf kêmî, nêmeyê şewe programê tirkî yê Med Tv temaşe kerdêne, hewna gama ke manaya tayê vateyanê ziwanê tirkî yê ke Med Tv ra vîrê înan de mendê, mi ra persayne, mi hergo rey cewabêko eletewş û veradaye dayne înan. Sey nimûneyî, seba “çok güzel”î, mi înan ra vatêne, “heta çoka ketîye nav gûyê zer”. Tersê min ê ziwanê tirkî rast nêvejîya.

Sîyabend, Sosine û Sîpan, 2006

Domanî zaf fîlmanê kartonan ra hes kenê, kamcîn ziwanî de beno wa bibo. Kam gama ke mi newe ra cîhazê satelaytî saz kerdêne û kanalî bar kerdêne, gama ke çimê domanan ginayne fîlmanê kartonan ra, ma vajin, çînkî, erebkî yan zî sewbîna ziwananê bînan de, do qîr-qîr bikerdêne û bivatêne, “Bawo vinde!” Herçiqas ziwanê nê kanalan ra fehm nêkerdêne zî, şênayne bi saetan temaşeyê nê fîlmanê kartonan bikerê.

La Med Tv de demeyêko kilmek seba programanê domanan abirîyabi. Mîyanê programan de zî wextê fîlmanê kartonan rey-rey 15 yan zî 20 deqîqeyî bîy. Mi zî dest pêkerd, hetanî ke mi ra ame, her roje mi nê fîlmê kartonî vîdeo de qeyd kerdîy. Her roje ez zî domanan reyde, saeta programê domanan de verê Med Tv de bîya. Domanan xo rê ewnîyayne û mi zî qeyd kerdêne. Wextêk dima ra, badê ke kanalê Kurdistan Tv û Kurd Sat zî dest bi weşane kerdîy, mi nê kanalan ra zî qeyd kerdêne. La kalîteyê dublajê Kurdistan Tv û Kurd Sat nêresayne yê Med Tv. Xora Kurd Satî bi lehçeya sorankî programê domanan viraştêne û Kurdistan Tv zî bi lehçeya sorankî û kurmanckî, la kurmanckîya Kurdistan Tv kurmanckîyêka mehelî yê mintiqayê Duhokî bî. Kurmanckîya dublajê Med Tv kurmanckîyêka zaf başe bî. Keyfê domanan ameyne ke pîlêko sey babîyê înan kîşta înan de ronişeno û programê kurdkî ra ewnêno. Na rewşe verê înan de statuya Med Tv ya vera kanalanê televîzyonanê yunanan de berzêr kerdêne. Bi nê hawayî, mîyanê serranê 1997-2007 de mi arşîvêko gird yê fîlmanê kartonan yê kanalanê sey Med Tv, Medya Tv, C Tv, Kurdistan Tv, Kurd Sat û Roj Tv ard meydan. Ez vana qey no arşîv dorê 50-60 saetan o. Badê ke teknolojîyê DVD dekewt herinda vîdeoyî, mi qismêko gird yê nê arşîvî çarna sîstemê DVD ser. Hetanî nika mi çend rey bi desan kasetê DVD yê nê arşîvî merdimanê xo yê Kurdîstanî rê û nas û dostanê xo yê ke Ewropa de ciwîyenê rê şawitê.

Êdî domananê mi, neke 15-20 deqîqeyî, eke biwaştêne şênayne bi saetan xo rê fîlmanê kartonan yê bi kurdkî ra biewnîyayne. Mi zî cayê rêza nê kasetanê DVD vurnayne ke her game eynî çîyan temaşe nêkerê.

Roşan Lezgîn: Helbet ti welatêko xerîb de bî. Ganî to her çî ra îstîfade bikerdêne. To zaf bi zanayîş û bi kedêka pîle bala xo daya ziwanê baw û kalanê xo. Yanî, meselaya ziwanî şuûrê merdimî ra girêdaye ya. Şuûrê merdimî çend pêt bo, ziwanê merdimî zî hende bi xurtî vîyareno domananê merdimî. La welat de, seba ke şuûr çin o, dewa xo de, halînê ziwanê kurdkî de terkê ziwanê xo kenê.

Serhad Bapîr: Ez na yewe ra haydar a, çi heyf ke wina yo. Serranê 2006 û 2008 de nêzdîyê di mengan ez Dîyarbekir û Tetwan de menda. Uca mîyanê şarî de, ez hesreta vengê kurdkî menda. Na yewe zaf mi dejnayne, sey birînêka xidare û bêdermane. Musayîşê ziwanêk yan zî hêzê ziwanêk mîyanê keyeyî de, ziwan çiqas mîyanê nê keyeyî de yeno qiseykerdiş yan zî yeno goşdarîkerdiş ra girêdaye yo. Mi kitabê domanan, ê kaset û DVDyê fîlmanê kartonan, kaset û CDyê muzîkê kurdkî xo rê kerdî wasitayê hektarî ke zereyê keyeyê ma de saetê ziwanê kurdkî zêde bibê û bi nê hawayî şertanê tenayî û xerîbîye de balansêko werêameye mîyanê ziwanê yunankî û kurdkî de virazîyo. Çunkî bi serran, bê mi, tutanê mi tu kesêkê bînî ra ziwanê kurdkî nêeşnawit. Înan tîya tu domanê ke bi nê ziwanî qisey bikerê nêdîbîy. Yeno vîrê mi, hamnanê serra 2004î de nuştox Firat Cewerî bi erebeya xo rayîro ke gelek dewletanê Balkanan ra vîyareno ra amebi hetanî Salonîkê Yunanîstanî ke bi gemîye tîya ra şiro Tirkîya. Mi rê telefon akerd û seba çend saetan lajê xo Mîranî reyde bi mêmanê keyeyê ma. A game Sîyabendê mi zî keye de bi, bineyke Mîranî ra qijêr bi, şeşsere bi. Sîyabendî kurmanckî zanayne, mi bîyayîşê ey ra hetanî a game tim ey de bi kurmanckî qisey kerdêne. La mi bala xo da ke na yo Sîyabend wazeno bi yunankî Mîranî reyde qisey bikero. Çunke hetanî a game ey Yunanîstan de tu domanê ke bi kurmanckî qisey kenê nêdîbîy. La badê demeyêk, bineyke bo zî, Sîyabendî dest pêkerd Mîranî reyde bi kurdkî qisey kerd.

Warê ziwanê kurdkî de zehmetîya min a tewr girde çinbîyayîşê dorûverêkê nas û dostan bi ke ma xo mîyan de bi kurdkî qisey bikerdêne. Ez nêşayne şira bi Kurdîstan. Tena maya domanan serranê 1996, 1999 û 2004 de domanan reyde hîrê rey seba da-vîst rojan şîy zîyaretîya keyeyê ma. Di rey Mêrsînê Tirkîya de, reyke zî Dîyarbekir û Tetwanê Kurdîstanî de. Reya verêne ez serra 2006 de tena şîya Kurdîstan û serra 2008 de zî, ez û Sîpan û Sosine ma qederê 20 rojan şîy welatê xo.

Şertanê tenayî û xerîbîye de bo zî, mi domanê xo musnay ziwanê kurdkî. No seba mi deynêk bi. Seba ziwan û miletê min ê bindestî îddîayêk bî. Zaf zehmetîyê na îddîa estê la na babete de ez xo bextîyar hîs kena û ez nêwazena sey kabusêk bo zî, çi rey biyero hewnê mi yan zî fikrê mi ra bivîyaro ke na yo domanê bi bi ziwanê baw û kalanê xo nêzanê. Mi bi kede û xebatêka metodîke nêverda ke no kabus xo nêzdîyê min û domananê mi bikero.

Her keso ke rewşa mi de yo, şêno sey mi û mi ra holêr zî domananê xo, cinî yan zî mêrdeyê xo bimusno ziwanê kurdkî. Tena ganî merdim wayîrê soz û îddîaya xo bo û pratîk de wayîrîye ro soz û îddîaya xo bikero.

Roşan Lezgîn: Kek Serhad, ez seba nê suhbetê erjayeyî zaf sipas kena. Ez hêvîdar a ke ti û ferdê keyeyê xo yê şîrin û delalî şima hertim mîyanê weşî û selamtîye de bê. Ez hêvîdar a ke her hîrê domanê to yê rindekî îstîqbal de qasê ke xo rê benê, heme însanîyetî rê, miletê yunanî rê bifayde bê û hende zî miletê kurdî rê bifayde bê. Şima hertim serkewte bê, biciwîyê.

Serhad Bapîr: Ez zî seba nê suhbetî û seba nê vateyanê to yê rindekan to rê sipas kena, keyeyê to awan bo. Derheqa ziwanê kurdkî de, hesasîyetêkê ma yo muşterek esto. Ti sey kurdêkê zazayî û ez zî sey kurdêkê kurmancî ma seba hîmê bîyayîşê miletê xo, seba ziwanê kurdkî eynî xeman wenê. Werrkna xemxurê ziwanê kurdkî zêde bibîyêne, bibîyêne hêzêko gird, bibîyêne laserêko gurr, senî ke roşinbîrê ma yo qedrberz Celadet Bedirxanî zî vato, “Sey miletî, felata ma weriştişê nê laserî de ya.”

28.12.2009

Seba qismê yewin bitikne>>>

Seba qismê dîyin bitikne>>>

Seba qismê hîrêyin bitikne>>>

Seba heme resim û grafîkanê Serhad Bapîrî bitikne>>>