Îsmaîl Beşîkçî Reyde Suhbet

Roşan Lezgîn: Birêz Îsmaîl Beşîkçî, gelek wexto ke ez nuşteyanê cenabê to bi baldarî taqîb kena, açarnena kurdkî. Rey-rey, ez wina hîs kena ke tayê çî estê, seke tam îzeh nêbenê, nênê îzehkerdiş. Mesela, ti zaf rey tekîd kenê ke nasyonalîstîya tirkan gelek huşk a, qet nerm nêbena, nêvurîna. Sey nimûne, nuşteyê bi sernameyê “Komeleya Piştgirîya Cuya Hemdemî Çi Dana Kurdan?” de zî û tayê meqaleyanê ke to verê cû vila kerdê de zî, ti tayê fenomenan muqayese kenê û wina vanê: “Temsîlkarê ê fehmê ke Nelson Mandela 27 serrî heps de verdabi, yanî De Klerk, bi yawerê Nelson Mandelayî. Na musnena ke, Afrîkaya Başûrî ya ke sey dewleta tewr nîjadpereste yena namedayîş de zî nasyonalîstî hende huşk nîya. De Klerkê ke Nelson Mandela 27 serrî kerd heps, badê weçînayîşan yawerîya Nelson mandelayî qebul kerde. La Tirkîya de, fikro resmî zaf huşk o, qet nêvurîno. Yew îdeolojîya resmîya zaf huşke ya ke qet nêvurîna, kena ke yew cematê ke leze vurîno, îdare biko.”

Bêguman çîyo ke ti vanê “îdeolojîya resmî”, “nasyonalîstîya tirkan” a. Ez wina fehm kena. No fikrê to, bingeyê fenomenanê muşexesan ser o peyda bîyo. La çîyo ke ez meraq kena, no yo: Gelo peyplanê tarîxî, semedê sosyolojîk û psîkolojîkî yê ke na “nasyonalîstîya tirkan a huşke ya ke nêvurîna” viraşta, çi yê?

Îsmaîl Beşîkçî: Roşnvîranê osmanîyan, nêmeyê seserra 19. ra nat ciwînayîşê împaratorîye ser o, yanî heta bi heta berdewamîya împaratorîye ser o dest bi fikirîyayîşî kerd. Osmanîbîyene, hereketê fikrî yo tewr verên bi. Vatêne, “Bê ke ma biewnîyê cîyayîya ziwanî û dînî ra, ma her kesî ra vajin osmanî.” Labelê Balkanan de hereketê neteweyî ke mîyanê yunan, bulgar, romen, sirb, makedon û xirvatan de aver şîyêne, vernî ro fikrê osmanîbîyene girewtêne. Badê ke ame fehmkerdiş ke apeyagêrayîşê nê hereketanê neteweyîyan ê ke mîyanê şaranê Balkanan de xurt benê çin o, ro rayîranê yewîya şaranê muslumanan ê împaratorîye gêrayî. Cereyanê îslamîzmî wina xurt bi. Dewrê Evdilhemîdê Dîyine (1876-1908) de, seba hîna xurtkerdişê nê cereyanî zaf xebate bî. Lebatê neteweperwerî yê ke mîyanê ereban û arnawudan de geş bîyêne, vet meydan ke îstîqbalê nê cereyanî zî çin o.

Osmanîyanê Neweyan reyde, dima ra zî Jon Tirkan reyde cereyanê tirkîzmî zî aver şi. Serranê 1910ine de, Balkanan de mexlûbîyetî ra pey no cereyan hîna hêzdar bi. Îttîhad we Tereqqî, seba ke ciwînayîşê împaratorîye, yanî heta bi heta berdewamîya împaratorîye garantî biko, behsê yew hereketê neweyî yê ke bingeyê xo tena tirkî bîy kerdêne. Xebitîyayêne ke Împaratorîya Osmanî dorûverê tirkan de newe ra organîze biko û dewletêka newîye ya ke tirkî tede serdest bin virazo. Armenî, rûmî, kurdî û elewî, vernîya nê konseptê neweyî de sey manî û zehmetîyê muhîmî hesibîyayne. Dest bi fikirîyayîşê surgûnkerdişê rûman û mîyan ra wedaritişê armenîyan bi, seba naye dest bi amadekerdişê planan bi. Qandê neteweyîkerdişê ekonomî zî no çî ame kerdiş. Asîmîlekerdişê kurdan bi tirkîtî û asîmîlekerdişê elewîyan bi muslumantî ser o hewna na çarçewa de ame vindertiş.

Seserra 19. de yunanî (rûmî), bulgarî, romenî, sirbî, xirvatî û makedonî prosesê împaratorîye ra cîyabîyayîş û viraştişê dewleta xo ya xosere de bîy.

Cengê Cîhanî yê Yewine reyde, arnawud û erebî zî dekewtê prosesê împaratorîye ra cîyabîyayîş û viraştişê dewleta xo ya xosere. Wextê Şorişê Sovyetî yê 1917î de, armenîyan zî Armenîstanê Rojhilatî de Armenîstano xoser viraşt.

Mîyanê sînoranê Dewleta Osmanî de tirk û kurdî mendî. Suryanî zî mîyanê nê sînoran de mendî. Prosesê Cengê Cîhanî yê Yewine de, gulana 1916 de, mîyanê Îngilîstan, Fransa û Rûsya de Peymana Sykes-Picotî mor bîye. Bi na peymane erdê ke kurdî ser o ciwîyenê ameyne cêrakerdiş, parçekerdiş û parekerdiş. Nîsana 1917 de, bi Peymana Saint-Jean de Maurienne, Îtalya zî daxilê na peymana nimitikî bîye. Bi Peymana Lozanî ya 1923, Kurdistano ke mîyanê sînorê dewleta Osmanî de bi, bi hîrê parçeyî.

Peynîya Cengê Cîhanî yê Yewine de, kolonîyê împaratorîyanê ke ceng de mexlûb bîyê, hetê Îngilîstan, Fransa û Îtalyaya ke ceng de serkewte bîy, amey parekerdiş. Nê kolonîyanê neweyan ra, ke binê îdareyê Koma Neteweyan (Milletler Cemiyeti) de bîy, “dewletê mandayî” vajîyayne. Na çarçewa de, serê erdê ereban de, ke mîyanê sînorê dewleta Osmanî de bi û yê kurdan de dewletê mandayî virazîyay. Nê mandayan ra, mandayê tîpê A ameyne vatiş. Mandayê Îraq, Urdun û Filîstînî ke girêdayeyê Îngilîstanî bîy û mandayê Sûrîye û Lubnanî ke girêdayeyê Fransa bîy virazîyay. Mandayê tîpê B, bi parekerdişê kolonîyanê Almanya yê ke Afrîka de bîy, virazîyay. Û bi parekerdişê kolonîyanê Almanya yê ke Pasîfîk de yê zî, mandayê tîpê C virazîyay.

Seke aseno, kurdî, sey welat û sey miletî amey cêrakerdiş, parçekerdiş û parekerdiş. Esas, Mîsaqê Mîllî seba erdê ke tirk û kurdî pîya ser o ciwîyayne vajîyayo. Labelê badê virazîyayîşê Komara Tirkîya, kurdî yenê înkarkerdiş û polîtîkayê asîmîlasyonî bi hawayêko biredar yenê tetbîqkerdiş. Tetbîqatê asîmîlasyonî yê ke dewrê Îttîhad we Tereqqî de dest pêbîye, dewrê Komara Tirkîya de bi hawayêko sîstematîk dewam kenê. Tirkkerdişê kurdan, beno amancêkê muhîm ê nasyonalîstîya tirkan.

Dewrê Osmanî de, vatêne “temamiyet-i vatan”. Labelê mandaya (kolonîya) Îraqî ke bi Îngilîstanî ra û mandaya (kolonîya) Sûrîye ke Fransa ra girêdîyêna û qismêkê erdê kurdan û şarê ê erdî pîya ke dîyênê binê kontrolê mandayanê (kolonîyanê) Îraq û Sûrîye, fehmê  “temamiyet-i vatan”î de qulêka pîle bena a. Seba ke kurdanê bînan ser o, yanî qismê Vakurî yê erdê kurdan de, yanî qisimo ke binê kontrolê Tirkîya de verdîyayo de baş serdest bibê, nasyonalîstîya tirkan yena xurtkerdiş. Goreyê qenaetê mi, tîya de, bi qasê dewlemendîya tebîî ya erdê kurdan, rolê faktoranê psîkolojîkan zî esto. Qay (herhal) îdarekerdişê merdimanê bînan waştişêko muhîm o, hîsêko muhîm o. Fehmêko winasî esto: “Kurdî, şarêko tepîyamende, prîmîtîf û cahil o. Qey ma do nêşênê înan zî îdare bikin, ma do nêşênê înan zî bikin merdim, ma do nêşênê înan zî terbîye bikin...” Ez nê qenaetî de ya ke, îfadeyê pîlîtîya tirkan verê seba kurdan yeno averberdiş. Hêvî kenê ke no îfade merdimê kurdî de hîsêko winasî peyda biko: Ez zî biba tirk. Ez pîlî ra, zengînîya maddî û manewî ra îstîfade bika. Ez na cuya prîmîtîfe û mehrûme ra bixelisîya. . .

Vatişo resmî de, erdê kurdan bêkêr û bêxêr o. Vanê, “Her ca koyî, gil (gir) û zinar ê… Şeş aşmanê serre de rayîrî girewte yê ûsn.” Nê îfadeyanê resmîyan dekenê hişê kurdan zî. Bi kurdan dayo bawerkerdiş ke rewşe wina ya. Esasê xo de erdê kurdan, hetê çimeyanê tebîîyan ra, hetê zîret û weyekerdişê heywanan ra, hetê turîzmî ra, hetê çimeyanê awe ra zaf dewlemend o.

Tirkîya de gelek zor o ke dewlete û hukmat derheqê kurdan de polîtîkayêka demokratîke bîyaro meydan. Çunke na babete de, mabênê eskeran, unîversîte û dadgehe de hemkarîyêka pête esta. Û yeno zanayîş ke, çapemenî zî mîlîtankî piştgîrîya na hemkarîya dijê kurdan (antî-kurd) kena.

Roşan Lezgîn: Nêameyo dîyayîş ke bi qasê tirkan yewna milet hende bi rik û înad bixebitîyo ke miletanê bînan ra kes yan zî grûban daxilê xo biko. Mesela, eke kurdêk werzo vajo, “ez ereb a”, bin ra xemê ereban nîyo. Dewrê Partîya Beesî de, tayê grûbê kurdî yê sey êzidî, şebek û feylîyan, belgeyanê resmî de se ereb amey qeydkerdiş, hewna zî no bin ra çinhesibnayîşê kurdan nêbi. Mîyanê farisan de zî abiasan. Mîyanê kurdan de zî, eke teberê kurdan ra yew werzo vajo, “ez kurd a”, do kurdî xo rê pê bihuyê. Labelê tirkî tim wazenê ke her kes werzo vajo “ez tirk a”, hertim naye dorûverê xo ser o ferz kenê. Hemeyê enerjîyê xo nê cîhetî de xerc kenê.

Qaso ke yeno fehmkerdiş, ez vana qey bi hawayêko pinanî, binî de, çeteleyê nîjadê miletanê ke asîmîle kenê zî xo het qeyd kenê. Sey nimûne, serekê Dezgeyê Tarîxê Tirkî Profesor Yusuf Hallaçoglu behsê çîyêdê winasî kerd. Dima ra zî, na babete de, Înternet de tayê belge û lîsteyî amey weşanayîş. Çîyêna zî, tayê xebatî serranê 1930î de virazîyayê. O wext, dewlete bi xo mîyanê xebatêka xurte de bîya. Analîzê antropometrîkî kerdê, peymeyê qafê sereyan girewto, çîyê winasî. Nîjadê her kesî de eleqedar bîyê. . .

Dima ra, nê demeyanê peyênan de, tayê hereketê ke bi nameyê Quwwetê Wetenperwerî ûsn. organîze benê, metnê sondê înan de cumleyêka winasî esta: “Ez dadî û babîyêkê tirkî ra ya, mîyanê bav û kalanê mi de çi keso ke eslê xo vurnayo çin o, ez tirk lajê tirkî ya.” Rojnameger Şamîl Teyyarî zî tekîd kerd ke kesê ke mîyanê organîzasyonê Ergenekonî de ca gênê, eslê zafane yê înan Qafqasya ra yo.

Hewna, antropolog Timuçin Binder ke Unîversîteya Teknîkî ya Îstanbulî (İTÜ) de derse dano, goreyê cigêrayîşo ke wareyê genetîkî de kerdo vano, beno ke tena % 10-15ê nufusê Tirkîya Asyaya Mîyanêne ra ameyo, nufuso bîn tewr tay çewres hezar serrî ra nat nê erdan ser o ciwîyeno.

Yanî, esas, tirkî hertim xebitîyêne ke her kesî asîmîle bikî, her kesî bikî tirk la binî de, bi rojevêka pinanî, hesabanê nîjadî kenê. Coka, rewşe wina musnena ke, tirkê esîlî estê û îdarekerdişê Tirkîya de esas, êyê ke wayîrê vateyî yê, nê yê.

Goreyê fikrê cenabê to, gelo no emelo (muameleyo) xerîb senî îzeh beno? Tirkî çira hewcedarîya nasyonalîstîyêka wina ecêbe vînenê?

Îsmaîl Beşîkçî: Beno ke nîyetê înan ê asîmîlekerdişê şar û miletanê bînan zî estbo. Labelê asîmîlekerdişê kurdan polîtîkaya dewlete ya bingeyî ya. Wina fikirîyênê ke, hêzê dewlete yê ke bingeyê înan zordarî yo û hêzo ekonomîk qîmê resayîşê bi nê amancî kenê.

Heto bîn ra, wexto ke polîtîkayêka zordare bîyero tetbîqkerdiş, cîhan de dewletan ra û dezgehanê mîyanneteweyîyan ra, çi hêzo ke reaksîyon bimusno, yan zî vernîya na polîtîka û tetbîqatanê Tirkîya bigîro çin o. Labelê, mavajin peynîya serranê 1980î de, vera bulgarkerdişê tirkanê ke Bulgarîstan de yê, Tirkîya reyde hemeyê cîhanî reaksîyon musna. Mavajin, eke derheqê tirkkerdişê rûman de polîtîkayêka asîmîlekerdişî tetbîq bibo, do Yunanîstanî reyde hemeyê cîhanî reaksîyon bimusno. Seba kurdan wina nêbeno. Cêrakerdiş, parçekerdiş û parekerdişê Kurdistanî, kurdî bêdost û bêwayîr verdayê.

Rîyê nê heme çîyan ra, heqêneteweyîwaştişê kurdan, sey heqaret ro tirkîtî yeno fehmkerdiş. Bi binê teda de verdayîşê kurdan, întensîfkerdişê tetbîqatanê asîmîlasyonî, cîhan de bi nufus û bi hîrayîya erdî, hesreta girdbîyayîşî ya înan (kolonyalîstan) biney tetmîn bena. Vera nê heme çîyan, bi kesanê ke bi eslê xo tirk nîyê “ez tirk a” dayîş vatiş çîyêk o, zaf bawerî bi înan nêardiş û meqamanê krîtîkan de wezîfenêdayîş çîyêna yo.

Fikrê antropolog Tîmuçîn Bînderî erjêno ke merdim bala xo bido ser. Seserra desine ra nat hêrişê tirkanê oguzan Asyaya Mîyanêne ra ver bi Rojawan bîy. Ver bi Xoresan, Îran, Mezopotamya, Îraq û Anadolî hêrişî bîy. Nê hêrişan çar seserrî dewam kerd. Yanî, seserra yewendesine, diwêsine û hîrêsine de zî hêrişî bîy. Temamê nê wextî de hûmara oguzan ê ke amey, pêsero dorûverê 400-500 hezarî de ya. Yê ke amey bi keyeyê (aîleya) xo nêameyne. Zafane, camêrdê espar û çekdarî ameyne. Vanê, ê wextan nufuso ke Anadolî û rojhelatê Anadolîyî de bîyo, dorûverê 13 mîlyonan de bîyo. Nê şarî, gurcî, armenî û rûmî bîy. Dorûverê gola Wanî û Wirmê (Urmîye) de kurdî estbîy. Û hetê başûrî de zî asûrî û erebî roniştinîy. Yanî, oguzî cinîyanê cayîyan reyde zewecîyayê û nufus bîyo zaf. Merdim şêno vajo ke 400-500 hezar hêrişkar yan zî fetihkarî, vera nufusê 13 mîlyon cayî zaf tay ê. Vera 13 mîlyon nufusê cayîyan, tebîî yo ke genê 400-500 hezar hêrişkarî nêşênê serdest bibîn. Seba ke genanê hêrişkaran yan zî fetihkaran nêşênayo serdest bibîn, tirkê ke Anadolî de ciwîyênê û tirkê Asyaya Mîyanêne, mavajîn qirxizî, qazaxî, tirkê Hakasî û tatarî hetê fîzîkî ra nêmanenê yewbînan. Yeno zanayîş ke çimê nê qewman, zafane şeklê vame de yê.

Fikro resmî vano, “Çi kesê ke nê erdan ser o ciwîyênê û xo tirk hîs kenê, tirk ê.” Eşkera yo ke no hukm nêşêno merdiman, sey nimûne kurdan biko tirk. Kurdî êdî xo tirk hîs nêkenê. Naye, eşkera beyan kenê. Bi mueyîdeyanê îdarî û cezaîyan zî êdî mumkin nîyo ke vernî ro nê prosesî bîyero girewtiş. Kurdî êdî wazenê ke se kurd tirkan reyde mîyanê şertanê seyyewbînan de biciwîyê. Kurdî, êdî heqanê xo yê ke komelbîyena kurdîtîye ra hasil benê wazenê û pawenê. Çîyo tebîî, çîyo rast no yo.

Roşan Lezgîn: Mîyanê tirkan de, çekuya “welat”î dereceyêka berze de yena şuxulnayîş. No îmajêko wina yo ke, bi hawayêko pêroyî şekil dano cuya sîyasî, cematkî, hunerî û kulturî yê tirkan. Sey nimûne, sêneyê koyan û giran ra, her ca de sloganê “Verê Welat” ameyo nuştiş. Bêguman, nê çîyî dekerdê mîyanê mezgan û xorînîya hîsan zî. Garnîzonanê leşkerîyan de, talîmgehanê polîsan û leşkeran de, wendegehan û zaf cayanê bînan ê sey nînan de, sloganê sey “Her çî seba welatî”, “Welato, canê mi to rê fîda”, hertim debenê mîyanê mezgê merdiman. Êdî wina beno ke, çi kesê ke wina perwerde benê, “welat” înan de beno refleksêko fehş, beno yew nêweşîye. Destêpêkê na lebate agêreno heta Kongreya Selanîkî ya Îttîhat we Tereqqî. Sey nimûne, kadroyanê Îttîhad we Tereqqî, serra 1911 de, Îstanbul de, komeleyêka bi nameyê Türk Yurdu Ocağı (Ocaxa Welatê Tirkan) akerdibî û nameyê weşanê aye zî Türk Yurdu bî. Na kovare de, hertim îmajê “Welat”î ameyne şuxulnayîş. Hewna, vanê ke Mistefa Kemalî 1918 de Şam de yew rêxistina nimitikî ya bi nameyê “Welat”î viraşta. Nika zî, îbareya ke tewr zaf roşnvîran, kesanê sîyasîyan û îdarekeranê tirkan tersnena, îbareya “Welat parçe beno, welat dest ra şino!” ya. Tersê “welat dest ra şino”yî ver, hertim telîyan ser o yê, hertim têvgêrenê, hertim halê amadebîyayeyî de û engişta înan ha tetike ser o, nîşanî ser o yê. Sey nimûne, wina vanê: “Eke mesele welat bo, çîyê bînî teferuat o!. . .”

Gelo no çi hesasîyetê “welat”î yo mîyanê tirkan de? Seba çî “welat”ê tirkan hende musaît o ke destê înan ra vejîyo? Gelo rastiko “welat”ê tirkan şêno hende bi asanî destê înan ra vejîyo?

Îsmaîl Beşîkçî: Fikrê tirkan de, îdeolojîya resmî de, bêrîya demê vîyarteyî kerdiş zî esto. Pîlîya osmanîyan, îdarekerdiş û terbîyekerdişê şaranê cîya-cîyayan, dîmensîyonê (boyut) bêrîya demê vîyarteyî yê. Hetê hîrayîya erdî ra cayo cografîkêko gird esto. Newe ra kontrolkerdişê ê cayê cografîkî êdî mumkin nîyo. Labelê seba kontrolkerdişê erdê binê destî, erdê destdemendeyî, ganî heme tedbîrî bêrin girewtiş. Vate û sloganê sey “Welat” û “Verê Welat”î, nê fehmî rê xizmet kenê. Mîyanê kurdan de xurtbîyayîşê hîsanê neteweyîyan, dewlete de tayê ters û endîşeyan peyda keno. Merdim şêno vajo ke, întensîfbîyayîş û întensîfkerdişê vate û sloganê “welat”î, biney zî seba çinkerdişê nê ters û endîşeyan o.

Roşan Lezgîn: Beyntarê bêhuzurîya kurdan-farisan, kurdan-ereban û kurdan-tirkan de cîyayî û taybetmendîyê balkêşî asenê. Sey nimûne, bêhuzurî û pêrodayîşê kurdan û farisan de estbîyena kurdan nêameya înkarkerdiş, bîlaeks, seba erdê ke kurdî ser o ciwîyênê tim “Kordestan” yan zî “Ostanê Kordestan” (eyaletê Kurdistanî) ameyo vatiş. Bêhuzurî û pêrodayîşê kurdan û ereban de zî, seke mîyanê eşîranê ereban bi xo de zî beno, kiştiş û qirkerdişê kovîyaneyî bîyê labelê estbîyena kurdan, ziwan û kultur û welatê înan, nêameyê înkarkerdiş.

Dima ra, bêguman, muameleyê Sûrîye, Îraq û Îranî yê vera kurdan de, para şîret û pêşnîyazanê ke Tirkîya înan ser o ferz kerdê, zaf zîyade ya. Heto bîn ra, ez wina bawer a ke nêameyo dîyayîş yan eşnawitiş ke rojan ra rojêk farisî yan zî erebî weriştê şîret û pêşnîyazî ro Tirkîya, ro tirkan kerdê û vato bêrêne wa polîtîkaya şima ya derheqê kurdan de wina-wina bibo.

Hewna, no zî yeno zanayîş ke Tirkîya, tirkî, eleqeyanê xo û Dewletanê Yewbîyayeyan ê Amerîka (DYA) de, eleqeyanê xo û dewletanê Ewropa de, eleqeyanê xo û dewletanê sey Federasyonê Rûsya ûsn. de, seba ke muameleyê nê dewletan vera kurdan negatîf bibo tim her tewir naz û firsendî şuxulnenê. Ez do tîya nimûneyêka balkêşe vaja:

Qazaxîstan de qasê se hezar kurdî estê. Dewrê îqtîdarê despotîkî yê Stalînî de surgûnê ucayî bîy. Qazaxîstanê ke sey 15 welatanê bînan, badê vilabîyayîşê Yewîya Sovyetan xoseriya xo îlan kerde, wayîrê 17 mîlyon nufusî yo. Nême ra vêşêrê nê nufusî, grûbanê etnîsîteyanê cîya-cîyayan ra yo. Qazaxîstanê binê îdareyê Nûr Sultan Nazarbayefî de, nê grûbanê etnîkan ser o tehekkumê nîjadî yan zî nasyonalîstî çin o. Bîlaeks, sey nimûne, 14.10.2006 de Alma-Ata ya paytext de bi nameyê “Ewro û Îstîqbal de Neteweya Kurde” konferansêk virazîya. Welatanê cîya-cîyayan ra gelek roşnvîrê kurdî beşdarê nê konferansî bîy. Cagirewtoxanê serekdewlet Nûr Sultan Nazarbayefî ra payeberzêkê dewlete nameyê serekdewletî ser o beşdarê konferansî bi. Ey seba kurdan sempatîya Nazarbayefî bi hawayêko semîmî îfade kerde. Seba grûbanê kurdan, wendegehan de heqê musayîşê ziwanê dayke qebul bi. Kitabê derse ke amebîy amadekerdiş, hetê Wezaretê Perwerde û Zanistî ra amey tesdîqkerdiş. . .

Badê ke na babete ser o çapemenîye de xeberî vila bîy, tavilê Tirkîya de tayê weşanan de derheqê kurdanê Qazaxîstanî de nuşteyê ke teorîyê xirabîye û provokasyonî xo rê kerdê amanc, amey weşanayîş. Sey nimûne, sernameyê yew nuşteyê pirr îftîra, provokatîf û komplowarî ke kovara Türksoluyî [Çepê tirkan] de weşanîya, wina bi: “Îstîlaya Kurdan Perraye Bi Qazaxîstan”

Dima ra, tavilê mîyanê Tirkîya û Qazaxîstanî de pêdima dereceya tewr berze de zîyaretanê dîplomatîkan dest pêkerd. . . Wina, Qazaxîstan de, muameleyê vera kurdan zaf vurîya. Rewşe bîye xirab. Mîyanê grûbanê kurdan û qazaxan de pêrodayîşî dest pêkerd. Nika, zor ro kurdan kenê ke cayê xo terk bikîn.

Gelo derheqê kurdan de nîyetê tirkan o esasî çi yo, çirê vera kurdan muamelayê înan wina yo? Tirkî kurdan ra çi wazenê?

Eke ewro tirkî heme heqanê kurdan ê ke kurdbîyena înan ra hasil benê nas bikîn, gelo Dewletê Yewbîyayeyê Amerîka, dewletê ke endamê Yewîya Ewropa yê, Federasyonê Rûsya, Îran, Îraq, Sûrîye yan zî sewbîna dewletêk, sewbîna hêzêk werzeno vernî ro Tirkîya gêno? Gelo nîyetêkê winasî yê nê hêzanê ke mi hûmaritî esto? Kamcîn “hêzê teberî” seba kamcîn menfaetanê xo, kamcîn hesaban ra, do vernî ro pêameyîşê kurdan û tirkan bigîro?

Îsmaîl Beşîkçî: Eleqeyê tirkan-kurdan û eleqeyê kurdan-ereban yan zî yê kurdan-farisan yewbînî ra cîya yê. Tirkîya de polîtîkaya bingeyî asîmîlasyon o. Tirkkerdişê kurdan o. Naye ra, polîtîkayêka înkarkerdox û çinkerdoxe tetbîq bena. Kurdan ser o polîtîka û tetbîqatê tadakar ê ereb û farisan estê, la goreyê qenaetê mi bi asîmîlasyon namekerdena nînan û şibihnayena nînan û polîtîkaya tirkan raste nîya. Tirkîya tim muraceatê Îraq, Sûrîye û Îranî kena û pêşnîyazanê xo yê sey “bêrêne ma kurdan ser o nê nê polîtîkayan tetbîq bikin” vana. Sey nimûne, “Kombîyayîşê welatanê ke cîranê Îraqî yê”, polîtîkayêka winasî ya ke hetê Tirkîya ra plan bîya û ameya rojeve. Bêguman merdim şêno vajo ke nê muraceat û pêşnîyazanê Tirkîya polîtîka û tetbîqatanê Îran, Îraq û Sûrîye ser o tesîr kerdo. La ez bawer nêkena ke nê dewletan hel û game muraceatê Tirkîya kerdo û vato “Bêrêne ma vera kurdan ney bikin, ey bikin, ma na polîtîka tetbîq bikin”.

Asîmîlekerdişê kurdan, êyê ke asîmîle nêbenê bi hawayêk kêmîkerdişê tesîrê înan, çinkerdişê înan, polîtîkayêka sîstematîk a.

11ê adara 1970 de, mabênê serekê Partîya Demokrat a Kurdistanî Mistefa Barzanî û serekê dewleta Îraqî Seddam Huseynî de peymana otonomî ameybî morkerdiş. Na peymane moralê kurdan, no beyntar de moralê kurdanê Vakurî zî baş kerdibi. O wext selahîyetdaranê tirkan, mîyanê xo de vatêne, “Seba ke na peymane tetbîq nêbo ma her tewir tedbîrî gênî”.

Ez vana qey eke heqê kurdan ê ke kurdbîyena înan ra hasil benê bêrin naskerdiş, DYA, dewletê Yewîya Ewropa û Federasyonê Rûsya memnun benê. Na perse rê çare nêro dîyayîş, naye ra bêhuzurî, îxtîlaf û pêrodayîş vejîyêno. Nê dewletî na rewşe ra îstîfade kenê, no zî dîmensîyonêkê bîn ê tevgerê înan o. Na yew rastî ya ke polîtîkayê tadakar ê ke kurdan ser o yenê tetbîqkerdiş, bi ardimê dewletanê Rojawanî û dezgehanê mîyanneteweyîyan yenê averberdiş. Ez ê qenaetî de nîya ke eke Tirkîya persa kurdan rê çareyêk bivîno, dewletê sey Îran, Îraq û Sûrîye vernî ro nê teşebusî bigîrî. Labelê, sey nimûne, dewrê Seddam Huseynî de, Tirkîya tim vernî ro çareyanê nerman ê ke Îraqî teşebus kerdêne ke Persa Kurdî rê bivîno, girewtêne.

Goreyê qenaetê mi, nimûneya ke to derheqê Qazaxîstanî de vate balkêş a.

Roşan Lezgîn: Tayê pîlê tirkan, tayê tarîxnasê tirkan ê ke mîyanê tirkan de qala înan meqbul û muteber a, mavajî Profesor Xelîl Înalciko tarîxnas, gama ke behsê hîrê dişmenanê tewr muhîman ê tirkan keno, nameyê yunanan, armenîyan û kurdan hûmareno. Şîretan keno ke ganî firsend nêdîyo bi nê her hîrê miletan. . .

Herçiqas ke tirkan hende xirabî bi kurdan kerda zî, gelo çîyo ke bimusno ke kurdî dişmenîya tirkan kenê, esto? Baş o, gelo nê merdimî çi sebeb ra hukmêko winasî danê? Çi semed ra şîretanê winasîyan ro şarê xo kenê? Referansê bingeyî yê fikrêkê winasî çi yê, yan zî seba kamcîn amancanê îstîqbalê xo wina fikirîyênê? Çi hesaban ser o resenê hukmanê winasîyan?

Îsmaîl Beşîkçî: Mi vatibi, Tirkîya de polîtîkaya bingeyî ya ke kurdan ser o tetbîq bena, asîmîlasyon o. Kurdê ke seba asîmîlenêbîyayîşî xo ver ro danê, kurdê ke xebitîyênê ke kurd bimanê û heqanê kurdan ê ke kurdbîyena înan ra hasil benê wazenê, seke heqaret ro tirkîtîye û dewlete bikî hesibîyênê. Dişmenê zereyî hesibîyênê.

Tirkîya de, derheqê kurdan de vurîyayîşê nê fikr û hîsan ê negatîfan asan nîyo. Çunke polîtîkaya ke derheqê kurdan de tetbîq bena ser o mabênê eskeran, unîversîte û dadgehe de hemkarîyêka întensîfe esta. Hetê çapemenîye, radyo, televîzyon û rojnameyan ra milîtankî piştî dîyêna na hemkarîye. Fikrê tirkan de rey-rey jenosîdê (qirkerdişê) kurdan zî yeno rojeve. Sey nimûne, tayê rêxistinê ke nêzdîyê dewleta xorîne Ergenekonî yê, derûdorê sey [kovara] Türk soluyî, Seddam Huseynî rexne kenê ke çirê tena yew [hêrişê] Helebçe tetbîq kerdo. Vanê, “Eke da-des Helebçeyî [tetbîq] bibînî, ka kokê nê şarê apeymende û hemkarî bîyero.” Labelê êdî jenosîd zî mumkin nîyo. Cayêko ke wasitayê têkilîye, sey nimûne, telefonê destan hende vila bîyê uca îhtîmalê tetbîqbîyayîşê jenosîdî çin o. Naye ra zî teber, şuuro neteweyî vêşî beno. Kurdî, hetê nufusî ra zî zaf ê û erdêkê bellîkerdeyî de ronişenê. Faktorê bînî yê ke vernî ro qirkerdişê kurdan gênê zî estê.

Rastîyêka zaf eşkera ya ke derheqê tirkan de hîsê kurdan dişmenane nîyê. Labelê na zî eşkera ya ke kurdî zaf leze demê vîyarteyî xo vîr a kenê, bêvîr ê. No zî tevgerêko pozîtîf nîyo, negatîf o. Na babete de mabênê tevgerê kurdan û çerkezan de cîyayîyê gelek muhîmî estê.

Vîrameyîşêkê min o winasî esto:

Payîzê serra 1987 de, çerkezan, seba yadkerdişê serra 125. ya Rûsya ra surgûnbîyayîşê bav û kalanê xo hefteyêk organîze kerdbi. Yew embazê çerkezî ez zî dawetê nê kombîyayîşan kerdbîya. Nê kombîyayîşan hewteyêk şanan dewam kerd û ez zî şîya. Kombîyayîşî semtê Ulusî yê Anqara de, Salona Kulturî ya Beledîyeya Altindagî de bîyênê. Şewa verêne qiseykerdişê pêşkêşkerdene û akerdene bîy. Sehne de, tim çerkezî estbîy. Tim çerkezan qisey kerdêne. Serekê dîwanî, kesanê ke qiseykerdişê akerdene kerdêne, heme çerkez bîy. Êyê ke ameybî kombîyayîşê yadkerdişî û giregirê ke salone de bîy, hewna heme çerkez bîy. Behsê salone de bîyayîşê înan bîyêne û vajîyayêne ke înan şeref dayo kombîyayîşî. Vatêne, “Urdun ra filan çerkezî seba çerkezan wina xizmet kerd”, “Almanya ra filan çerkezî seba çerkezan na fîdakarî kerde”, “DYA ra bêvan çerkezî seba çerkezan nê çîyî kerdê”. Înanê ke seba kombîyayîşî mesaj şawitbi zî estbîy. Mesajşawitoxî zî çerkez bîy, yan zî tena mesajê çerkezan ameyne wendiş. Tayê burokratê ke brokrasîyê dewlete de ca gênê zî beşdarê kombîyayîşî bibîy. A şewe ez fikirîyaya ke gelo eke kurdan şewêka winasî organîze bikerdinî senî bîyêne. Muheqeq seba serekîya dîwanî tirkêk silayî (dawet) kerdêne. Zafaneyê qiseykerdoxan tirkan ra bîyêne.

Şewa peyêne, da-pancas pakêtê ke bi kaxidanê zaf rindan amebîy piştiş û bi kurdeleyan amebîy girêdayîş sehne de amey ronayîş. Nê pakêtî zî, heme yew bi yew ro çerkezan amey vilakerdiş. “Urdun ra filan çerkezî rê, seba ke çerkezan rê filan kar kerdo”, “Sûrîye ra filan çerkezî rê, seba ke çerkezan filan xizmet kerdo”, “Misir ra bêvan çerkezî rê, seba ke çerkezan rê na na lebate kerda”. . .

Gama ke nê pakêtî ameyne vilakerdiş zî ez fikirîyaya ke, “Eke kurdan kombîyayîşêko winasî organîze bikerdêne û hedîye û xelatî vila bikerdêne, nê pakêtî dayne kamî?” Beno ke nê pakêtan ra çend teneyî bidayne kurdan la zafaneyê înan ro mêmananê xo tirkan vila kerdêne.

Ez sey şexsî, nê tevgerê huşkê çerkezan zî nê tevgerê sist-lîberalê kurdan zî rast nêvînena. Labelê ez wina fikirêna ke tevgerê çerkezan hîna baş yeno fehmkerdiş.

Roşan Lezgîn: Entellînjesîya tirkan de -beno ke çend îstîsnayî estbê- xasîyetêko ecêb esto: Îşêko ecêb hişê merdimî kenê têmîyan, hertim teorîyanê komployî xuliqnenê. Sey nimûne, eke bernameyêkê televîzyonî de derheqê persa kurdî de bîyero qiseykerdiş, yan zî persa kurdî ser o konferansêk bîyero organîzekerdiş, de xo rê bêrin û temaşe bikin! Xaseten yew babeta winasî de, herinda ke bi yew ziwano fesîh, bi hawayêko zelal, muhtewa û taybetmendîyê perse çarçewayêka maqule û sade de bîyerê qiseykerdiş, werzenê bingeyanê xeyalîyan ê ke caran vîrê merdimî de nîyê ser o misêwa teorîyanê komployî îcad kenê.

No, tena tesbîtê mi nîyo. Eynî çîyî mîsyonerê îngilîzan W. A Wigram û Edgar T. A. Wigram serranê 1910-1920ine de vanê. Nê di mîsyonerî, serranê 1910-20ine de wextêko derg Dîyarbekir, Cûlemêrg, Wan û sewbîna şaristanan de mendê. Cematê tirk, kurd, armenî, fars û nestûrîyan nêzdî ra şinasnayê, kitabêk nuşto; no kitab bi nameyê İnsanlığın Beşiği Kürdistan’da Yaşam (Avesta 2005) tercumeyê tirkî zî bîyo. Tede gama ke behsê tirkan, behsê kadroyanê Îttîhad we Tereqqî kenê, ê zî nê xasîyetan vanê. Teorîyanê komployî yê ke fekê nasyonalîstanê tirkan ra eşnawitê ver girane weşanenê. Merdim şêno nê tewir çîyan fekê mensubanê miletanê bînan ra zî bieşnawo.

Gelo meramê înan ê esas çî yo ke hende têmîyanşanayîşê hişê şarî xo rê kenê amanc? Yanî, seba nimitişê çîyî, yan zî seba temernayîşê serê çîyî wina hertim mîyanê nê lebatanê xaman de yê?

Îsmaîl Beşîkçî: Polîtîkaya bingehî ya dewlete asîmîlasyon o. Kurdê ke asîmîle bibê, kurdê ke behsê kurdîye û heqanê kurdan nêkê, “bira” hesibîyênê. Kurdê ke fek kurdîtîya xo ra veranêdê, kurdê ke heqanê kurdan ê ke kurdbîyena înan ra hasil benê biwazê, “dişmenê zereyî”, “maşayê dişmenanê teberî yê ke zere de yê” hesibîyênê. Programê ke tede heqaret ro kurdan beno û kurdan rencîde kenê, hel û game radyo, televîzyon û rojnameyan de yenê dîyayîş. Fîlm, panel, munaqeşeyî ûsn zî. Îstîqbalê lebatanê wina rencîdekerdox û heqaretkerdoxan çin o. Îlmê sîyasetî de yew babeta “tesîrê negatîfê îdeolojî” esta. Tîya de zî eşkera yo ke lebatê winasî do tesîrêko nebaş bikê û vera înan do reaksîyonî bibê. Na zî yena fehmkerdiş ke, çîyo ke seba îdeolojîya resmî negatîf bo, do seba kurdan netîceyanê pozîtîfan bido.

Roşan Lezgîn: Gelo yew çareyo rastikên û adilane çin o ke kurdan zî tirkan zî memnun biko, her di hetan zî rehet biko û menfeetê her di hetan tede estbo? Eke esto, gelo no senî mumkin beno? Goreyê fikrê to, seba peydabîyayîşê nê çareyî, însîyatîfo esasî destê kamî de yo, ganî kam fek endîşeyanê xo yê bêmanayan ra verado?

Îsmaîl Beşîkçî: Seba çareyî, vurînayîşê zihnîyetî lazim o. Ez ê qeanetî de nîya ke no demeyêko kilm de bibo. Labelê ganî kurdî wayîrîye ro erjanê xo yê neteweyîyan bikîn, sey nimûne, ganî ro ziwanê xo wayîrîye bikîn. Ganî waştişê qiseykerdiş, nuştiş û perwerdeyê kurdkî yê mecbûrî ra caran fek veranêdîyo.

Persa Kurdî, persêk a ke helkerdişê aye erey kewto. Çiqas zeman ser de şino helkerdiş hîna zehmet beno. Eke serranê 1920an de, demê Koma Neteweyan de, kîşta mandayanê (kolonîyanê) Îraq, Urdun, Filîstîn, Sûrîye û Lubnanî de yew zî mandaya (kolonîya) Kurdistanî qebul bibîyêne, eke Kurdistanêko kolonî yo ke Îngilîstanî wa yan zî Fransa wa girêdaye yo qebul bibîyêne, helkerdiş gelek asan bîyêne. Perse, do orteyê seserra 20. de hel bîbîyêne. Cêrabîyayîş, parçebîyayîş û parebîyayîş, mueyyîdeyê zaf giran ê. Na rewşe, netîceyêka wina arda meydan: Seke qerqûdeyê (qerqeriyê) merdimêkî parçe bibo, seke mezgê ey vila bibo. Eşkera ya ke na netîce projeyê çereserîye zor kerdê. Perse, ancax, eke kurdî pratîk de bi erjanê xo yê neteweyîyan û bi ziwanê xo biciwîyê, kewena rayîrê helbîyayîşî ser.

Roşan Lezgîn: Cenabê to reyde suhbet, mi rê şeref bi, mi zaf zewq girewt. Seba ke to fikrê xo vatî, ez sipas kena.

Îsmaîl Beşîkçî: Faydeyê nê suhbetî mi rê zî zaf bi. Ez xebitîyaya ke derheqê babetanê ke to behs kerd de tayê îzehetan bida. Babetê ke îfade bîy, persî, no suhbet, vernîakerdox bi. Seba ke to firsend da mi ke ez nê babetan de fikrê xo beyan bika, ez zî sipas kena. (*)

19. 05. 2008

_________________

(*) No metn kovara Vate hûmara 31, rîpel 4-17 de weşanîyayo.

Ferhengok:

abiasan: 1)hakeza 2)aynen öyle

amanc: 1)amaç 2)gaye 3)hedef

apeyagêrayîş: geriye dönüş

ardim: yardım

balkêş: 1)ilginç 2)dikkat çekici 3)enteresan

beşdar: katılımcı

beşdarî: katılım

binge: temel

biredar: kararlı

Cengê Cîhanî yê Yewine: Birinci Dünya Savaşı

cereyanê îslamîzmî: İslamî akım(lar)

cîyaybîyayîş: ayrılma

çapemenî: basın

çeku: 1)sözcük 2)kelime

çinkerdiş: yoketme

deme: 1)zaman 2)vakit

dij: 1)karşı 2)anti

erj: değer

fenomen: olgu

fikro resmî: resmi düşünce

ganî: gerek

girêdaye: bağlı

giregir: ilerigelen

halo amadebîyaye: hazırol halî

hemkarî: işbirliği

hereketê neteweyî: ulasal hareket(ler)

hêrîşê tirkanê oguzan: Oğuz Türkleri akını

hûmare: sayı

îdeolojîya resmî: resmi ideoloji

întensîfbîyayîş: yoğun olmak

întensîfkerdiş: yoğunlaştırmak

lebate: 1)çaba 2)hareket 3)gayret

îstîqbal: 1)gelecek 2)istikbal

jenosîd: soykırım

kolonî: sömürge

kombîyayîş: toplantı

komel: toplum

kovare: dergi

mîyanneteweyî: uluslararası

mueyîde: uygulama

muqayese: karşılaştırma

muşexes: 1)tanınan 2)bilinen 3)teşhis edilmiş olan

nasyonalîst: milliyetçi

nasyonalîstî: milliyetçilik

netewe: ulus

neteweperwer: milliyetperwer

nîjad: ırk

nîjadperest: ırkçı

Osmanîbîyene: Osmanlıcılık

Osmanîyê neweyî: Yeni Osmanlılar

parekerdiş: bölüşme

payeberz: üst düzey

pêşnîyaz: öneri

peymane: anlaşma

peyplan: arkaplan

pinan: gizli

pîrîmîtîf: ilkel

proses: süreç

rastiko: gerçek

rexne: eleştiri

rojname: gazete

selahîyetdar: yetkili

serekdewlet: Devlet Başkanı

serkewte: 1)başarmış 2)kazanmış (olan)

sewbîna: başka

seyyewbînan: eşit

şibihnayîş: benzetme

Şorişê Sovyetî: Sovyet Devrimi

taybetmendî: özellik

tekîd: vurgulama

tepîyamende: geri kalmış (olan)

tetbîqat: uygulama

têwgêrayîş: hareket etme

tirkîzm: Türkçülük

ûsn.: vb.

weçînayîş: seçim

wendegeh: okul

weşanayîş: yayımlama

xasîyet: özellik

yadkerdiş: 1)anma 2)yad etme

yawer: yardımcı

ziwanê dayke: anadil