...helênayiş nê xohelênayiş o (*)

Mudeyêk ra ver birêz Roşan Lezgînî yew nuşte nuştbi. Sernameyê nuşteyî “Dewlete Ziwanê Ma Xerepnena” bi. Raşt a zî Trt6 her hetî ra (alfeba, raştnuştiş, semantîk û sentaks, xusûsen bi tirkî fikiryayîş bi kirdkî nuştiş) ziwanê ma xerepna û hema zî ha xerepnena. O wext zafînê miletê ma hema newe weşana zazakî dîbî û nê semedî ra zaf heyecanin bî feqet sebebê ke mi cor de va, ê sebeban ra çewî ziwanê trt6î ra fam nêkerd. Kurmê şarê ma şikîya, zaf tenan hêvîya xo ziwanê xo ra birna û ewro zî çew goşdarîyê trt6î nêkeno û çew trt6î ra zêdnayîşê weşane nêwazeno û çew dewlete ra yewna çî teleb nêkeno.

Ma henî bêrî meseleya xo ya esile ser. Çi heyf ke ewro tena dewelete ziwanê ma nêxerepnena. Wendoxê ma zî zanayeyê ma zî ziwanê ma xerepnenî. No xerepnayiş de, mi gore di hetî estî; yew het nuştoxê ke nizdîyê zazacîyan de vindenî û bi yew qayde û bi yew usûl nênusenî û zaf zeman zî bi mentiqê tirkî nusenî, yew het zî, çi heyf ke tayê nuştoxê ma yê kurdperwer ê.

Goreyê fikrê mi, nê nuştoxê ma kurdperwerîye şaş fam kenî. Tênizdîbîyayîşê ziwanê kurdan şaş fam kenî û no şaşfamkerdiş zî şexsîyetê ziwanê ma xerepneno. Kurdîtî tena kurmanckî ra îbaret nîya yan zî tênizdîbîyayîş nizdîbîyayîşê kurmanckî nîyo. Ma zî kurd î, ziwanê ma zî kurdkî ya. No gure ganî wina yew şekil de bivirazîyo ke wa şexsîyetê ziwanê ma nêxerepîyo. Her yew lehçeya ma bîya yew ziwan, yew şexsîyet girewta. Hed û hudûdê ey eşkera yo, nê hudûdan ra vecîyayîş yew ziwano viraşte ano meydan ke hem şarê ma fam nêkeno hem firset keweno destê nîyetxiraban. Hem ziwanê ma beno bêtahm û hem zî heyfê ziwanê ma yo.

Nuşteyê “Kayê Ti Gara Nîyî Ser o” mi bi keyf wend û ez qayîl bîya zî bi zerrweşî şîrove bikî la lînko ke birez Roşan Lezgînî dayo, ez şîya ci û mi nuşteyê birez Sebahedîn Gültekinî wend, heme moralê mi xerepîya.

Nuştoxê kirdkî tay ê, her yew nuştoxê ma zaf-zaf ercîyaye yo, kedê înan zaf-zaf ercîyaye ya û seke Hz. Elî vano, kamo ke yew herfe bimusno mi ez çewres serre bena koleyê ey, ganî ma zî no qayde qîymet bidî nuştoxanê xo û ez bi xo semedê xebata birez Sebahedîn Gültekinî zî zaf-zaf ci rê teşekur kena, Homa tim destê ey tern kero la goreyê fikrê mi hetê birêz Gültekinî ra karardişê ziwanî de zaf çîye şaşî estî ke nê qey ziwanê ma hewl nîyê.

Birez Gültekin peynîya nuşteyê xo de wina vano;

“Bi giştî ro ser ziwanê kurdî, bi goreyê min xetereya girde, ewro helênayiş nê xohelênayiş o.”

“Eke heme sazîy û dezgeyê ma, çi di welat de û çi teberê welatî de na xeteraye nêvînê û bi goreyê naye tênêgêrê do rûn bisawê nanê nê kesanê cîyayîwaştoxan.”

Yanî ez nêzana o xo oto-asimîlasyon ra xohelênayîş ra behs keno, o xo rûn sawitişê nanê cîyayîwaştoxan ra behs keno û dima zî o xo nê karan û fîilan keno. Mi va, ya ez nêzana eceba birez Gültekin haydarê xo yo yan zî haydarê nuştiş û vateyê xo yo, no çi qayde yew tezat o?

Birêz Gültekin nuşteyê xo de ehend herfa «y» şuxulnaya ke sorankî ameye mi vîr. Rey-rey televîzyon de çimê mi şino xeberanê sorankî ser û pêşkêşwan her çekuya xo bi herfa «y» qedêneno. Homayî kerd ke ziwanê ma de herfa «l» yanî herfa «lamelîf» çinî ya. Eke a zî bibêne û birêz Gültekinî na herfe zî bi zêd ra bişuxulnayêne, muheqeq soranan vatêne “No ziwan ma ra vejîyayo, lehçeya ma ya.”

Çekuye ke kurmanckî ra bi hed ra zêde gêrîyayî ziwanê ma kerdo tahl, kerdo bêtam, kerdo ziwano xerîb.

Rêk, rêk û pêk, hemwate, xozayî, pejernayiş, pîrtukî, bîryar, çalakiyêy civakî, hîm, pêkameyiş, abor, kêrameyiş, dox, tîp, vajeriyêk, zarawaya, çarçovaya.... ez nêeşkena derg bikerî.

Haydê ma nînan caverdin, ma behane bivînin û mavaj ziwanê ma de nê çekuyî çinî yî la «juyayiş» çita yo «joka» çita yo? Behaneyê nê çekuyan çinî yo.

Çekuya «juyayîş» zazakî nîya çunke wina yew varyant fekê kirdan de çinî yo, yew ca de zî çinî yo. Xora çekuya ke pê herfa «j» dest pêkena zazakî de çinî ya, tena çekuya «jahr»î yena mi vîr û a zî kurmanckî ra ameya. Bê naye yew çeku zî nêna mi vîr. Çekuya ke fariskî de pê herfa «z» kurmanckî de pê herfa «j» dest pêkena, zazakî de pê herfa «c» dest pêkena û îstîsnaya nê çekuyan çinî ya.

Yanî:

zen-jin-cinî
zîr-jêr-cêr
zeber-jor-cor
zenden-jenîn-cenayene
zîsten-jîyan-ciwîyayene

Yanî, zazakî de cinî, cenî, cîyer, cer, cuwar, cuwer, cuyayîş, ciwîyayîş estê la jêr, jor, jenayîş, jiwîyayîş çinî ya, yew ca de zî yew fek de zî çinî yê, kes nêeşkeno mîsal bido,

Eke birêz Gültekin na çekuya xo kurmanckî ra girewta ganî zey orijînalê aye bişuxulnayêne, o wext zî ma ey fam kerdênî la no qayde şuxulnayişî rê behane çinî yo.

Hewna, çekuya «joka» zî wina ya.

Belê, çekuya ke fariskî de pê herfa «z» kurmanckî de pê herfa «j» qedîyena, kirdkî de hem pê «z» hem pê «j» hem zî pe «c» qedîyena. Biraşti nê çekuyî zî eslê xo de pê herfa «c» qedîyenî feqet bedilyayî. Dêrsîm de bîyî «z» hetê Çewlîg de bîyî «j». Nê vuryayîşî ra îlmê ziwanî de bi tirkî vanî «sızıcılaşma». Yanî vajîyayîşê herfa «c» ra dima nefes birîyeno û fek dewamkerdişê çekuye de zehmetî anceno û nê semedî ra fek herfa «c» bedelneno keno “j” yan zî “z”. çunke nê herfî nefesê merdimî nêbirnenî. Mîsal ma eşkenî vajî “vijjjjj” vajî “vizzzz” la ma nêeşkenî vajî “viccc”. Yanî fekî rê vatişê roce, gicik, ricîyayîş zehmet o. Nê semedî ra fek çarneno roje, roze, gijik, gizik, rijîyayîş, rizîyayîşî ser. Çunke wina nefes nêbiryeno.

Meselaya ma na nîya û zaten meylê Grûba Xebate ya Vateyî qey rehetîye «j» ser o yo.

Mi tena nê nuşteyî ser o qal nêkerd, key ke birez Roşan Lezgînî va, birez Gültekin rojnameyan de zî nuseno, o wext nuşteyê ê rojnameyan amey mi vîr, mi ey nuşteyan ra tawa/çîyêk fam nêkerdêne û mi vatêne no çi qayde ziwan o, nê çekuyî ça ra, kamca ra ameyî?

Rojnameyo ke tewr zaf reseno destê şarê ma, dikanan de qehweyan de tewr zaf esto. Ganî ziwanê ey rehet bo, asan bo. Eke wina nêbo, merdim tera fek veradano ke zaf rey zî ez şahid bîya.

Birêz Roşan Lezgînî qal kerd, ame mi vîr. Nê yew-di serrî yê ke hetê dezgeyanê Diyarbekirî ra afîş û bîlbordan de kirdkî zî şuxulnîyena û ma rey-rey înternet de raştê ci yenî û zaf keyfê ma zî pê yeno la nê afîş û bilbordan de zafê reyan kirdkî şaş nusîyena. Rey-rey ti ewnênî zey kurmanckî nusîyaya, rey-rey ti ewnênî di ziwanan de -tirkî, kurdkî (kurmanckî, zazakî)- nusîyaya. Kurmanckî û tirkî yewbînî tepişta, yanî, eynî çî vato la ê zazakî nêtepişta, yewna çî vato. Rey-rey ti ewnênî raşt nênusîyaya, rey-rey ti ewnênî yew çekuya newîye virazîyaya la bêqayde ya.

Mi mereq kerd û ez qayîl a tîya kesêkê zanayeyî ra cewab bigêrî. Kirdkî de çekuya «tepişîyayox»î esta yan zî wina yew çeku virazîyena.

http://www.milliyet.com.tr/kck-nin-basi-vekilleri-yonetiyor/siyaset/haberdetay/26.10.2010/1306125/default.htm

Pankart de wina nusîyayo:

Ziwanê kurdkî rê û tepişîyayoxan rê azadî
Ji zimanê kurdî re û ji girtîyan rê azadî

Yanî, wendox, nuştox, rotox, girewtox, zanayox… nê çekuyî ewil zî bibîy, ma înan zanî û ma eşkenî nê qaydeyî de çekuyan bivirazî. Feqet mi hetanî nika wenîyayox, nusîyayox, roşîyayox, zanîyayox, gerîyayox… nêeşnawitê. Çekuya tepiştox kewena mi sere la tepişîyayox nêkeweno mi sere. Eceba wina yew çeku virazîyena?

Ganî nê dezgeyê ma dîqet bikerî. Dîyarbekir merkezê edebiyatê kurdkî yo, nuştoxê ma yê kirdî zaf î, eşkenî tera îstîfade bikerî û eke ez şaş nîya dezgeyê Ziwan-Komî ke abîyo, Dîyarbekir de yo û herhal eşkeno uca ra zî destek bigerî.

____________

(*) No şîroveyê wendoxêk o. Nuşteyê bi sernameyê “Kayê ‘Ti Gara Nîyî’ Ser o” ke Zazakî.Net de weşanîyayo rê ameyo. Şîroveyêko erjaye û muhîm o, coka ma bineyke redakte kerd û ma waşt sey nuşteyî zî biweşanin. Seba nê şîroveyî ma wendoxê erjayeyî rê sipas kenê. Ma hêvîdar ê ke wendoxê wina baldarî/hişyarî mîyanê şarê ma de bizêdîyê. (Zazakî.Net)