Ameyeyê Di-ziwanîye esto?*

Ma dewrêko winasî de yê ke globalîzebîyayîş (küreselleşme) her wextî ra vêşêr aver şino, zanayîş her wextî ra vêşêr vila beno, wasitayê enformasyonî û îmkanê ke înternet pêşkêş keno û wasitayê enformasyonî yê umûmî sînorê welatan bêehemîyet kenê, ziwanê belîkerdeyî ke dinya de hîna zêde yenê qiseykerdiş, bitayebtî ehemîyetê îngîlîzkî her ke şino zêde beno. Seyahetê mîyanê welatan, heta ke seyahetê mîyanê qitayan ti çiqas vajî hende asan bîyo û goreyê verî ra ercanêr û bisuretêr bîyo, naye xo reyde rewşêka winasî arda ke ziwanê eqalîyetan hîna tay yenê bikarardiş û ziwanê serdestî hîna vêşî benê wayîrê ehemîyetî û vila benê. Seba ke Yewîya Ewropa hetê sîyasî, ekonomîkî, sosyalî û kulturî ra îmkanê xo vêşî benê, dewamkerdişê rolê muhîm yê Amerîkaya Bakurî ke muwazeneyanê hêzê globalî (küresel güç dengeleri) û sehneyê sîyasetî de kay kena, rayîr akerd ke ziwanê nê welatan her demî ra vêşêr erjê xo bizêdîyo. Vera naye de ziwan û kulturê ke sey nînan îqtîdaranê hêzdaran ra nesîbê xo nêgirewto tena vîyarteyêko (geçmiş) vilabîyaye û welatanê vilabîyayan reyde yenê girêdayîş (ilişkilendirilme).

Na rewşa umûmîye gore, tayê hetî (kesimler) bawer kenê ke do ekonomîyê ziwanî de yew bedilîyayîş virazîyo. Naye ra gore, texmîn kenê ver bi ziwananê ke bedilnayîşê zanayîşî (bilgi değişimi) û têkilîyanê mîyannetweyî de yenê bikarardişî ser şîyayîşêk virazîyo. Goreyê mentiqê nê îhtîmalî (olasılık) ra, ziwanê eqalîyetan û çut-ziwanîye ameye (gelecek) de tehlukeyêk reyde ri bi ri ya. Goreyê tayêne ra zî çut-ziwanîye sehneyê dinya de şîyayîşê tarîxî ra nuqtaya mîyanên a ke ma resayê ci û yew ziwano serdest de şîyayîşê ver bi yewziwanîye mewzûyê behsî yo.

Vanê hetanî ke ma resayê ewro teqrîben 100 hezar ziwanî vîndî bîyê û her ke şino neslê ziwanan kor beno. Bi şeklêko winasî, bi vîndîbîyayîşê ziwanan kulturî, medenîyetî, mîrasê kulturî û tarîxî zî vindî benê. Merkezanê Ziwananê Cayîyan yê Alaska ra Michael Krauss, tekîd kerd ke îhtîmalêko pîl se ra 20 yan zî se ra 50ê ziwananê dinya 100 serranê vernîya ma de benê vîndî yan zî dereceyêko muhîm de rîskî reyde ri bi ri manenê. Krauss vano, îhtîmalêko cidî yo ke demeyê dergî (uzun vade) de teqrîben se ra 90ê ziwananê ke însanîyet bikar ano yan do biqedîyê yan zî mehkumê qedîyayîşî bê.  Sewbîna zî, Krauss nê fikrî de yo ke se ra 50ê ziwananê dinya êdî neqlê neslê neweyî nêbenê û eke tedbîrê pawitişî yê acîlî nêrê girewtiş do vîndî bibê.

Goreyê qenaetêkê bînî yê derheqê ameyeyê (gelecek) ziwanan ra, bi seserran verê cû ra kesê ke di yan zî di ra vêşêr ziwanan de qisey kenê, bitaybetî zî eke nê ziwanî asaye (göreceli) de qîymetin û hêzdar bê, bîyê wayîrê statuyêkê cidî û muhterem bîyê. Bikarardişê ziwananê rojawanî yê sey fransizkî, îngilizkî, almankî û rûskî her wext biqîymet bîyo û mîyanê bazirganan, dîplomatan û seyahan de hertim teleb bîyo. Benzerê nê şeklî de, medreseyanê alemê îslamî de zî her wext di ra vêşêr ziwanî perwerde de ameyê bikarardiş û muderis yan zî telebeyê zafziwanî merdimê winasî bîyê ke her wext îhtîyacî bi înan bîya. Globalîzebîyayîşî reyde îmkanê resayîşê cayan û bazirganîye ke bisuret zêdîyayî, eksê fikirîyayîşê corênî, na rewşe her wextî ra vêşêr hewceyî bi merdimanê ke di yan di ra vêşêr ziwanan zanê bena, xo reyde arde. Nimûneyanê tewr bellîyan yê rewşe ra yewe zî na ya ke zafê welatan de her ke şino polîtîka û pratîkê perwerdeyê zafziwanîye hîna vêşî qebul beno û yeno tetbîqkerdiş.

Ser de (üstelik) no eleqeyo ke yew ra vêşêr ziwanan rê beno, seba ziwanê eqalîyetan zî vîyareno. Zîra senî ke seba daxilbîyayîşê globalîye û mîyanneteweyîbîyayîşî (uluslararasılaşma), yew tehndayîş (baskı) esto, seba agêrayîşê kokê xo ser zî tewir bi tewir tehndayîşî estê. Sewbîna zî, bitaybetî zanistîyanê sosyalî (sosyal bilimler) de nêzdîbîyayîşê postawanîst (postyapısalcı) û postkolonyalî ke hîna vêşî yenê bikarardiş û seba vejîyayîşê meydanê yê nasnameyanê cîya-cîyayan rayîr akenê, seba agêrayîşê kokê xo ser motîvasyonêk anê meydan. Çunke tam wextêko dinya bena qij û cîyayîyî (farklılıklar) dest bi vîndîbîyayîş kenê, wina aseno ke yew îhtîyacîya ke ma kam ê û ma kamca ra ameyê zî vejîyena meydan. Na mana de beno ke hem îhtîyac bi nasnameyêkê cayî hem zî bi nasnameyêkê hîna hîrayî estbo.

Heto bîn ra nê bedilîyayîşê bikarardiş yan zî bikarnêardişê ziwanan seba ziwananê ke statuyê ziwananê koçberan de yê zî tayê vurîyayîşan anê. Çunke tayê ziwanê koçberî bi rayîrê asîmîlasyonî rîskê vîndîbîyayîşî reyde ri bi ri yê, yew qisim zî babeta pawitişê girêdayîşê vîyarteyê xo reyde wayîrê waştene yê û mîrasê kulturê xo rê zî wayîrîye kenê. Vîyarteyê aîle, derheqê mîrasê kulturî yê grûbanê etnîkan de û dewamkerdişê nostaljîyê “vîyarteyê muhteşemî” û îhtîyacîya dîyayîşê bikokbîyayîşî hîsîyatê hêzdar yê bişuûr yan yan zî bêşuûrîye (bilinçli ya da bilinçsiz) yê. Sey nimûneyî, neslê hîrêyin yan zî çarin yê koçberanê cayîyan (yerleşik göçmenler) ziwanê xo yê ke înan rê mîras mendo vîndî kerdo, reye esta seba ke kokê xo bivînê eleqe nîşanê qeydê aîle û werasetî danê. Çunke eke xo biresnê vîyarteyê kulturê xo yê eqalîyetî, bawerîya ke nasname ra hasil bena û barekerdişê mîrasê vîyarteyî mumkin beno. Herinda “gird la nêno zanayîş”î de bi “qij la yeno zanayîşî” merdim şêno yew statu û tewirêk hîsê ewlehî (güvenlik duygusu) qezenc bikero.

Ziwanî zaf nadir cayê xo de sabît manenê. Bi vurîyayîşê sîyaset, ekonomî, kultur, îhtîyac û teleb û motîvasyonê kesaneyî ca vurnenê. Derheqê amayeyê zafê ziwananê eqalîyetan de zafê reyan zaf zor o ke merdim çîyê vajo. Labelê nê des serranê peyênan de fikrê ke vanê ganî ziwanê cîya-cîyayî yê dinya bêrê pawitiş, her ke şino hîna vêşî yenê vatiş. Gamê ke nê hetî ser bêrê eştiş bêguman do pawitişê cîyayîya (farklılık) ziwanî, kulturî û ruhî yê dinya zî xo reyde bîyarê.

Prof. Dr. Colin Baker

Unîversîteya Bangorî, Galler

* No nuşte kitabê Colin Bakerî A Parents' and Teachers' Guide to Bilingualism (Seba Dadî-Babîyan û Maliman Rehberê Di-ziwanîye) ra bi adaptekerdiş tercume bîyo. Coka tercume bi metnê orîjînalî de motamot yew nîyo.

________________

*Na meqale buroşurê "Polîtîkayê Zafziwanîye û Plankerdişê Ziwanî, Tirkî ra çarnayîş: Roşan Lezgîn, Weşanê DÎSA, Dîyarbekir 2013, r. 29-30" de weşanîyaya.