Ankara Kürtleri Bölmek İçin Zaza Milliyetçiliğini Teşvik mi Ediyor?

Global Terörizm Analizi:

Ankara Kürtleri Bölmek İçin Zaza Milliyetçiliğini Teşvik mi Ediyor?

Yayın: Terörizm Odaklı, Cilt: 6, Sayı: 3

28 Eylül 2009, Saat 01:48 PM Yaş: 273 gün.

Yazıyı kaleme alan: Wladimir van Wilgenburg

İngilizceden çeviren: Nusret Aydın

Türkiye’de Zazacayı konuşanlar yakın geçmişe kadar Türkiye, Irak, İran ve Suriye’de geniş bir alana yayılan Kürt etnik grubunun bir parçası olarak görülüyordu. 1980’lerden itibaren Zazacaya uyarlanan Latince alfabe ile beraber Zazaca edebiyatı ve kültürünün yenilenmesiyle bir nevi Zaza milliyetçiliğinin gelişmesine vesile oldu. Bu durum bazı Kürtlerde Türk Milli İstihbaratının Kürtleri bölme ve Kürdistan İşçi Partisi (PKK)’li Kürt militanları zayıflatma girişimi şüphesine neden oldu.

Zaza milliyetçiliği, kendisini daha da Kürt kabul eden bazı Zazaca konuşanlara karşı muhalefet etmektedir. (1) Zaza milliyetçiliği Türkiye’de Zazaca lehçesi ve anadili Zazaca olanlar üzerinde yoğunlaşmış olup, Türkiye’de bağımsız Zazaistan adı altında bir anavatan istemekteler. Bu durum Zazaca lehçesini konuşup da PKK’ya sempati duyanların ilgisinin potansiyel olarak zayıflamasına vesile oluyor.

İnanç hususuna gelince, Zazalar (nüfus açısından etnik ve lisan durumları tam açığa kavuşuncaya kadar 1 milyon ile 3 milyon arasında kabul görmektedir) Sünni Müslümanlar ile Alevilerden oluşmaktadır. Zazaca konuşanlara genellikle Kürt denmektedir ve Kürt milliyetçileri ile bir çok bilim adamı Zazacayı Kürt lisanı olarak kabul etmekteler. Zaza milliyetçileri ise Zazaların Kürtlerin Kurmancça lehçesi ile konuşanlar ile -ki bu lehçe Kürtlerin % 80’i tarafından konuşulmaktadır- anlaşamadıklarını ileri sürüyorlar. Kimi dilbilimciler ise Zazaca’nın Kürt dili ve lehçeleriyle bir alakasının olmadığını ileri sürmektedir. Buna rağmen, etnik kimlikler, mesela, genetik ve dil gibi objektif faktörler kadar subjektif faktörlerin etkisinde kalabilir. Genel anlamda etnik kimlikler, sosyal yapılaşmalar, devletin güttüğü siyasetin etkisinde kalabilirler.

Zaza milliyetçiliği ilk önce Avrupa’daki Zaza diasporası içerisinde boy gösterdi. Bunun nedeni, bulundukları özgür ortamda konuşulan Kurmancça lehçesi ile Zazaca lehçelerinin daha belirgin hale gelişiydi. Avrupa’daki Türkiyeli göçmenler Türkçe öğrenmeye zorlanmadılar, fakat Kurmancça ile Zazaca konuşanlar, bunlardan birini “Ana lisan” olarak seçme olanağına sahiptiler ve bazı hususlarda bu durum Zaza milliyetçiliği ile sonuçlandı denilebilir. (2) Diğer etkileyici faktörlerden biri de bazı Kürt milliyetçilerinin Zazaca yayınlarına karşı gelmesi oldu. Şu anda Zaza “milliyetçiliği” bir sürgün siyaseti statüsünde olup marjinal bir fenomen görünümündedir. Fakat aynı zamanda Türkiye’de etnik kimlik tartışmalarını da etkilemeye başlamaktadır.

Yakın geçmişte gerek Türkiye’de “ana dilde eğitim” hususundaki tartışmalarda ve gerekse Adalet ve Kalkınma Partisi hükümetinin Kürt diliyle yayın yapacak televizyon kanalının açılması siyaseti olsun, Kurmancça konuşanlar ile Zazaca konuşanlar arasındaki bölünmeyi derinleştirebilir. (Terörizmin Odağı, Ocak 13’e bakınız). Şu anki TRT 6 kanalı yalnız Kurmancça lehçesiyle yayın yapmaktadır, fakat “Zazaca ve Soranca lehçelerinde de” yayın yapma gündemdedir. (Hürriyet, 02 Ocak 2009). Zazaca yayın konusu bir çok Zazaca konuşan tarafından memnuniyetle karşılandı (Bianet.org, 07 Ocak 2009). Fakat İnternet forumlarında ise, Zaza milliyetçileri Kurmancça kanalı değil Zaza dilinde yayın yapacak kanal istediklerini vurgulamaktalar.

Antropolog Martin van Bruinessen, Kürtler arasında popüler olan komplo teorisine açıklık getirerek bazı Kürtlere göre bu Zaza milliyetçiliği Türk istihbarat servislerinin işi olarak değerlendirmektedir. (3) Belki de Kürt milliyetçilerinin ileri sürdükleri düşüncelerinde haklılık payı vardır. Gerçekten, birçok Türk milliyetçisi Zazaların Kürt olmadığı fikrini desteklemektedir. Onlara göre bu durum Kürtlerin asimilasyonunu hızlandıracağı gibi PKK’ya olan desteği de azaltabileceği düşüncesi var.

Türk Demokrasi Vakfı (TDV, Türkiye’de demokrasinin süreklilik kazanması için çalışan resmi olmayan bir kuruluş), 1996 yılında küçük bir kitapçık yayınladı. Kitapçıkta, TDV, PKK’nın savunduğu Kürt milliyetçiliğini kınıyordu. TDV, Kürtlerin heterojen bir toplum yapısına sahip olduğunu ve kimi Zazaların kendilerini Kürt görmediğine dikkat çekmek istiyordu. Kitapçık şöyle devam ediyordu: Kürtler heterojen bir yapıyla aşiretler arası çatışmalar ve aşiret düşüncesinin hakim olduğu bir toplum olmaktansa demokratik bir Türkiye’nin parçası olmayı tercih edecekler, diye belirtiyordu. (4)

Türklerin Kürtlerin heterojenliği hakkındaki fikirleri gerilere gider. Türk milliyetçisi Hasan Reşit Tankut 1961’lerde şu teklifte bulunuyordu: Zazaca konuşanlar ile Kurmancça konuşanların yaşadıkları bölgelerin arasına bir Türk koridoru açılmalı ve ikisinin de Türk kültürüne entegrasyonu hızlandırılmalıdır, diyordu. Diğer kimi Türk yazarlar da Zazaca konuşanları Kürtlerden ayrı bir etnik grup kategorisine sokmaktalar. (5)

Bazı Kürtler, Sünni Zaza milliyetçiliğinin mucidi Ebubekir Pamukçu (ölümü 1993)[*] ile Türk İstihbarat teşkilatları arasındaki bağlantıya dikkat çekip Pamukçu’yu Kürt milletini bölmeye yardımcı olmakla suçluyorlar. Zaza milliyetçisi hareketin ortaya çıkışının Türk İstihbarat Teşkilat'ı içindeki belli bazı odaklar tarafından sevinçle karşılandığı, hatta maddi destekte bulunulduğu ve Pamukçu Türk İstihbaratı ile ilişkili olmakla itham ediliyor. (6) Kimi Kürtler Ankara’daki Zaza yayıncının Türk istihbaratı tarafından kontrol edildiğini ileri sürmekteler. Kürt milliyetçisi ve Zazaca dilbilimci Mehemed Malmîsanij’ın Kurdmedia ile yaptığı bir mülakatta, bu, “Zazaistan” adlı yayıncının “Zaza Kültür ve Yayınevi” olduğunu ve Türk istihbaratçılarının bir parçası olduğunu, görevinin de Kürt milli hareketine saldırmak olduğunu, belirtiyordu. Malmîsanij, konuşmasına şöyle devam ediyordu: “Şu sonuca dikkat çekmek istiyorum ki . . . bunlar (Zaza milliyetçisi gruplar) devletin içindeki gruplar veya daha uygun tarifiyle, devlet ile paralel düşünenlerdir.” diyordu. (KurdishMedia.com, 06 Ekim 2003)[**]

PKK lideri Abdullah Öcalan da Türk milli istihbarat Teşkilatı (MİT)’nın Zazaların Türkiye’deki gelişen kültürel ve siyasi faaliyetlerinin arkasında olduğunu belirtiyordu. “MİT bunun arkasındadır. Gelişen Kürt milli uyanışını durdurmak için bunu yapıyorlar.” diyordu (7)

Ayrıca siyası arenada ayrı bir Zaza kimliğinin işaretlerinin varlığı dikkat çekmektedir. Milliyetçi Hareket Partisi (MHP) siyasi mesajlarında Kürtçeyi hiç söz konusu etmemiştir. Fakat MHP üyesi Abdullah Arzakçı 2006 yılında bir sürpriz yaparak yaptığı Kürtçe konuşmada şöyle diyordu: “Ben Zazayım, Ben Kürdüm. Kürt sorunu diye bir sorun yoktur.”  (Zaman, 15 Mayıs 2006). Arzakçı, bununla artık Türkiye’de kendisini Kürt veya Zaza olarak tanıtanlar ile bir sorunun olmadığını belirtmek istiyordu. 

Bir anket (seçim) kuruluşu olan KONDA, 2007 yılında Kürtler ile Zazaları ayrı etnik gruplarmış gibi göstererek bir ilke imza atıyordu. (Milliyet, 22 Mart 2007). Önce milliyetçi bir Türk think-tank düşünce kuruluşu “Zaza-Kürtler” üzerine bir rapor hazırladı. Arkasından düzenli bir şekilde önce Türk gazeteleri ve İnternet yayınları Zazaların Kürt olmadığı sonucunu çıkardılar. Buna örnek olarak Zaman gazetesinde yayınlanan Zaza bir okuyucunun makalesinde görmek mümkün. Bayan okur, makalesinde “milyonlarca Kürt, Zaza ve Lazın kendilerini Türk kardeşlerinden ayrı görmedikleri ve onların sorunlarının bu ülkenin sorunlarından ayrı olmadığını” belirtmeye çalışıp Türkiye’ye olan sadakatine dikkat çekiyordu. (Zaman Gazetesi, 23 Ağustos 2008)

Hatta Türkiye Başbakanı Recep Tayyip Erdoğan bile Kasım 2008’de Hakkari’ye yaptığı ziyarette Zazalar ile Kürtler arasındaki ayrıma vurgu yaptı. (Zaman, 02 Kasım 2008). Diyarbakır Suriçi Beldesi eski Belediye Başkanı Abdullah Demirbaş (aynı zamanda Demokratik Toplum Partisi DTP üyesi) Zaza milliyetçiliğinin Türkiye’nin güneydoğusundaki nüfus üzerinde hiç etkisinin olmadığı, fakat Türk siyasi çevrelerinin Zazalar ve Kürtler (Kurmancça lehçesini konuşanlar) arasında ayrım yaparak Kürtlerin milli arzularını zayıflatmak niyetinde olduklarını belirtiyordu. (Kürtmedia.com, 20 Ocak)

Zaza milliyetçilerinin çoğu PKK’ya karşılar. Bu da Ankara’nın Kürt militanlarına karşı savaşımında faydalanabilir bir durum söz konusudur. Zaza milliyetçileri PKK’yı Zaza karşıtı aktivitelerde bulunmakla itham etmekte, Zaza mıntıkasının insansızlaştırılmasında hem PKK hem Türk Silahlı Kuvvetleri'ni suçlamaktalar. (8) Zaza milliyetçilerini hem Türk devleti ve hem de Kürt milliyetçilerinin Zazaları asimile edeceği endişesine sevk etmektedir.

Zaza kimliği Türkiye ile Kürt milliyetçileri arasındaki siyasi hesaplaşmada başka bir araç olacağa benziyor. Türkiye’deki kültürel serbestlik alanının genişlemesi Zazaca ve Kurmancça lehçelerindeki anadil eğitim alanının genişlemesiyle Türk olmayan etnik grupların “Türk düşmanlığı” konseptini ortadan kaldırabilir. Bu durumda Kürt milliyetçiliği Zazaca konuşanları Türk milliyetçiliğinden daha çok tehdit edebilir.

Asıl mesele Türklerin Türkiye’deki birden çok etnik grubun varlığının devletin sonunu getirebileceği endişesini taşımalarıdır. Nasıl ki İttifak Devletleri Osmanlı devletini Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra 1920 Sevr Antlaşması’yla etnik bölgeler (Yunanistan, Ermenistan, Kürdistan vs.) bölgelere ayırdılarsa, Türklerin bu günkü korkusu da devletin etnik milliyetçilik ayrışmasıyla tekrar toprak kaybına uğramasıdır. Bazıları buna “Sevr Paranoyası” demekteler.

Sonuç olarak, Zaza milliyetçiliği devam eden Kürt ve Türk çekişmesinde önemli bir rol oynayabilir, fakat daha da kendisini Türk ve Kürt olarak algılayan Zazalarda Zaza kimliğinin popüler hale gelip gelmeyeceği ise meçhuldür. Eğer Zaza kimliği daha çok popüler hale gelirse 1 ile 3 milyon Zazanın içerisinde PKK’ya olan desteği azaltabilir ve Kürt milliyetçiliğini zayıflatır. 

___________

Foto: http://static.panoramio.com

(*) Editörün Notu: Burada 1993 olarak yazılmışsa da doğrusu 1991’dir.

(**) Editörün Notu: Burada altı çizilen bölümün aslı şöyledir: Vecdi Erbay, Malmîsanij’la bir röportaj yapmış ve bu röportaj “Dilin Alanı Ülkedir” başlığıyla 4 Ekim 2003 tarihli Yeniden Özgür Gündem gazetesinde yayımlanmıştır. Yani Malmîsanij Kurdmedia ile röportaj yapmamıştır. Yeniden Özgür Gündem’deki röportaj daha sonra, Türkçeden İngilizceye çevrilerek KurdishMedia.com’da yayımlanmış. Bu makalenin yazarı (Wladimir van Wilgenburg) oradan yararlanmış. Şimdi de İngilizceden Türkçeye çevrilince, yani çevirinin çevirisi olunca cümleler değişmiş. O nedenle bu bölümün orijinalini, Yeniden Özgür Gündem gazetesinde yayımlanan Türkçe biçimiyle, röportajı yapan Vecdi Erbay’ın ilgili sorusuyla birlikte aktarıyoruz:

“- Zazacanın Kürtçe olmadığını, hatta Zazaların Kürt olmadığını ileri sürenlerin dayanağı nedir?

- Bunu söyleyenler homojen bir grup değil. Bir kısmı öyle inanıyordur, böyle söylüyordur, ona bir şey demek mümkün değil. Bir kısmı ise, devletin kışkırttığı, örgütlediği çevrelerden kaynaklanıyor. Zaza Kültürü ve Yayınları adlı bir yayınevi vardı bir ara Ankara'da. Bir nevi korsan yayıneviydi. Yayınlarının bir kısmını gördüm. Zazaların Kürt olmadığı temasını işleyen kitaplardı bunlar. Bazı yayınlarında Zazaların [kültürünün] Orta Asya kaynaklı Şaman Türk kültüründen geldiklerini [geldiğini] öne süren tezleri var. Ayrıca Kürt hareketlerine, örgütlerine saldırgan yaklaşımları vardı. Hatta Güney'deki partiler ve liderler hakkında da aşağılayıcı, küçümseyici yazılar yayımlanıyordu. Bundan benim çıkardığım sonuç, bunların devlet kaynaklı, iyimser bir tabirle devlete paralel düşünen gruplar olduğudur.”

 (1) Martin van Bruinessen, “Kürt Milliyetçiliği ve Etnik Sadakatin Rekabeti” (Nationalisme Kurd et Ethnicites Intra-Kurds)

http://www.let.uu.nl/~martin.vanbruinessen/personal/publications/Competing_Ethnic_Loyalties.htm.

(2) Martin van Bruinessen, Yukarıda adı geçen çalışma.

(3) Aynı yerde.

(4) Türkiye Demokrasi Vakfı, Türkiye Kürtleri üzerine Gerçekler ve PKK Terörizmi, 1996

http://www.geocities.com/CapitolHill/8572/ii.htm.

(5) Martin van Bruinessen, "Osmanlı İmparatorluğu'nun Son Dönemleri ile Türkiye Cumhuriyeti’nde Etnik Kimliğin Yapılaşmaları: Kürtler ve Diğerleri (Diğer etnik gruplar), 8 Mart 1997

http://www.let.uu.nl/~martin.vanbruinessen/personal/publications/constructions_of_ethnic_identity.htm.

(6) Aynı yerde.

(7) Paul White'in 02 Temmuz 1992 yılında PKK lideri Abdullah Öcalan ile Lübnan'daki Mahsum Korkmaz Akademisi’nde yaptığı yayınlanmamış söyleşisi.