Asmênê Kirdan ra Estareyêko Nimite: Mehemed Elî Ewnî
Ji Elî Ewenî re
Ey Ewnî ey Elî beg, ey şehsiwarê çalak
Nav û dengê te yek yek, gihane çerx û eflak
Belê dûrî ji min, wek şêr û piling î pir çak
(Cegerxwîn, Dîwana Yekan)
*
Mehemed Elî Ewnî lajê Ebdulqadir Ewnî Efendî û tornê Mehemed Elî Axa yo. Esil xo dimilîyanê Sêwregi ra yo. Eşîrê Babî ra yo. Pîrikî ey Mehemed Elî Axa pîlî dimilîyanê Sêwregi bi. Leqabê ey zi “Lacî Henî” bî. Wayîrî xeylêk erazî bi. Ordîyê Osmanîyan a kehen de rutbeyê Delîlbaşî guretbi.
Babîyê ey Hecî Ebdulqadir Ewnî Efendî serrê 1265 (Mîladî: 1849) de Sêwregi de mehlayê Camî Kebîr de ame dinya. Bê lehçeyanê welatê xo kurmancî û dimilkî, hîrê heb ziwanê bînî erebkî, fariskî û tirkî de zî perwerdeyî û tedrîsat kerdîn. Îlmê fiqih de zanaye bi. Vateyî ey û kerdenê ey yewbînan girewtîn. Merdimeko wayîrî îxlas bi. Çend rey muftîyê teklîf ey bi labelê ey no wezîfeyo giran qebul nêkerd. Badê cu azayîyê îdareyê bacarê Sêwregi teklîf ey bi hewna zî qebul nêkerd. Tersê ey gure û karan dinya de şerîat ra dûrîkewtiş bi. No ridi ra wezîfeyê hukmatî ra dûrî vindertîn. Nizdîyê pancês serrî Sêwregi de Medreseyê Feyzîyye de tedrîsat kerd. Na medrese bajar de yewek a. Ey dest ra zaf alimî vejîyay. Îlmê ziwanî erebkî, şiîr û edebîyat de ziwananê erebkî, fariskî û tirkî de xeylêk alimî rasnay bî. Her welat ra feqîyê eyi bibî. Erxenî, Meden, Çêrmûg, Amed, Riha û Wêranşar ra feqî amêni ey het de wendîn.
Qesrê Abîdîn Paşayî
Mezhebê Fiqih de Henefî û terîqet de zi Qadîrî bi. Badê cû bi Neqşîbendî labelê sey ewam inî terîqet rayîr ra nêberdîn. Sey alimanê sofîyan cuwîyênî. Zaf mîyan şarî nêvejîyenî û sûkan ra zî nêgêraynî. Tena qey nimajê wextî camî de pa cemata kerdiş û semedê nimajê rojê yenî vejîyênî teber. Homa rehm ber ey ser zaf zanaye, salih û sofî yew merdim bi. Her gurey xo de raşt bi. Mesela heq de çewî ra nêtersênî. No ridi ra pêro muslumanan, xirîstîyanan, kurmancan, zazayan, tirkmanan û tirkan xatirê ey zanêni. Wexto ke Osmanîyan nîzamê medreseyan bedelna, Hecî Ebdulqadir Ewnî Efendî tayin bi Çêrmûg. Di hîrê serî uca de mend. Badê cû agera welatî xo Sêwregi. Serrê 1341 (Mîladî: 1923) de Sêwregi de dinyayê xo bedelna û şi rehmet. Yew birayê Mehemed Elî Ewnî bi û nameyê eyi Necmedîn Awnî, 30 serrî Bexdat de cuwiya. Bexdat de wezarêtî awdayîşî de xebityêni labelê ridê fikiranê eyê sîyasî ra wazîfe ra gêra. Serrê 1976 de Bexdat de wefat kerd.
Cuwîyayîşê Eyi
Mehemed Elî Ewnî serrê 1315 (Mîladî: 1897) de Sêwregi de ame dinya. Perwerdeyê xo ya ewîlin Sêwregi de kerd temam. Dima şi Îstanbul uca de mektebo mîyanîn wend. Ini mekteb de gramerê ziwanê tirkî, matematîk, tarîx, cografya musa. Serrê 1911 de ini mekteb bi payeyê ‘alîyyul a’la’ yanî pey derece ya pîl qedîna. Yew mude ziwanê fariskî ser xebat kerd û edebîyatê inî ziwan musa. Heto bîn ra zi tedrîsatê dînî zî teqîb kerd.
Semedê temamkerdişê tedrîsatê xo yê dînî û musayîşê îlmanê îslamî xayret kerd. Mehemed Elî Ewnî Qey inî zî serrê 1913 de şi Misir. Uca de unîversîteyê Ezherî Şerîf de qeyd bi. Mêmanxaneyê Rewaqus-Sadatîl-Ekrad de mendîn. 1917 de pîyorê dersanê unîversîte de serfiraz bi. Zaf mudeyo kilm de nizdîyê şeş serran de îcaze guret. Ezher de tedrîsat duyes serrî ramitîn. Labelê ey nîmeyê inî mudetî de tedrîsatî xo qedîna. Pey na serfirazî zîrekîyê xo îspat kerd. Badê inî serfirazîyê xo unîversîte de seydayanê pîlan ra dest bi girewtişê dersan kerd. Badê cu unîversîteyê Misir de şaxê tarîx û cografya wend. Semedê cigêrayişê îlmî serrê 1922 de pa hevalekê xo şi Heleb. Îtya de xebatê xo hîna zaf tarîx kurdan ser kerd. Zaf rey alîman û tarîxwanan de ami yew ca. Peynîyê 1922 de agêra Misir. Ina ser de dîwanê qiralê Misir qey tercumanîyê ziwanê tirkî yew îlan da. Mehemed Elî Ewnî zî sere da ini îlanî. Îmtîhan ra eyê ewîlin vejîya. Serrê 1922 de aşmê gulan de dîwanê qiral Faruqê ewilînî de bi mutercîm. 1923 de unîversîteyê Misir qedîna.
Mehemed Elî Ewnî (1897-1952)
Tarîxê kurdan ser o zaf zanaye bi. Sîyasetê kurdan de zî xebat kerd. 1927 de bi azayê komeleyê Xoybûn, bajarê Qahîre de şaxê na komele na ro. Qahîre de azayanê kovarê Hawar ra yew zî Mehemed Elî Êwnî bi. Meseleyê kurdan de zaf xorî bi. Vera dişmenanê miletê xo mucadele da. Wexto ke tedrîsatî xo qedîna waşt ke agêro welatê xo labelê hukmatê tirkan semedê fikranê ey ê millî nêverda bêro welatê xo. In ridi ra mecburîyet ra Qahîre de mend.
Semedê meseleyê kurdan zaf reyî Ewropa zîyaret kerd. Qahîre de keyeyê eyî zîyaretgahê feqîyan û şagirtanê kurdan bi. Ey ra zaf malumat û destegîrî guretîn.
Dîwanê qiralê Misir qey çarnayişê ziwananê rojhilat îlanêk dabi. Mehemed Elî Ewnî zî kewt cerebanyîş û te ra ayê ewîlin vejîya. Qesrê Abîdîn de Melîk Faruq het de xebitya. Qahîre de kitabxaneyê qesr îdare kerd.
Heto bîn ra zi ferman û ewraqê ke wextê Mehemed Elî Paşayî ra mendî ay pawitîn. Ridê nê wazîfeyanê xo ra zafîyê alimanê Misir û oryantalîstanê Ewropa de bibi şinasî. Xêylek malumat dabi arê.
Mehemed Elî Ewnî 11 temmuze 1952 de 55 serre bi wefat kerd. In ridi ra uca de defn bi. Miletê kurd yew qîymetê xo vîndî kerd. Cenazeyê ey Qahîre de tekkeyê el-Mexawerî de nizdîyê mezelê Umer Îbnu’l-Fariz de defn bi. Mehemed Elî Ewnî felsefeya Îbnul-Fariz zaf began kerdin. Ewnî, Zeyneb Mehemed er-Rufaî de zewijya bi.
Tera di heb lajî û yew keyna mendî. Lajê ey muhendîs ê. Keynaya ey zî Durrîye Elî Ewnî, rojnamewan a. Kurdan û meseleyê kurdan ser xebityena. Nayê ser zî çend hebî kitab û xeylêk meqaleyî nuştî.
Mehemed Elî Ewnî tewr qijan û cenîya xo
Qey yadkerdişî Mehemed Elî Ewnî benatê 1-6 aşmê teşrîna serrê 2007 de Hewlêr de bi destê wezaretê kulturî ya Kurdistana Başûrî yew mihrîcane virazîya. Xeylêk aliman derheqê cuwiyayiş û eseranê eyi de qisdayiş kerd.
Xebatî û Eserî Mehemed Elî Ewnî
1.Şerefnameyê Şerefxanê Bidlisî
Mehemed Elî Ewnî zaf kitabî û zaf meqaleyî nuştî û açarnayî. Çapkerdiş û çarnayîşê Şerefname xebatê Mehemed Elî Ewnî ya tewr erjîyayî ya. Serrê 1922 de wext ki kitabxaneyanê Helebî de xebata îlmî kerdîn, kitabxaneyê medreseyê Osmanîye de raştê yew destnuşteyê Şerefname ami. Ini destnuşte ra xo rê yew nusxa vet. Peynîyê serrê 1923 de wext ki agêra Misir aya nusxa mojna Ferecullah Zekî el-Kurdî (1). Ferecullah va; mi zî nîyet kerdbi inî kitabo erjîyaye çap bikirî. Badê cu çapê Rûsya ki beynateyê serranê 1860 û 1862 de bi eya ra zî yew nusxa vist xo dest. Nusxaya hîreyin zi Sureyya Bedirxanî ra guret. Hefte de hewêk keyeyê Ferecullah Zekî de amênî têhet û destnuşteyan ra metno fariskî nênî têver. Têvernayîşê nusxayan serrêk dewam kerd. Sureyya Bedirxan semedê kurdan nizdîyê 173 hebî kitabî eyin rê erşawit. Serrê 1926 de mudeyêk Celadet Alî Bedirxan zî na xebat de ca guret. Mehemed Elî Ewnî nameyê cayan û merdiman ser xebitya, Ferecullah Zekî el-Kurdî rastkerdişî ser xebitya û Muhyîdîn Sabrî Kanîmişkanî zî hetê Fariskî ra ziwanê metnî raşt kerd. Hîrê hebî destnuşteyanê Şerefname yê Şerefxanê Bidlîsî nêy têver û dima zî serrê 1930 de Misir de çap kerd û tayî notî qey îzehetî îlawe kerdî.
2.Şerefnameyo Erebkî
Mehemed Elî Ewnî badê cu zî metnê Şerefnameyê fariskî çarna erebkî. Serrê 1943 de dest bi çarnayîşê cîldê ewîlinê Şerefnameyê fariskî kerd. No tercume 19ê aşmê temmuza 1948 de qedîya. Zaf nêweş kewtbi la hewna zî çarnayîşê nê kitabê erjîyaye canêverda. Çarnayîşê cildê diyin zî 15 aşmê êlula 1948 de qedîna. Labelê emrê eyi semedê çapkerdişê nê tercumeyî beqat nêkerd. Badê mergê eyi Yehya el-Xeşşab serrê 1958 de cildo ewîlin û serrê 1962 de zî cildo diyin Qahîre de çapkerd.
3.Meşahîrul-Kurd we Kurdistan
Derheqê Kurdan de ey ra ver Mehemed Emîn Zekî zî xeylêk xebat kerd bi (2). Mehemed Emîn Zekî derheqê kurdan de zaf kitabî erjîyaye nuştî. Înan ra yew zi Meşahîrul-Kurd we Kurdistan bi. No kitabê xo bi ziwanê xo nuştbi. Mehemed Elî Ewnî zî no kitab çarna ziwanî erebkî û tay îlaweyî kerdî ser.
4.Xulasatu-Tarîxî Kurd we Kurdistan
Yew embazê Mehemed Elî Ewnî, serrê 1933 de no kitabê Mehemed Emîn Zekî, ci rê hedîye kerd. Mehemed Elî Ewnî zî no kitab zaravayê sorankî ra çarna ziwanê erebkî û serrê 1936 de Qahîre de çap kerd. No kitab de welatê kurdan, eslê kurdan û verê mîladî ra hetanê herbê dinya yê yewin tarîxê kurdan ra behs kerd. Dima bawerîyê kurdan û dînî eyin, edebîyat, çapemenî û rojnamewanîyê kurdan ser vindert. Peynîyê kitabî xo de zî behsê eşîranê kurdan keno.
5.Tarîx el-Duwel wel-Îmarat el Kurdîyye fîl Ehdîl İslamî
Serrê 1945 de dest bi çarnayîşê nê kitabî kerd û 1947 de zî qedîna. 1948 de Qahîre de çap kerd. No kitab behsê dewletanê kurdan keno. Ewil dewletê ke verê îslamîyet ronîyey behsê eyin kerd. Dima zî dewletî ke badê îslamîyet ronîyey eyin ra behs kerd. Peynî de zî behsê mîreyanê kurdan kerd.
6.Seyahatnameyê Misirî
Seyahatnameyê Ewlîya Çelebî de qismo ki behsê Misirî keno serrê 1952 de ziwanê Osmanî ra çarna erebkî. No kitab de behsê kurdanê Misirî zaf o. Beno ki ini ridi ra Mehemed Elî Ewnî no qisim açarna erebkî.
7.Rîsaletul Awnîyye fî Tercemetît-Teymurîyye
Mehemed Elî Ewnî Kurdanê Misir ser zî xebat kerd. Derheqê famîlayê Teymurîyan serrê 1936 de kitabêk nuşt. Na famîla esil xo kurd a û Misir de zî zaf namdar a. No kitab hama zî destnuşte yo. Mehemed Elî Ewnî ziwanî kurdî (dimilkî û kurmanckî), erebkî, fariskî, tirkî û franskî hol zanenî. Destnuşteyê kehen hol wendîn. Ziwanê Osmanîyan baş zanenî.
8.Ferhengo Erebkî-Kurdkî
Mehemed Elî Ewnî beynateyê serranê 1948-1952 de zaravayanê kurdkî ra xeylêk çekuyî dabi arîye. Qayil bi yew ferhengo erebkî-kurdkî binuso. Şeş hebî defterî kerdî de. Destnuşteyê nê ferhengî bi destê qijanê eyi dîyabi Komeleya Kurdî ya Îlmî yê Bexdadî. Verî çapkerdişê no ferheng na komela bi destê hukmatê Iraq amê guretiş. Vateyo bîn gore zî inî defterî amey nimitiş. Cuwa pey roşîyey sefaretê Tirkîya.
Qijanê Mehemed Elî Ewnî badê mergî babîyê xo pêro kitabî eyi dayi pîsporanê Universiteya Qahîre.
Mehemed Elî Ewnî û Kurdê Dimilî
Mehemed Elî Ewnî derheqê tarîxî heme kurdan de xeylêk xebat kerd. Labelê xususen derheqê kirdan (dimilîyan) de xebat nêkerd. Tena kitabanê xo de ca-ca behs eyin keno. Mesela, peynîyê kitabê Şerefnameyo ki çarnabi erebkî, tede şecereyê xo bi ziwanê erebkî wina vano:
تمت الترجمة الحرفية على يد أضعف العباد
صانه الله من كيد أهل الفساد محمد علي عوني بن
عبدالقادر عوني بن محمد علي أغا البابي السوركي
والدنبلي الظاظائي عشيرة وجنسا والكردي شعبا و أمة
نزيل القاهرة تحريرا في يوم الأربعاء ۱۲ ذي القعدة
سنة ۱۳۶۷ الموافق سبتمبر سنة ١٩٤٨
Manayê nê îfadeyî wina ya: Temam bi çarnayîşo bêkêmasî, tewr zeîfê qulanî Homayî, Mehemed Elî Ewnî lajê Ebdulqadir Ewnî Efendî û tornê Mehemed Elî Axayo Babij dest ra bîyo. Şarê Sêwregi ra, eşîrê dunbulî yanî zaza ra û miletê kurd ra yo. Homa Teala eyi damê fesadan ra bipawo. Qahîre de runişte yo. No nuşteyê xo 15 Êlul serrê 1948 de nuşto (3).
Hete bîn ra kitabê Meşahîrul-Kurd we Kurdistan de wext ki behsê Ebdurezaq Beg Dunbulî keno noto cêrîn de bi erebkî wina vano:
قال في القاموس دنبل على وزن قنفذ قبيلة من الأكراد
بنواحي الموصل منهم أحمد بن نصر الفقيه الشافعي
وعلي بن أبي بكر بن سليمان المحدث الدنبليان اھ
والواقع أنه إسم يقع على جيل من الأكراد كبير منتشر في كردستان يطلق عليهم الأجانب لفظ زازا لكثرة استعمالهم لحرف الزاي في حديثهم وأما هم فيسمون أنفسهم دنبلي دوملي وقد قامت لهم إمارة مستقلة في جهات خوي وسلماس و حكاري امتد سلطانهم إلى أبواب الموصل أنظر شرفنامه وآثار الشيعة الإمامية وتاريخ الدنابلة للمترجم
Manayê nê îfadeyî wina ya: “Feyruzabadî ferhengê xo Qamus de vano ke çekuyê dunbul wezinê qunfuz de ya. Inî yew qebîleyê [eşîretê] kurdan ê. Welatê Mewsil de cuwîyenî. Eşîrê dunbulîyan ra Ehmed bîn Nasr ki îlmê fiqihî Şafîîyan de zanaye bi. Elî bîn Ebîbekr bîn Suleyman zî ilmê Hedîs de zanaye bi. Her di merdim zî zaf namdar ê. Bi raştî ino name qey yew şaxê kurdano pîl rê vajîyeno. Welatê Kurdistanî de vila bî. Şarî xerîbî eyin ra vanî zaza. Semedo ke zazayî qisekerdişê xo de herfê ‘z’ zaf şuxulnênî. Eyi, xo bi xo ra vanê dunbulî yan zi dûmilî. Welatî Xoy, Selmas û Hekkarî de yew mîretîyê dunbulîyan a xoserbîyaye nîya ru. Hukimê inî mîreyan hetanê Mewsil bi. Semedê tarîxê inî mîreyan biewnîn kitabanê Şerefname, Asaruş-Şîa el-Îmamîyye û Tarîxê Denabîle yê Ebdurezaq Beg Dunbulî.”
Mihrîcana yadkerdişê Mehemed Elî Ewnî ra fotografêk
Xulasatu-Tarîxî Kurd we Kurdistan de zî derheqê eşîrê zaza de wina vano:
زازا ظاظا يبلغون ١٠٠٠ أسرة ليسوا بعشيرة رحالة بل هم سكان قرى بشرقي خربوط أي حتى دياربكر والأظهر أنهم جيل من الأكراد يطلقون على أنفسهم اسم دوملي-دنبلي وهم في حاجة إلى دراسة خاصة من كل الوجوه
Manayê nê îfadeyî zî wina ya: “Hûmarê zazayan resani 1000 keye. Eşîretê zazayan eşîreta koçer nîya. Rojhilatê Xarpêt ra hetanî Dîyarbekir nişenî ru. Çido ke yeno zanayîş yew şaxê kurdan ê. Xo bi xo, xo ra vanî dumilî yan zi dunbulî. Heme hetan ra zazayan ser xebat kerdiş lazim o (4).”
Mihemed Elî Ewnî semedê dimilîyan zaf yew cevherêko muhîm o. Eyi ser çiqas xebatî bivirazî hîna zî qedir û qîymetê yi vatiş rê kêm manenî. Ma ini nuşteyê xo de waşt ke name eyi biyar kirdan vîr. Homa Teala merdimanê zey ey ma kirdan mîyan ra kêm nêki.
__________________
* No nuşte Nûbihar, Kovara Kulturî Hunerî Edebî, Hûmare 118, Îstanbul 2012, r. 05-10” de weşanîyayo
(1) Ferecullah Zekî Merîwanî el-Kurdî kurdanê Îran ra lajê Ebdurehîm Merîwanî yo. Serrê 1883 de amo dinya. Kurdîstanê Îran û Îraqî de îlîm wend. Semedê wendişê îlîmî şi Misir, Qahîre de mend. Badê qedînayîşê teshîlê îlmî Qahîre de binê nameyê Matbaatu Kurdistan weşanxaneyêk akerd. Embazê xo yo kurd Muhyîdîn Sabrî Kanîmişkanî reyde ini çapxane de xeylêk kîtabî îlmî çap kerdî. Serrê 1932 de wefat kerd.
(2) Mehemed Emîn Zekî, kurdanê Iraq ra yo û esil xo zî Suleymanîye ra yo. Welatî xo de perwerdeyîyê xo yo ewîlin û mîyanîn ra pey Îstanbul de mektebo eskerî de wend. Badê tehsîlê xo ordîyê Osmanîyan de bi muhendîs. 1913 de şi Fransa. Herbê dinyayê yewîn de Îraq û Filîstîn de wezîfedar bi. Badi rijîyayîşê dewletê Osmanîyan agêra Îraq. Îraq de mudeyo derg wezîrî kerd. Serrê 1958 de şi rehmet.
(3) Şerefxan Bidlisî, Şerefname, trc. Muhemmed Elî Ewnî, Dimeşq 2006, c. 2, r. 215
(4) Mehemed Emîn Zekî, Xulasatu-Tarîxî Kurd we Kurdistan, trc. Muhemmed Elî Ewnî, c. 1, r. 346
Şîrove Bike
Yewna rê bişawe 
Prînter Bike
Acor
