Atolyeya Nuştiş, Çarnayîş û Weşanayîşî ya Ziwananê Bêdewletan - II

Ez muqayesekerdiş ra, têvernayîş ra hes kena; ez tim wazena çîyan, kesan muqayese bikerî. Gama ke merdim muqayese keno, ez vana qey merdim hîna asan, hîna hol fehm keno. Mi rê têvernayîşê fenomenan her wext çîyêko cazîb o. Ez zaf deyndarê nê awirê xo ya.

Nê aktîvîteyanê winasîyan de firsend dekeweno destê merdimî ke, merdim miletê xo û şaranê bînan muqayese bikero, merdiman bido têver. Na aktîvîte de zî çîyo ke bala mi ant, roşnvîrê ewropayijî zaf mutewazî û sade yê, zaf rehet ê. Fikrê xo zaf weş, wina krîstalîzekerde, bê ke derg bikerî îfade kenê. Ziwanî zaf weş û bi îstîqrar, ekonomîk şuxulnenê. Gama ke fenomenêk ser o qisey kenê, şênê zaf hetan ra bi hawayêko komplîke la hende zî sade û asan mesele îzeh bikerî. Çîyê ke qal kenê yewbînan reyde nêzdîye ra girêdaye û bieleqe yê.

Nê hetî ra problemê qismêkê muhîm yê ma kurdan hîna zaf ê. Mi gore, zafê embazan de problemo tewr sereke no bi ke, nêşayênê xo rast û asan îfade bikerî. Mesela, gama ke behsê çîyêk yan qalê fenomenêk kenê, vanê qey her kes sey înan waqifê her hetanê mesela yo, arkaîk û detayanê a mesela qasê înan zano. Coka wina nêmcet, heta bêke cumleya xo temam bikerê, çil danê mîyanê yewna babete. A game, gelek fikr, îfade yan zî cumleyê bêeleqe û bêîrtbatî têdima wina elelusûl rêz benê şinê û dewqa merdimî benê. Seba ke merdim fehm bikero ke vanê se, ganî merdim munnecîm bo. Û xora no zî mumkin nîyo. Yanî, sîstematîkê qiseykerdişî de problemê ma yê zaf cidî estê. Ziwanê xo zî ziwananê bînan zî hol nêşuxulnenê. Ziwan birîndar o, esas zêhn, yanî sîstemê fikirîyayîşî birîndar o. Îfadeyî heme birîndar ê; cumleyî heme nêmcet, şikite û seqet ê. Çîyo ke wazenê vajê û çîyo ke vanê, zafê reyan pênêgêno…

Wa şaş fehm nêbo ez bi nîyetê sucdarkerdişî nêvana. Helbet sedemê na rewşe estê, merdim şêno zaf maqul îzeh bikero, fehm bikero. Merdim eserê rewşa miletê xo, şert û zurûfanê welat û dorûverê xo yo. Vatişê nê çîyan de ez ne ewropijan berz kena ne zî miletê xo, roşinvîranê xo nizm kena. Tena ez wazena tesbîtanê xo vajî. Û çîyo muhîm no yo ke, verê verkan ganî ma rewşa xo xo rê îtîraf bikerin.

Seba ke panel de tena bi tirkî û îngilîzkî tercume bîyêne coka Helîm Yusivî ra teber ma heme kurdan teblîxê xo bi tirkî pêşkêş kerdîy.

Panelê verênî de Osman Ozçelikî hetê ziwanî ra rewşa kurdan û kerdenê dewleta Tirkîya weş îzeh kerdîy. Tabî, seba ke sîyaset ra yeno, rengê qiseykerdişê ey bineyke hetê sîyasetî ser bi. La kerdenê tirkan ke wendegehan de kenê, ziwanê kurdan senî qedexe kenê, zaf hol îfade kerdîy. Nê çî seba mêmanê ke teber ra amebîy, malumatê balkêşî bîy.

Ronahî Onen xanime metnê xo wend la dima mi bala xo da aye ser ke hem kurmanckîya aye hem tirkîya aye zaf weş a û weş îngîlîzkî zî qisey kerdêne. Ez hêvîdar a ke mîyanê kurdan de cinîyê winasî vêşî bibê. Ronahî xanime behsê mucadeleyê kurdan yê perwerdeyê bi kurdkî kerd. Ronahî xanime va, “Tîya ra 100 serrî verê cû Bedîuzeman Seîdê Kurdî îstîdayêk daya sultan Evdilhemîdî ke Kurdîstan de wendegeh û unîversîteyê kurdkî abibê, çi heyf ke hîna zî eynî mucadele beno û ma hîna nêresayê netîceyêko maqul.”

Qiseykerdişê Deniz Gunduzî mi rê bineyke têmîyanek ame, mi tam fehm nêkerd vano se. Çîyê ke vîrê mi de mendê, behsa rewşa lehçeyanê kurdkî kerd. Va, “Seba ke nufûsê kurmancan zêde yo, kadroyê kurmancan hîna zaf ê coka her ca, heme dezgeyanê kurdan de kurmanckî yena qisey kerdene. Herçiqas tu reaksîyonêko negatîf yê kurmancan vera kirmancan (zazayan) û kirmanckî (zazakî) de çin o, herçiqas bisempatî ewnênê kirmanckî ra la hewna zî kurmanckî bîya ziwano hakim û kirmanckî pozîsyonêkê îhmalbîyayeyî de ya. Bitayebtî nê da-vîst serranê peyênan de kurmanckî zaf aver şîye. Coka kam gama ke vanê “kurdkî” tena kurmanckî fehm bena. No termînolojî zerar dano ma kurdan. Yanî eskerê kamî zafî bê, ziwanê înan zî serdest beno. No hol nîyo.” Denizî va, “Kurdîstanê Başûrî de zî na rewşe eynî bi no şekl mîyanê sorankî û kurmanckî de esta. Uca zî sorankî serdest a. Ganî, kurmancî bineyna firsend bidê kirmanckî (zazakî).”

Zana Farqînî xebata xo ya ferhengî qal kerde. Ziwanê ey ê tirkî hol nêbi la sîstematîkê qiseykerdişê babeta ey zî bineyke têmîyanek bi. Tayê çîyê ey hetê kesanê ke xebata ey verî ra zanê fehm bîyêne la ez vana qey xerîban zaf fehm nêkerd ke o vano se. Bêşansîyêka ey zî na bîye ke, teblîxê winasî xora giran ê. Yanî teblîxê ke detayanê ferheng yan zî yê gramatîkê ziwanî ser o yê, xora eslê xo ra têmîyanek ê, giran ê. La ganî merdim zî verî ra xo hol amade bikero.

Panelê dîyinî ra qiseykerdişê şaîr Gabriel Rosenstockî de nê çî bala mi antîy. Gabrielî va, “Seba ke ziwanê nuştekî mîyanê şarî de leze û hol vila bibo rolê televîzyonî zaf muhîm o. Bitaybetî binnuşteyê ke ekranê televîzyonî de weşanîyênê, zaf muhîm ê. Ma averşîyayîşê îrlandkî de no metod zaf gurena, ma netîceyêko hol girewt. Seba populerbîyayîşê edebîyatê ziwananê eqalîyetan/mînorîteyan rolê ajansan zaf muhîm o. Eke ajansî bala xo bidê nê tewir edebîyatan ser, nuştoxan hol bidê şinasnayene, heqîqeten tesîrêko zaf musbet virazîyêno.” Gabrîelî va, “Îrlanda 600 serrî binê destê îngîlîzan de mende. Badê ke Îrlanda azadîya xo girewte, dest bi perwerdeyê îrlandkî bi. Destpêk de eleqe zaf bi la dima kêmîya. Yanî, wendegehan de dersa îrlandkî esta la badê ke wendegeh qedêno îrlandkî zî uca manena, eynî sey dersa geometrî. Îrlanda de di ziwanî, yanî îrlandkî û îngilîzkî qisey benê. Nika qasê 80 hezar kes îrlandkî qisey keno. Çapemenîya Îrlanda se ra 98 bi îngilîzkî weşane kena. Kîtabê ke bi îrlandkî weşanîyênê tîrajê înan 200 ra hetanî 2000î yo. Tîrajê rojnameyê rojaneyî çar hezarî yo.” Çîyê ke Gabrielî vatîy ra nê zî zaf bala mi antîy. Ey va, “Ziwananê mînorîteyan de, ziwananê bêdewletan de têkilîya mîyanê nuştoxanê westayan û nuştoxanê ciwanan zaf muhîm a. Yanî sey têkilîya mîyanê westa û şagirdî ya. Ganî nuştoxê westayî hertim ardimê nuştoxanê xeşîman bikerî. La tîya de yew tehluke zî esto ke ganî têkilîya nuştoxê westayî dereceyêka hegemonîke de nêbo. Ganî nuştoxo westa nuştoxê xo ra kemêrî nêgêro binê hegomanyaya xo.”   

Francesca Rhydderch gama ke behsê ziwanê Gallerî welşkî kerd, zaf hetan ra mi va qey qalê kurdan kena. Françeska va, “Tîya ra hetanî 100 serrî verê cû rewşa ma zî sey kurdan bîy, ma binê nîrê emparyalîzmî de bîy. Hetanî 50 serrî verê cû cinîyan, dadîyan xo mîyan de bi welşkî qisey kerdêne la tutanê xo reyde bi îngilîzkî qisey kerdêne. Labelê nika rewşa weşlkî hol a, fehmê ziwanê dayîke zaf aver şîyo. Welatê ma de rewşa di-ziwanîye esta la welşkî zaf yena qisey kerdene. Welşkî ziwanêko resmî yo, dayreyanê resmîyan de yeno qisey kerdene, pê perwerde beno. Neslê ma yê neweyî bi di ziwanan, yanî hem welşkî hem îngilîzkî nusenê. Nuştox û edîbê ke nêşênê bi welşkî binusî, tena bi îngilîzkî nusenê zî heyran û lalîganê edebîyatê welşkî yê. Her ca pesnê edebîyatê welşkî danê. Heme weşan û weşanxaneyî bi hawayêko cidî yenê subvansîye kerdene, destegêko cidî gênê. Helbet seba welşkî tercumeyî zî benê, dezgeyêk ke tena karê tercumeyî keno esto la eserê tercumekerdeyî zêde nêwanîyênê. Çunke her kes şêno rasterast îngîlîzkî ra biwano. Yanî tercume zaf eleqe nêvîneno. Kitabê ke tewr zaf Galler de wanîyênê, kitabê bîyografîk ê.”

Baskan ra Amaia Gabantxo qiseykerdişê xo de va, “Baskî şaro tewr rewên û qedîm la hende zî şaro îzolebîyaye yê Ewropa yo. Nika nufûsê baskan qasê çar mîlyonan  o. Ez neslo tewr verên ra ya ke bi baskî perwerde dîyo. Heşt hebî lehçeyê baskî estê la badê destpêkerdişê prosesê perwerde û weşana baskî ma tena lehçeyêk bingeh girewt. Na lehçe tewr zêde ameyêne qisey kerdene. Sere de, qiseykerdoxanê lehçeyanê bînan na lehçe ra qet fehm nêkerdêne. La nika no problem hetanî dereceyêk hel bîyo. Ganî lehçeya standarde lehçeyanê bînan nêdo mirênayene, şansê ciwîyayîşê lehçeyanê bînan dest ra nêgêro. Nika welatê ma de derheqê ‘fehmê ziwanî’ de zehmetî esta. Seba ke ma rewşa ziwanê xo baş bikerîn, ganî ma hertim îsbat bikerîn ke ziwanê ma mamuhteşem o. Heto bîn ra, gama ke ziwanê fekkî (verbal) hêdî-hêdî ver bi ziwanê nuştekî ser şino, ganî merdim têkilîya ziwanê nuştekî ziwanê fekkî ra wina leze nêbirno. Yanî edetanê ziwanê fekkî (sözel gelenkeler) wina leze terk nêkero. Çîyêko zaf muhîm zî no yo ke ganî merdim qedrê nuştoxan zaf bizano, çunke hamîyê sereke yê ziwanî esas nuştox ê. Ziwananê mînorîteyan de rolê dezgeyanê qijkekan zî zaf muhîm o. Dezgeyê qijkekî qederê ziwanî vurnenê. Esas rolê fealîyetanê kulturî zî zaf muhîm o. Mesela, welatê baskan de şîîre ra zaf yeno hes kerdene. Hewa zaf serd bo zî hewna mumkin o ke 40 hezar kes standyumêk de bi saetan ronişo û goşdarîya musabeqe yan zî wendişê şîîranê bi ziwanê baskî bikero. Çîyêko zaf muhîm zî, welatê ma de, badê mergê Frankoyî ke ma resayî heqanê xo, eke kesêk bi baskî nêzano nêşêno dezgeyanê ma yê resmîyan de bibo memur yan bibo karker. Labelê nê hetî ra tayê baskî estê ke seba ke ziwanê xo nêzanê, naye ra memnun nîyê, ro weşa înan nêşino. Feqet çîyo rast no yo ke tetbîq beno.”

Ramon Farrés ke katalon bi, va “Nika qasê new mîlyon merdimî katalankî qisey kenê. Katalanî mîyanê sînoranê Îspanya, Fransa û Îtalya de estê. Nufûsê katalanan sey milet nufûsê zafê miletanê wayîrê dewlete yê Ewropa ra zaf vêşêr o la eqalîyet (azınlık) hesibîyênê. Katalonan serra 1984 de dest bi perwerdeyê katalankî kerd. Nika katalankî hetê Yewîya Ewropa ra zî yena nas kerdene. Çîyo tewr sereke ke ziwanê katalanan, edebîyatê katalankî gane kerdo neteweprewerî/nasyonalîzm o. Yanî, neteweperwerîye/nasyonalîzm (milliyetçilik) ganekerdişê ziwanî de zaf muhîm o. Katalanya de sektorê weşangerîye goreyê waştena ciwanan hereket keno, binê tesîrê ciwanan de yo, mesela, kitabê Harry Potterî 300 hezar heb roşîya.”

Organîzatrora na aktîvîte Alexandra Büchler