Atolyeya Nuştiş, Çarnayîş û Weşanayîşî ya Ziwananê Bêdewletan - III

Brahîm Tazaghart amazîxanê (berberî) Cezayîrî ra yo. Demeyêk Helîm Yusivî teber a derheqê amazîxan de bineyke malumat da mi. Amazîxî zî eynê sey kurdan miletêko otokton yê Afrîka yo, welatê înan mîyanê sînoranê Fas, Tunus û Cezayîrî de pare bîyo. Mîyanê amazîxan ra zaf merdimê namdarî vejîyayê la sey qehremanê ereban hesibîyênê. Eynî sey Selahedînê Eyubîyê kurdan. Mesela, Tarîq bîn Zîyad ke nameyê xo dayo boxazê Cebelî Tarîqî û welatê Spanya feth kerdbi, amazîxî yo. Sîyaset de tabîrê “veşnayîşê gemîyan” hereketê nê eskerî ra dest pêkerdo. Hewna, dewleta Fatimîyan ke dorê 270 serrî hukm kerd û Misir xo rê kerdbi sey merkezê îdareyî, hetê amazîxîyan ra ronîyabî. La çi heyf ke qismêko zaf muhîm yê amazîxan prosesê vilabîyayîşê îslamîyetî de asîmîleyê erebîye bîy.

Birahîmî panelê xo de va, “Nameyê miletê ma berberî nîyo, berberî nameyê heme miletanê Afrîka yo. Nameyê miletê ma amazîx o, la çi heyf ke ma ra vanê ‘berberî’. Amazîx, sey kelîme yeno manaya ‘merdimê azadî’ yan zî ‘merdimê serbestî’. Ziwanê amazîxan wayîrê alfabeyêka zaf kane yo la ziwanê ma yo nuştekî zaf kêmî yo. Nuştoxanê amazîxan bi erebkî û fransizkî nuşto. Badê ke serra 1988 de Cezayîr de prosesê demokratîkî dest pêkerd hema amazîxkî warê nuştişî de ameye gurenayene. Cezayîr de nika amazîxkî, erebkî û fransizkî yenê qisey kerdene. Amazîxkî ziwanê mînorîteyan/eqalîyetan nîyo la zaf ameyo tehqîr kerdene (aşağılanmış bir dil). Wezaretê perwerdeyî her hîrê ziwanan rê ardim keno la nê ardimkerdişî de gelek kêmî ardimê amazîxkî beno. Tewr zaf seba fransizkî pere xerc beno. Edebîyatê amazîxkî de verî şîîrî hîna zafî bîy la nika êdî edebîyatê nesrî, bitaybetî hîkaye serdest a. Tîrajê kitaban 500 yan zî 1000 heb ê. Kesê ke nê kitaban wanenê, wendekarê lîse, yê unîversîte û akademîsyen ê. Yanî kulturê wendişî mîyanê şarê amazîxî de zaf kêmî yo. Ma amazîxî erebkî xo rê sey reqîb vînenê, ma sey ziwanê dîyinî fransizkî tercîh kenê. Bi no qayde ma wazenê tesîrê erebkî kêmî bikerîn. Çunkî reqîbê ma erebkî ya, şarê ma zî tarîx de hîna zaf asîmîleyê erebkî bîyo.”

Brahîmî demeyêk mi rê behs kerd ke, ê rewşa kurdan ra xeberdar ê û kurdan ra zaf hes kenê. Înan emser seba festîvalêkê kitaban ke Cezayîr de beno, kurdê başûrî sey mêmanê şerefî wesênay. 

Karolîna Ryvolova bi eslê xo çekî ya la pispora ziwan û kulturê romanan (metrebîyan) a. Goreyê malumatê ke Karolîna day, nika Ewropa de, welatanê cîya-cîyayan de qasê des mîlyonî romanî estê. La tena dorê hîrê-hîrê mîlyon û nîm romanî bi ziwanê xo qisey kenê. Zafê nufûsê romanan asîmîle bîyo. Karolîna va, “Qaso ke ma tesbît kerdo, nika şeş lehçeyê sereke yê romanan estê. Û gelek zî fekê înan estê. Esas, romanî kamcîn welat de ciwîyênê lehçeyê înan zî mexlûteyê ziwanê ê welatî yê. Romanî dereceyêka berze de cematêko heterojen o, nasnameyê înan zaf têmîyanek û zaf kompleks o. Zafê cayan de bîyê nêm-roman.” Karolîne va, “Ma înan rê yew alfabeyêka xususî viraşte la ma kerd-nêkerd ma nêşay bi înan bidin qebul kerdene, romanan bi xo zaf reaksîyon nîşan da. Romanan de fikrê yew miletbîyayîşî zeîf o. Sedemêk zî no yo ke, heme vengê înan yew alfabe de nêameyêne temsîl kerdene. Her welat de cematê romanan reaksîyon nîşan dayêne ke ma alfabe goreyê yewna grûba romanan viraşta. Labelê ma a alfabe temamen goreyê îhtîyacîya ziwanê romankî viraştbî. Ma ewnîya ke çare çin o, dima ma weriştîy, her welat de alfabeyê ziwanê resmî yê ê welatî adapteyê lehçeya romananê ê welatî kerd. Nika ma bi nê alfabeyanê cîya-cîyayan romanan perwerde kenê.” 

Cinîya tewr şîrîn, mutewazî û bêvenge Prof. Vuokko Hironen, gama ke qisey kerdêne, wina sey yew domaneke masum asayêne ke gonîya merdimî aye rê girêyayêne. Xanima Vuokkoya delale va, “Samî, şarêko zaf sade yo la şaro tewr rewên, tewr qedîm, şarêko otokton yê Ewropa yo. Samî mîyanê çend dewletanê Ewropa de ciwîyênê. Nika nufûsê înan texmînen tewr tay 60 hezar ra hetanî 200 hezarî yo. La tena qasê 30-35 hezarî kes nê ziwanî qisey keno. Da-des lehçeyê ziwanê samî estê. Labelê ma nêvanê lehçeyî, ma vanê ziwanî. Hemeyê samîyan tewr tay di ziwanan yan zî hîna zaf ziwanan qisey kenê. Ziwanê samî serra 1992 de Fînlandîya û Norveç de, serra 2000î de zî Swêd de bi resmî. La Rusya hîna zî ziwanê samî nêkerdo resmî. Ziwanê samî de fealîyetê edebî estê, bitaybetî edebîyatê tutan de yew serre de tewr tay des kitabî weşanîyênê. Nika yew enstîtuyêkê ma esta ke tena ziwanê samî ser o xebitêna, problemanê ziwanî munaqeşe kena, çare û pêşnîyazan vînena.”