Atolyeya Nuştiş, Çarnayîş û Weşanayîşî ya Ziwananê Bêdewletan - IV

Panelê çarinî de Silêman Çevîk, Hesen Ozgüneş, Befîn Zenderlioglu, Îrfan Guler û ez, ma qiseykerdoxî bîy. Panelê ma Denizê birayî îdare kerd.

Silêman Çevîkî qalê prosesê kovara Nûbiharî kerd. Va, “Ma 1993 ra nat na kovare weşanenê. Destpêk de derûdoranê îslamîyan bi çimêko xirab ewnîyayêne ma ra la sey paradoksêk derûdoranê çepgiran zî bi sempatî ewnîyayêne ma ra. Axir nika êdî derûdorê îslamî zî eleqe nîşanê kovare û weşananê ma danê. Xora hedefê ma o bi ke ma kurdkî mîyanê derûdoranê îslamîstan de aver biberîn. Hetanî nika ma 113 hûmarî kovara Nûbiharî weşanaya. Tarîxê kurdan de na kovara tewr emrderg a. Nika tîrajê ma dorê şeş hezaran de yo. Hetanî nika ma gelêk zî kitabî weşanayê. Hema vajêne ke xebata ma ya weşanayîşê kitaban û kovare qasê yewbînan û têreyra dewam kena. Ma kovare de her tewir nuşte weşanenê, tena krîterê ma no yo ke heqaret ro dînê îslamî, pêxamberî, milet û partîyanê kurdan nêro kerdene, bes o.”

Dima Hesen Ozgüneşî qisey kerd. No camêrd şewa peyêne de seba aktîvîte ame wesênayene. Beno ke tayê merdiman wina waştbi. Hesenî qalê prosesê rojnameyê Azadîya Welatî kerd. Û bitaybetî behsê cezaya girane ke ro berpirsîyaranê nê rojnameyî ameya birnayene kerd. Hesenî va, “Seba îdarekerdoxê wextêk yê Azadîya Welatî Wedat Kurşunî 166 serrî û 6 aşmî, seba yewna berpirsîyara rojnameyî 138 serrî ceza ameya birnayene. Hetanî nika heşt rey, her rey zî seba aşmêk rojname ameyo girewtene. La hewna zî mucadeleyê nê rojnameyê rojaneyî yê kurdkî tim dewam keno. Nika tîrajê nê rojnameyî des hezarî yo.”

Dima mi qisey kerd. Babeta qiseykerdişê mi ‘kurdkî ser o tesîrê tercumeyî’ bi. Mi waşt ez bidî zanayene ke tercumeyê ke ziwananê miletanê serdestan ra ro ziwanê ma benê, bi hawayêko umûmî zerar danê ziwanê ma. Seba ke ziwanê ma hîna prosesê xo yê standardîzasyonî temam nêkerdo, qaydeyê rastnuştiş û rastqiseykerdişê ziwanê ma hîna tam tesbît nêbîyê, bitaybetî zî seba ke ziwanê ma de perwerde çin o, ma mecbur bi ziwanê miletanê serdestan perwerde vînenê û bi no qayde ma prosesê asîmîlasyonî ra vîyarenê, coka gama ke nuştoxê ma bi kurdkî nusenê, binê tesîrê tirkî de manenê. Bi no qayde strukturê ziwanê ma, sîstemê ziwanê ma zerar vîneno. Seba ke ez o meqaleya xo biweşanî, ez tîya zêde behsê qiseykerdişê xo nêkena.

Mi dima Berfîn Zenderlioglu qisey kerd. Berfîne Modan ra ya, kird a. La kurmanckîya aye kirdkî ra holêr a. Berfîne kênayêka zanaye, hunermend û zaf delal a. Nika da-des embazanê xo reyde bi nameyê DestAR yew grûba tîyatroyî ronaya. Salona înan Beyoglu de nêzdîyê cadeyê Îstîqlalî de ya. Nameyê yew hîkaya Helîm Yusivî ro salona xo ronayo: Şermola. Berfîne, qiseykerdişê xo de behsê xebata tîyatroyî ya kurdan kerd. Berfîne va, “Mîyanê grûbanê tîyatroyî yê kurdan de ma grûba yewin ê ke wezaretê kulturî yê Tirkîya ra seba yew kayê xo ardimê madî girewt. Nika ma seba yewna kayî muracat kerdo. Labelê hewna zî îmkanê ma zaf kêmî yê. Mîyanê grûbanê tîyatroyî yê kurdan de tewr zaf îmkanê tîyatroyê şehîrî yê beledîya Dîyarbekirî estê. Hetanî nika ma waştêne kayanê miletanê bînan kaybikerîn la nika ra pey wazenê îmkanê edebîyatê kurdkî ra îstîfade bikerîn.”

Îrfan Gulerî zî behsê şîyayîşê xo yê Galîsya kerd ke senî uca rastê yew kitabî ameyo ke nameyê kurdan tede vîyareno. Dima zî qalê prosesê tercumeyê nê kitabî kerd. Nuştoxê nê kitabî Séchu Sende yo û bi nameyê “Di xewnan de jî ez ê zimanê xwe winda nekim” tercumeyê kurmanckî bîyo. Dima, Îrfanî behs kerd ke bi teşebusê ey beledîya Santiagoyî 2000 kitabê kurdkî yê tutan çap kerdê û wenayê tirêk ke bişawo Tirkîya. Labelê şoferê tire kitabî Îtalya de kerdê veng. Badê, înan kitabî wenayê yewna tire û ardê la sînorê Tirkîya de gumruk de mendê, Tirkîya nêverdayo ke ê kitabî bêrê biresê destê kurdan.

Panelê pancinî de moderator ez bîya. J. Îhsan Espar, Helîm Yusiv û Mazlum Dogan zî qiseykerdoxî bîy.

Kek Îhsanî derheqê weşana kovara Vateyî de qisey kerd. La verî behsê kirdan kerd, qalê name û rewşa lehçeya kirdkî kerd. Destpêk ra hetanî ewro behsê edebîyatê nuştekî kerd. Badê qalê ronayîşê Grûba Xebate ya Vateyî û xebata standardîzekerdişî kerd. Qalê weşanayîşê ferhengan û kitabê rastnuştişê grûbe kerd, qalê Weşanxaneyê Vateyî kerd. Axir zaf wextê ey nêmend ke behsê îstatîstîkanê kovara Vateyî bikero. Hetêk ra zî kek Îhsanî wextê xo zaf ekonomîk nêgurena. Çunke xebitîyayêne ke bi sistemê pawer pointî îstatîstîkanê xo ekran de nîşan bido.

Dima Helîm Yusivî qisey kerd. Helîmî metnê xo bi kurmanckî wend. Çarçewaya Serxet û Binxetî de bitaybetî qalê parçebîyayîşê welatê kurdan û tesîrê nê parçebîyayîşî ke ziwanê kurdan ser o bîyo, kerd. Badê Helîmî va, “Qet keyfê mi tabîrê ‘ziwanê eqalîyetan’ rê nêno, ma vajin ‘ziwanê miletanê bêdewletan’ hîna rast o. Xora ziwanê ke bêstatu û bêdewlet ê, edebîyatê înan zî bêqîymet ê. Eke ma na aktîvîteya nê di rojan nêhesibnîn, mi nêdîyo ke ewropijan û dezgeyanê înan qîymet dayo ziwan û edebîyatê kurdkî. Eke dezge û dewletê Ewropo tîya ra pey eleqe nîşanê edebîyat û ziwanê kurdkî bidê, beno ke hetanî dereceyêk a neheqîya girde ke hetê tarîxî û sîyasî ra ro kurdan bîya, bineyke sivik bikerê.”

Tewr peynî de zî Mazlum Doganî qisey kerd. Mazlumî va, “Ma kurdan tersanê dewlete ra xo rê xo ziwanê xo qedexe kerdbi. De wina hesab bikerêne, tersanê babîyê xo ra mi rojnameyê kurdkî kerdêne mîyanê rojnameyê Cumhuriyetî û bi no qayde wendêne. Bîy panc serrî ke ez ha Kurdîstanê Başûrî de dezgeyê Enstîtuyê Keleporê Kurdkî de redaktorîye kena. Ez şêna bi asanî rewşa kurdanê Vakurî û înanê Başûrî muqayese bikerî. Goreyê qenaetê mi, eke bi destekê dewlete ziwanê kurdkî Vakur de nêbo zimanê perwerdeyî mumkin nîyo ke kurdkî bimano.” Mazlum Doganî dima zî qalê weşangerîya ke Kurdîstanê Başûrî de bena kerd, behsê xebata Enstîtuyê Kelepora Kurdkî kerd ke înan hetanî nika heme lehçeyanê kurdkî ra ktabî weşanayê. Va, “Kitabo yewin yê kirdkî (zazakî) ke Kurdîstanê Başûrî de weşanîyayo, kitabê Roşan Lezgînî ‘Sanikanê Dîyarbekirî ra Guldesteyêk’ o. Dezgeyê ma kitabê şebekî, maçoyî, hewramî, lurrî û gelek zî kurmanckî û sorankî ra weşanayê. Hewna, ma folklorê tirkmanan û asurî-suryanî-keldanîyan ra zî kitabî weşanay. Folklorê fekkî ra bigîre, werd ra, muzîk ra, her tewir eserê folklorî bala ma ancenê û ma wazenê qeyd bikerin û biweşanîn.”

Badê ke panelê ma qedîyay, ma heme têreyra Dolapdere ra hetanî cadeyê Îstîqlalî peyatî şîy. Ma restorantêk de şamîya xo werde. Axir nêzdîya nêmeyê şewe ma heme weniştîy texsîyan û ma şîy Sultanehmed, cayê otelanê xo.