Averşîyayîşê Medenîyetî

Mi zî sey her kesî xo kerd muhatabî nê persî: Gelo medenîyet ho aver şino, yan zî peyser şino? Hetêk de merdimî sey turîstan aşme ser de geyrenê, heto bîn de bihezaran gedeyî vêşanîye de mirenê û xemî kesî zî nîyo. Tîya de, pênêkewtişêk (paradoks) aseno. Seba ke ma no pênêkewtişî rê cewabe bivîne, ganî ma hêverî derheqî manaya medenîyetî îzeh bike.

Medenîyet kokê xo Erebkî yo û çekuyê “Medîne” ra virazîyayo. Manaya Medîne, “cayê îkametî, şaristan, şaristanîbîyayîş” o. Rojawanda herinda medenîyetî de çekuya “cîvîlîsatîon” gurîyena. Na çekuye “cîvîtas”ê Latînkî ra yena û çekuyanê cîty (îngîlîzkî de bajar), çîte (fransizkî de bajar), cîvîc (îngîlîzkî de bajarî), cîvît (îngîlîzkî de nazîk, kîbar) de têkîldar a.

Bedîuzzeman Seîdê Kurdî, medenîyetî bi nê manayan bar keno: Edelethesîye, ciwîyayîşo însanî yo baş û rind, şaristanîbîyayîş, îlm û huner û fen de averşîyayîş, daîreyî usûlî de goreyê emranê Îslamîyetî (Îslamîyet de qest, ercayê merdimîye yê tewr berzî yê.) ciwîyayîş. Sosyolog R. M. Mac Îver seba medenîyetî wina vano: Heme teşkîlat û mekanîzmayê ke merdimî seba kontrolkerdişî, şertî ke serî xo de karîger î, ardî pê. Antropoloxî Alman Thurnwald: Medenîyet, wayirbîyayîşî wasitayanê teknîkî û pêrasayeyê zanayî îfade keno.

Senî ke aseno, medenîyet di lingan ser de înşa bîyo: Hetê xo yo maddî û hetê xo yo manewî. Medenîyeto maddî ewro bi teknolojî, bi refah û asanîye îfade beno. Zaf kesî vateyê medenîyetî ra tenya teknolojî fam kenê. Averşîyayîşê teknolojî sey averşîyayîşê medenîyetî vînenê. Labelê wina nîyo. Ma tîya de yew nimune F. Gulen ra bide û na îdeaya xo xurt bike. Wina vano: “ Eke elaqaya înan (yanî tena teknolojî, bi refah û asanîye ciwîyayîş) bi medenîyetî ra bibîn, ew çax ma çend aşman de yew merdimî û çend seran de zî yew komel kerdîn medenî. Heyhat!..” (F. Gülen, Ver bi Cenetî Vîndekerdeyî)

Yanî çîyê maddî ke tarîxî merdimayetî ra hetanê ewro rasayo pê, têna manaya medenîyetî nêdanê. Seyahatê aşme, kopyakerdişê DNA ûsn. hetêkî medenîyet î; labelê heto bînê medenîyetî hîna mumîn o. Ma ew het, binê nameyê merdminîye de kategorîze kenê. Şefqat, heskerdiş, orf û adetî, parkerdiş, pîyaciwîyayîş, pakîya qelbî ûsn taybetîyê merdimîye yê. Ez wazena tîya de nimûneyêk bidî: Merdimêk bifikirîn; wa binê ci de erebeyo tewr baş bibo, wa vîllayanê tewr başan de biciwîyo, wa kincanê tewr başan birayero. Yanî wa hem teknolojî û hem zî refah û asanîye ra tam nehf(feyda) bivîno. Û heto bîn de kes xemî ci de nêbo, yew taybetîya merdimayetî zî tede çîn bo. Verî çimî ey de merdim gan ver de bo, destî xo ci rê derg nêkero… Û yewna merdimî bifikirîn; wa keyeyêko xirabe de biciwîyo, feqîr bo, bêkes bo û wa bê alet û erdevatan bo. Labelê wa heto bîn de tede şefqat, heskerdiş, parkerdiş bibo. Wa nanê xo ra nîme zî bido pisîngê verî berî û xo tam mird nêkero. Û nika nê her di merdiman bîyarîn têhet. Kam hîna medenî yo? Medenîyet goreyê teknolojî dîyar bena, yan zî goreyê merdimîye dîyar bena? Merdim hetanî ke merdim nêbo, nêbeno medenî. Ganî hêverî xo bi taybetîyanê merdimîye bar bikero.

Ma eşkenê nê esasî ser de cewabê pênêkewtişî bide. Çîyo ke aver şino medenîyet nîyo, hetêkî medenîyetî yo. Ganî ma bi yew hetî xo nêxapîne. (*)

____________

(*) No nuşte rojnameyê Newepelî, hûmara 14. (01.-15 oktobre 2011) rîpelê 7. de weşanîyayo.