Axayê Dewlete...

Sererkan Org. Îlker Başbug roşanê remezanî de şi qereqolêkê serê sînorî yê Mêrdînî. Sererkanî uca qiseykerdişê xo yê çapemenîye de axayan ra gerizîya. Va, “Na mintiqa çi anto axayan ra anto.” Va “Nika zî axayê sîyasetî estê, axayê terorî estê.” No qismê qiseykerdişî wina yo: “Bi taybet na mintiqa de, însananê ma, welatîyanê ma, Anadolîyê Rojhelatî zî daxil, axayan ra zaf ant. Eke ewro ma na nuqta de yê, sedemanê bingeyînan ra yew no yo. Însanê ma yê ke axayanê nê zemanî ra ancenê, axayanê sîyasetî ra, axayanê terorî ra muzderîb ê. Esas muşkileyanê bingeyînan ra yew zî, axayanê sîyasetî ra, axayanê terorî ra reyayîşê şarê ma yo.”

Sererkanî nê qiseykerdişî de derheqê perwerdeyê kurdkî de zî qal kerdo. Persa “Muşkileyêko sey perwerdeyê kurdkî esto?” ke hetê rojnamegeran ra persîyabî ser o, ey wina cewab dabi: “Ez ê qenaetî de nîya ke esto. Nê merdimî do kamca kurdkî bimusê? Merdim ziwanê dayîke kamca musena? Kesî dayk û bawkan ra vato memusnê? Eke vanê ma wazenê wendiş û nuştişê kurdkî bimusin, qey qedexe yo?”

Analîzkerdişê nê fikranê sererkan Org. Îlekr Başbugî de fayde esto. Hetêkê mesela zaf eşkera yo. A ke axayan, şêxan û serekeşîran reyde têkilî ronana, nê dezgeyan hêzdar kena, lingan ser o vindarnena, her game dewlete bîya. Çunkî dewlete bi wasitayê nê kesan û dezgeyan şêna mîyanê kurdan de hereketê neteweyî kontrol bikero, vernî ro ey bigîro. Na polîtîkayêka wina ya ke vêşêr 80 serranê komare yo ke bi hawayêko biryardar û sîstematîk tetbîq bena. Çunkî seba dewlete babeta tewr muhîme na ya. Fikrêko sey eke seba naye axayan, şêxan û serekeşîran reyde hemkarî îcab bikero, ma kenê, hakim o. Eke nê dezgeyê feodalî hîna zî lingan ser o yê, dewlete wazena, coka wina yo.

1985 de newe ra organîzekerdişê korucuyan, prosesêko winasî xuliqna ke ruh devist nê dezgeyanê feodalan, ê gane kerdî, vistî lingan ser. Sayeyê dezgeyê korucutîye de şêx, seyîd, axa û serekeşîran cayê xo yê verê dewlete de saxlem kerd. Înan dest pêkerd, goreyê waştena dewlete, goreyê menfîetê dewlete tewr û helwêste nîşan da. Dewlete nê kategorîyanê cematkî reyde, nê kategorîyê cematkî zî dewlete reyde dekewtî mîyanê hemkarîyêka zaf pête. Ewro axayê tewr girdî serekê korucîyan ê. Ê paştîya dewlete gênê, dewlete zî paştîya înan gêna. Nê kesî û dezgeyî seba ke mîyanê kurdan de vernî ro averşîyayîşê hereketê neteweyî bigîrê, seba ke cereyananê milî bidê vindarnayîş, apey bidê, lebatêka zaf pête nîşan danê. Dezgeyê dînî zî bi hawayêko xurt yena bikarardiş.

Axayê dewlete…

1994 de qismêkê nê axa, beg, serekeşîr û şêxan seba Anqara wesênîyabîy. Mudirê ê wextî yê asayîşê pêroyî Mehemed Agar nê merdiman reyde nêzdî ra eleqedar bîyêne. Televîzyon, radyo û rojnameyan bi rojan vatêne “Reysê eşîra jirkîyan…”, “Reysê eşîra teyan…”, “Reysê eşîra dawudîyan…”, “Reysê eşîra kîkan…”, “Reysê eşîra ertûşîyan…”, “Reysê eşîra pînyanîşan…” û meşruîyet dayne nê dezgeyan. Nê kesan dezgeyê sey serekkomarîye, serekwezîrîye, sererkanîye, qumandanîya pêroyî yê jendirmeyan, mudirîya pêroyî yê asayîşî zîyaret kerdêne, zîyaretê înan çapemenîye de bi hawayêko hîra ca girewtibi.

Înan nê merdimî vetibîy televîzyonan zî. Dogu Ergil zî beşdarê nê programî bibi. Mamosta Doguyî bi rike nê merdiman ra persayne ke ê çi wazenê. Înan zî vatê “sileh istiyoruz, pere istiyoruz” (ma çeke wazenê, me pere wazenê). Înan çend rey bi rike tekrar kerd ke ê çekan wazenê û pere wazenê. Mamosta Doguyî pers kerdê, vatê, waştişêkê şima yê sey “wa rojnameyê ma estbo, wa radyoyê ma, televîzyonê ma estbo” çin o? Înan zî va, bê çeke û bê pere tu waştişêkê ma çin o, ma ciwîyayîşê binê beyraqa tirkan ra zaf zerrîweş ê. Nê axayê dewlete yê, şêxê dewlete yê, eşîrê dewlete yê. Nê axayê dewlete yê. Nê axa, şêx û serekeşîrê ke estena xo deyndarê dewlete yê…

Ma peynîya serranê 1990yan bîyarin vîrê xo. Serekê beledîyan ê Partîya Keda Şarî (HADEP) seba ke muşkileyanê xo qisey bikerê, serekwezîrê ê wextî Bulent Ecevitî ra randewu waştêne la ey randewu nêdayne înan. Ey nê HADEPî qebul nêkerdêne. La eynî ê wextan de, serekê korucuyan, yanî serekeşîrî, şêxî, seyîdî, wayîrê erdanê girdan, pêsero seba Anqara ameyne wesênayîş. Serkkomarîye, serekwezîrîye, sererkanîye, wezaretê karê zereyî, mudirîya asayîşê pêroyî zî daxil, hetê heme meqamanê dewlete ra qebul bîyêne. Dewlete, ê zaf hol ezibnayî. Dewlete paştî dayê înan, înan zî paştî dayêne dewlete.

Sedemê hende derg ramitişê şerê kurdan yê peyênî no yo ke, qismêkê şarê feqîrî yê kurdan nê şerî rameno. Sebeb no yo ke serekeşîrî, axayî, begî û şêxî beşdarê nêbenê. Yeno zanayîş ke dezgeyê korucuyîye, yanî nê merdimî hetê dewlete û artêşe de ca gênê. Nê heme çî nîşan danê ke, yê ke serewedartişan kenê, hetê awahîya înan a sinifî ra cîyayîyêka zaf muhîme xo nîşan dana. Ewro wazena wa şerwanê PKK bê, wazena wa parlementerê Partîya Cematê Demokratîkî [DTP] bê, zafane domanê şarê belengazî yê.

Digel ke hal û wezîyet hende eşkera yo la merdim xo rê şaş maneno ke hewna zî werzenê kurdan bi termanê “axayê sîyasetî”, “axayê terorî” rexne kenê, înan sucdar kenê. Sîyaset kerdişê kurdan lazimatîyêka Tirkîyaya demokratîke yo. Hertim mudaxeleyê sîyasetî kerdişê eskeran, derheqê babetanê sîyasî de hertim fikr beyan kerdişê înan, çîyê ke wazenê bibo yan çîyê ke nêwazenê bibo, hertim îfade kerdişê înan, nîşanê bingeyîn yê naye yo ke Tirkîya wayîrê sîstemêkê sîyasî yê demokratîkî, wayîrê rejîmêkê sîyasî yê demokratîkî nîya. Bi nê cîhetê xo, Tirkîya demokratîke nîya, laîk zî nîya.

“Axayanê terorî” ra qalkerdiş, bala merdimî ra dûr nêfîneno ke serranê 1990an de, serranê 2000an de terorê dewlete senî gurr kerdibi. Faelîyetê JÎTEMî, bi hezaran cînayetê ke “faîlê xo meçhul” name benê, veşnayîş û wêrankerdişê dewan, bi hawayêko sîstematîk veşnayîşê daristanan, darê zorî reyde bi mîlyonan însanî ca û wareyê înan ra rakerdiş, texrîbkerdişê çimeyanê bingeyînan yê ciwîyayîşî, ganî merdim senî îzeh bikero? Nê heme fenomenî, nê prosesî senî virazîyayî? Dorê 1500 cînayetê ke “faîlê înan meçhul” o, la cesedî ameyê dîyayîş estê. Qasê 5 hezarî cînayetê ke “faîlê înan meçhul” o, la cesedî nêameyê dîyayîş estê. 17 hezaran ra vêşêr cînayetê ke dosyaya înan abîya la hema nêgêrîyaya estê. Merdim xo rê heyret keno ke nê heme meydan de vinderte yê, la hewna werzenê qalê “axayanê terorî” kenê. Şefeqêk erzenê keyeyê to ser. Sehnayîşê asayîşî… Tewreyê ardan, tewreyê belxulî, kîsikê deterjanî, tewreyê sole, tewreyê şekerî û çîyê sey nînan heme ser û bin benê, dîyenê têmîyan ro… Laj, kêna, mêrde, bira, yan babîyê şima gênê benê. Çend rojan ra pey ti fekê dereyêk de, binê pirdêk de, yan fekê yew şikeftêk de cesedo parçekerde vînenî… Na îronî ya ke nê heme çî meydan de bê, zaf eşkera meydan de bê, la hewna werzê qalê “axayanê terorî” bikerê û kurdan rexne bikerê, înan sucdar bikerê.

Ganî merdim biewnîyo vatişanê sererkanî yê derheqê ziwanî de zî. Sererkan vano, “merdim ziwanê dayîke, dadî û babî ra museno, o ke naye rê bibo manî, esto?” La vano perwerdeyê kurdkî zî mumkin nîyo. Hetanî 25-30 serrî verê cû, vatêne “Kurdkî ziwanêko prîmîtîv o, ziwanê nuştekî nîyo, bi nê ziwanî roman nênusîyayo…” Kurdkî tehqîr bîyêne. Ewro zî vanê, “Kurdkî nêbena ziwanê perwerdeyî. Perwerdeyê kurdkî miletî, welatî, dewlete cêra keno…” Qanûnêk bi numre 2983, tarîx 1983 estbi. Qanûnêko winasî bi ke her ware de kurdkî qedexe kerdêne. 1991 de hukm ra wedarîya. Merdim şêno vajo ke bi nê qiseykerdişê sererkanî kurdan rê bineyke azadî ameye naskerdiş. Vano, “Dadî û babî şênê kurdkî bimusnê domananê xo la kurdkî perwerde nêbeno.” Babeta ziwanê dayîke de helbet helwêsta dadî û babî muhîm a. La kuçe û mekteb, benê temamkerê perwerdeyê keyeyî. Cîhetê virazîyayîşê seypêbîyene ra, mektebê kurdkî, hetta mektebo mecburî yê kurdkî, perwerdeyê kurdkî, lazim ê.

Dewlete û qismêkê çapemenîye gama ke qalê “abîyayîşê kurdî” kenê zî, heqaret û tinazê xo yê bi kurdkî dom kenê. Qalê “dersanê weçîniteyan” beno. Kurdkî kategorîyê “dersa weçînite” de hesibîyena. Yew ziwanê dayîke ke xîtabê 20 mîlyon merdimî keno, werzenê kategorîyê “dersa weçînite” de hesibnenê. Qey no tehqîrkerdişê kurdan û kurdkî nîyo? Hetêko muhîm yê qiseykerdiş, munaqeşe, plan û projeyanê “akerdişî” no yo. Plana yewine de fikrê caardişê waştişanê demokratîkan, telebê azadîye yê kurdan çin o. Plana yewine de, dewlete û dezgeyê aye ke 25 serranê şerê peyênî yê kurdan de texrîb bîyê, plan beno ke înan restore bikerê. Naye rê zî “akerdiş”êko bi sînor hewce keno. (*)

02.10.2009

_____________

Tirkî ra tercume: Roşan Lezgîn

(*) No nuşte bi sernameyê “Devletin Ağaları” eynî roje keyepelê Zazakî.NET de weşanîyayo.