Axayo Nêribij û Elî Barût

Dadîya ke şer de panc lajê aye amebî kiştiş, serê rayîrê surgunî de ana vatê:

“Panc lacê min estbî. Di Derkuran de hîrê gomeyê ma estbî. Lacanê mi xwi rê bazirganîya pesî kerdêne. Wesarî pes girotê, şiwaneyî kerdêne ver, payîze berdêne di xirbeyê Dîyarbekirî de rotêne. Bi serewedartişê Şêx Seîd Efendî dir bobelatî, seysebatî ma ser de hamey. Di mîyanê panc serran de panc lacî min ra berdî. Heme zî bi guleyanê romê neyarê nameyê ma.

Badê ke lacî qedênay, surgunê min û bûkanê min, bi tûtan wa, yê heme malbate vet. Payîzo peyîn, ma qicikî dayî vernîya xwi, boxçikî eştî mil û ma da vernîya cendirman. Ma berdî nehîyeya Hênî.

Qerargehê alayîya siwarî ya Elî Barûtî di nehîyeya Hênî, kaleka meydanê Qesele de bî. La navendê fermandarî, tabûra siwarî ya seyare her tim Elî Barûtî dir bî. Licê de, di binê saraya Mehmed Begî de, qata warî de bî. Wetaqêke bi arzî nûştegehê Elî Barûtî bî, di odeyê bînî zî bi qey kar û barî çîyanê bînan, eywana pîle cayê rakewtişê cendirman, dêsê çend odeyanê bînan zî dabî wedartiş û estorê yîne tede, yanî kerdibî tewleyê estoran. Keyê Elî Barûtî zî di mehlaya Çarşî, peyê saraya Mehmed Begî, kaleka banê Kemal Begî de bî. Cênî û hîrê tûtê yê estbî. Qerwaşa cinîya ey Melîhaya licêyîce, jinebî bî û tirkî zanayne.

Elî Barûtî di nehîyeya Hênî de qerargeh nabî ro. Sirgunîyê ke kom kerdbî bi seyan bî. Qefle bi qefle dewan ra kom kerdêne. Zafê yîne malbatî û pîrekî bî. Pîrekî mêrdan ra zêdetir bî. Ma di rocî di Hêni, kaleka meydanê Qesele, kişta konanê eskeranê romî de, di mîyanê yê qefleyanê ke go şêrê sirgun de mendî.

Di ê di rocan de ma seysebatê giranî bi çimanê xwi dî. Şîşa sûre roc di goşê çend merdiman de kerdêne. Ma bi wirdî çiman sosretî dîy. Elî Barûtî şar guman û dewan ra ardê Hêni, di meydanê Qesele de kom kerdê. Bi ferman eskeranê xwi ra vatê: “Şorê veyndê şarê qeseba zî, wa bêrê vengê şalûlan û bilbilanê xwi goştarî bikerê!” Verê çimanê ma hemîne de, yê versûcî gozekanê lingan ra heya pehnîya mîyanê çiman bi qirmê dara tuwa mîyanê meydanî wa, bi kindiran girê dayne, şîşê goştî di tirafa adirê daranê mazêran de kerdê sûre, kerdê goşê yîne yê çepî ro û di goşo rast de vetêne. Wexto ya şîşe di goşanê înan dir bîne û ay vengo yîne vetêne, Elî Barûtî yê vengî ra vatê “vengê şalûlan û bilbilan”. Badê coyî sereyê îna terakerdêne û berdêne. Min înanê verê xwi ra pesa, va yê ke sereyê înan terakerdî, ser a berdî? Va, yê ke di meydanê Qesele de şîş di goşanê înan ra kenê, bi qey ke sosretan nîşanê şarê ma bidê, yîne bitersinê, sereyê înan benê serê fekê şikeftê Enqebîrî kenê serê rewte wa. Bi qey kaposê tersê xwi bikerê serê şarê ma, ay sereyî serê fekê şikefte de manenê, heta sereyêko bîn yan sereyê bînî vecîyê, yê ewca dar de manenê. Heke joyêko naskerde bo, badê hewteyê serê fekê şikefte, benê Dîyarbekir, ewil ya rewtika sereyîne danê destê delalan, di mîyanê çarşî û taxanê bajarî de çarnenê û delalî veyndenê, vanê, bêrê bêrê, serreyê filankesî ke qarşîyê dewlete hameyne, bivînê! Badê coyî benê serê çarderê beyrayê xanê Hesen Paşayî de çiknenê. Nameyê yê zî di bin de nûsnenê.

Rocê hîrine reyna mîyanê meydanî de adir kerd we. Dewan ra şar hêwirna. Şarê qeseba bi cênîyan û tûtan wa kom kerd. Ma zana go reyna çi biqemîyo.  Elî Barût di mîyanê qefleyke eskerî de hame. Bi qamey qatilan meteknaye bî. Reyrayîşê yê de eysayne ke ew bi çimanê sultanêkey Osmanîyan, yan zî reysê teraqîçîyan awnêno xwi ra. Zaf bê edeb bî. Ci rê nazbalîfe serê kursî de nabî ro.

Şîşa goştî di mîyanê tirafa adirî de bîya zey bizotî. Çar sereyî têver nayne reyna zî a şîşe eşkayne bi sûrê goşan derbas bikero.

Panc serrî yê ke ez û Elî Barût ma yewbînî nas kenê. Panc lacanê min bi guley eskeranê yê zerrî ra gunî kerdebî venge. Bî meymanê Homay.

Çende serrî yê mi çimê yê nas kerdêne. Verçimikêka camsîya dabî verê yê çimanê xayînan. Tezbihêka sîyaya hîris û hîrê di destê ci de, gulikêkew zêrîn bi qirmê ya wa bî. Şeq-şeq kerdê. Rey-rey zî zey pêxwasanê ma, di mîyanê giştanê xwi de tadayne. Yewo kilmo werdi û xilîsik bî. Şalê esparan peray bî. Saqê cîzmanê ey resayne binê çokî, boyaxkerdey û bereqîyayne. Şewqaya xwi vete û sere çokê xwi de na ro. Porê ey gurr û pey ra qelebnayebî. Serepîl, mîyanê çiman doq û bruyê ey pê wa bî. Zincqic, lewtenik û çeneyê ey zey yê liwe barî bî. Dindanê yê di mîyanê ê lewanê tenikan de zey yê qantira Hesê Qantirçîyê keyê Şêxî pîlî bî. Zimbêlê ci di binê qulanê zinca ci de sîya û zey yê alemanî, Hîtlerî bî. Bi a zincî, ê lewan, ê çeneyê barî, a doqîya xwi çimê merdimî de bîne liwêkew nehsê beyaran, yawo pîr. Nehsî, zexelî û konetî rûçikê ey ra rişyayne. Sinûx nêbî. Antişê tezbîhan, tadayîşê înan de, merdimî dîne ke rihê ey zere de reqesêno. Di a tehlîya rûçikê ci de, ew zî zano ke sûcêk keno. Hîrê rey ro qama xwi ya ke aysena, di binê erdî de bî. Dirûvê ey ro bafilanê armenîyan kewtêne. La henî kurdan vatê, macirê hetê Balqanan, qesebaya Qircaelî ra wo. Tenî Hecî Emerê dedê Ezîzî min vatê, nêzana kamî min ra vato, Elî Barût ê bîcikanê Kazim Qerebekirî ra wo. Bêbabî di mîyanê artêşe de sey bîyo pîl. Tay qisey kerdêne. Vatişo ke fekê ey ra vecîyayne, ferman bî, zey şimşêrê tûjî, sereyî birnayne. Yê wirdî şeşderbanê kalekanê ey ra eysayne ke yewo tersonek o. Lewra gama serê nazbalîfe de rûnişte bî zî di mîyanê ê cendirman de, reyna di demançey paştî de, qamçî di dest de, bi ya qayde girêdane, heybetêke te ra virazyayne. Badê rûniştişî, qevdey qamçî kerde verê saqey cîzmî.

Ena game de, yewo qirase di mîyanê qefleyê eskeranê bi singû de dest bi kelemçe ard. Min persa, yîne min ra va, serekê eşîra Nêrba Axan o. Min nameyê ci persa, va, Axa yo. Axa ard mîyanê meydanê Qesele, cayê ê qelebalixî, binê dara tuye. Min persa, gelo sûcê Axayî çi yo? Va, Elî Barûtî şirawito dima, yo zî bê kîsê zêran ameyo, loma. Gama Axa di mîyanê ziftîyan de ard, dendikêke, qasê xumamê verê rocî ters di çimanê Axayî de nêaysayne. Zimbêlê ey bihameyne mûntişî, qumata tûtêke rê kaşînê girêdayîşî te ra virazîyayne. Yewo zey qama ci zimbêlê ci pîlî bî. Mîyanê çimanê ey hîra û akerde bî. Serserqot bî. Qey qanûnê şewqa qebûl nêkerdbî, şewqa nêdabî sereyê xwi, fesa ey sere ra vetbî û dirnabî, serserqot verdabî. Temenê yê dewrê pancas serre, la porê ci yo sîya de yew layêkeyo tenî zî sipî çinê bî. Ê zimbêlê pîlî zî zey porî sîya bî. Axa zey dîko di verê kêyan de mîyanê kergan de biayso, ana aysayne. Di mîyanê ê cendirmeyanê bi singuyan de zey dîkî sereberz bî. Eskeran ew berd qirmê dara mîyanê meydanî, ya tuyîne. Înan waşt ke paşta ey bidê qirmê dare û girê bidî. Bi îşaretanê destan û milan va, “Ez tecuman wazena...” Elî Barûtî venda min û va “Ci rê tercumanî bike!” Ez bîya tercumanê Axayî. Min te ra persa, “Ti se vanê?” Va, “Elî Barût Begî ra vace, wa min girê nêdo. Qarşî civatî min qic nêfîno. Ez o paşta xwi bidî qirmê dare, sereyê xwi tîk bigîrî, ez xwi nêleqnena.” Min vatişê Axayî çarnayî û bi tirkî Elî Barûtî ra vatî. Qebûl nêkerd û va, “Nê. Ez o yê girê bidî!”

Ew zey denga herfa mehseran bi qirmê dara mîyanê meydanê Qesele wa girê da. Onbaşî şîşa sûre mîyanê tirafa agirî ra vete, kerde goşê Axayî ê çepî ro û di goşo rast de vete. Axayî veng nêvet, nêqîra, la vengê qirçînîya dindananê ey, ê ke ewca bîy, hemîne şinawit. Heya şîşe di goşo rast ro vecîya zî, Axa sax bî. Çimê ey akerde bî, civetî a xurtîya Axayî rê lalîgan mend.”