Belçîka de Perwerdeyê Ziwanî

Belçîka, goreyê qanûnê bingeyîn (anayasa) yê welatî ra welatêko hîrê-ziwan o. Ziwanê ke qanûnê bingeyînî de dîyar bîyê flamankî, fransizkî û almankî yê. Bi vatişêko bîn, koçberan (göçmenler) ra teber welat komelanê ke almankî, fransizkî û flamankî qisey kenê ra yeno pê. Welat, sere de Valonya, Mintiqaya Flamanan û Mintiqaya Paytextî Bruksel, hîrê mintiqayan ra yeno pê. Valonya de giranîya xo fransizkî, Mintiqaya Flamanan de zî flamankî yena qisey kerdene. Nê mintiqayan de sînorê cografîkî goreyê cayanê ke tede nê ziwanî yenê qiseykerdiş bellî bîyê, yanî fransizkî û flamankî nê mitiqayan de ziwanê resmî yê mutlaq ê. La Mintiqaya Paytextî de hem flamankî hem zî fransizkî bigiranîye (ağırlıklı) yenê qiseykerdiş. Na mitiqa de hem zafziwanîya komelkî hem zî ya kesane esta. Tarîfê zafziwanîya komelkî no yo, yew komel de yew yan zî hîna zaf ziwanî sey ziwanê resmî ameyê qebulkerdiş û yew yan zî çend ziwanî hetê komelî ra bi hawayêko zêde yenê qiseykerdiş. Vera naye de, tarîfê zafziwanîya kesane zî no yo ke, kesî zafziwan ê la mintiqa de tena yew ziwan sey ziwanê resmî qebul bîyo. Belçîka de, eynî sey zafê welatanê Ewropa, hem zafziwanîya komelkî hem zî zafziwanîya kesane roje bi roje zêdîyena. Nuşteyê cêrinî de nimûneyê Belçîka de zafziwanîye ser o yeno vindertiş.

Belçîka de Prosesê Tarîxî yê Zafziwanîye

Mintiqaya Flamanan de ta Çaxê Mîyanênî (ortaçağ) ra zafziwanîyêka vilabîyayîye estbîya. La seserra 17. de dewrê Louisê 14. ra nat fransizkî zî uca ra vila bîya. Seserranê 19. û 20. de tayê ziwanî vîndî bîyê û mintiqa de fransizkî dest pêkerdo bîya ziwano tekaneyo hakim. No proseso ke merdim şêno vajo ke fransizkerdiş o, peynîya serranê 1960yan de lebitîyayê ke vernî ro ci bigîrê, nê demî de tayê qanûnî vetê, herinda zafziwanîya komelkî de zafziwanîya kesane ameya destekkerdiş.

Mintiqaya Valonî de, prosesê tarîxî yê ziwanî gelek cîya yo. Valonkî dûrî ra vurîyayîşê ke Fransa de bîyêne taqîb kerdo, vurîyayîşan ra zaf mutesîr bîya. Welhasil badê şorişê fransizan zafê lehçeyê fransizkî bîyê vîndî û cayê xo fransizkîya newîye ya standarde rê verdayo, valonkî demeyêko derg nêkewta mîyanê prosesê standardîzebîyayîşî, bikarardişê fekanê cîya-cîyayan yê mîyanê ziwanî dewam kerdo.

Zafziwanîya Komelkî û Zafziwanîya Kesane

Zafê welatan de tesîrê têwgêrayîşanê sosyalî û bedelîyayîşanê sîyasî zafziwanîya komelkî cayê xo zafziwanîya kesane rê verdayîşî ser o bîyo. Nimûneyê Belçîka zî nînan ra yew o. Ver bi peynîya seserra 19. de domanê ke ziwanê înanê dayîke flamankî ya, pêşnîyaz bîyo ke bi di ziwanan perwerde bivînê û kerdo ke bi giranîye bi fransizkî perwerde bivînê û bi no qayde cayanê ke hîna verî tede flamankî ameyêne qiseykerdiş de fransizkî zî vila bîya. Labelê vera kêmîyayîşê Mintiqaya Flamanan de û Bruksel de bikarardişê ziwanê flmanan de hereketê sîyasî yê flamanan seserra 19. û 20. de muxalefetêko cidî organîze kerdo, zafziwanîya kesane û fransizkerdiş (Farsızlaştırma) seypê ameyê dîyayîş û wina bawer kerdo ke na yewe vera ziwanê flamanan de tehdîd o. No sedem ra polîtîkayê ziwanî yê Mintiqaya Flamanan de serranê 1960yan de bi vetişê gelek qanûnanê ziwanî vurîyayîşî virazîyayê û nê vurîyayîşî bîyê sedem ke derheqê zafziwanîye de vurîyayîşê fikr û helwêsta şarî heta roja ewroyî deawam bikero û vernî ro ci gêrîyayo ke fransizkî Mintiqaya Flamanan de nêbo ziwanê resmî. Labelê na rewşe kerdo ke yew hawayê zafziwanîya kesane vejîyo meydan.    

Heto bîn ra tayê averşîyayîşanê (gelişmeler) bînan zî rayîr akerdo ke Belçîka de zafziwanîya kesane vila bibo. Bingehê nê vurîyayîşanê ke peynîya seserra 20. de ameyî meydan de di sedemî estê. Nînan ra o yewin no bi ke, aîleyê karkeran ke koç kerd ameyî bajaran û tutanê (çocuklar) înan dest bi wendişî kerd. Serra 1982 ra pey programê perwerdeyê di-ziwanîye ke ci ra vatêne Foyer, nê programan rayîr akerd ke 1990an de zafziwanîya kesane gelek populer bibo. Sedemê diyin zî, yewbîyayîşê Ewropa, yanî awanbîyayîşê Yewîya Ewropa yo. Na rewşe îstîqamet dayo musayîş û musnayîşê ziwanî. Polîtîkayê ziwanî yê Ewropa, teşwîq kerdo ke teberê ziwanê dayîke de tewr tay di ziwanê xerîbî bêrê zanayîş û bi no qayde zafziwanîya kesane vejîyaya planê vernî (ön plan).

Plankerdişê Ziwanî

Polîtîkayê ziwanî yê Belçîka demeyêko derg nêeşkayê xo biresnê zafziwanîya kesane (bireysel çokdillilik) ke bisuret aver şîyêne. Çunke demeyêko derg destur nêameyo dayîş ke mintiqayanê Flaman û Valonî de ke teberê Mintiqaya Paytextî de manenê, wendegehê di-ziwanî yê flamankî-fransizkî abibê. La serra 1998 de hukmatê Valonya yew qerarname vet û qebul kerd ke binê tayê şertan de mintiqaya xo de sewîyeya dibistane (ilkokul) de dersê ziwanî yê flamankî bêrê dayîş. Nê demî ra pey Valonya de ke dest pêkeno dersê ziwanî yê flamankî yenê dayene, na yewe reaksîyonêko baş gêna, coka nika teqrîben 20 wendegehan (okullar) de sinifê ziwanî yê flamankî akerdê. Sewbîna zî, nê wendegehan bi nîsbetê (oran) ke mîyanê se ra vîst (% 20) ra hetanî se ra heştay (% 80) vurîyenê mufredat de seba ke ziwanê xerîb yê diyin bêro musnayene programî tetbîq benê. Ney ra teber, Bruksel de, yanî Mintiqaya Paytextî de wendegehanê Foyerî[1] de ziwanê xerîbî yê sey spanyolkî, îtalyankî û tirkî de zî perwerdeyê di-ziwanî yeno dayene. Bi hawayêko resmî no program seba belçîkayijan nêvîyaro, ancî tayê ebeweynê belçîkayijî ke bi koçkerdiş nêameyê zî nê programî ra îstîfade kenê. Mintiqaya Flamanan de nê hawa programî hema tetbîq nêbenê.

Metodê Musnayîşê Ziwanî yê Zafziwanîye          

Eleqeyê seba zafziwanîye û naye ra girêdaye perwerdeyê zafziwanîye, yanî programê ke hemeyê wendekaran tewr tay di yan zî zaf ziwanan musenê, bîyê sedem ke metodê zafziwanîye munaqeşe bibê. Mintiqaya Valonî de hîna zaf metodê zafziwanîkerdişî (immersion) ke sîstemê perwerdeyê Kanada de yeno şuxulnayîş tercîh bîyêne, la sey zafê welatanê Ewropa de zafê mintiqayanê Belçîka de zî rayîrê ziwanî yê babetanê mufredatê ke ci ra vanê CLIL[2] reyde musnayîş ameyo tercîhkerdiş. Metodê CLILî, nîsbet bi programanê zafziwanîkerdişî hîna zaf ameyo tercîhkerdiş, no zî seba ke programêko hîna nerm (esnek) bîyo coka. Programê CLILî, panc dîmensîyonanê (boyut) cîya-cîyayî gêrîyayê verê çimî, kîşta ziwanê hedefî de faktorê dorûver (çevre), kultur, muhtewa û musayîşî hesab kerdê û hîna bipêroyî nêzdîyê musayîşê ziwanî bîyê.*

* Na meqale buroşurê "Polîtîkayê Zafziwanîye û Plankerdişê Ziwanî, Tirkî ra çarnayîş: Roşan Lezgîn, Weşanê DÎSA, Dîyarbekir 2013, r. 7-9" de weşanîyaya.

[1] Foyer, reya verêne serra 1969 de Bruksel de awan bîyo, yew dezge ke karî dima (kar amacı gütmeyen) nîyo û xo rê kerdo hedef ke têkilîya mîyanê grûbanê etnîkan de bi rayîrê zafziwanî û zafkulturîye newe ra saz bikero. Netîceyê teşebusanê nê dezgeyî de tayê wendegehê di-ziwanî awan bîyê û nê wendegehan de fransizkî û flamankî yenê musayene.

[2] Metodê CLIL (Content and Language Integrated Learning)î wazeno tayê dersê mufredatî yê serekeyî bi wasitayê yew ziwanê xerîbî bêrê musnayîş, no metod zemanêk Tirkîya de lîseyanê Anadolî de ameyo ceribnayîş. No metod zafê welatanê Ewropa de bitaybetî musnayîşê ziwanê îngilizkî de yeno şuxulnayîş û aseno ke musnayîşê ziwanî de netîceyê zaf musbetî dano.