"BETH-NAHRÎN"

Eke yew kitab keyeyê mi de bo û ez nêwanî, ez vana qey webalê ey mi mil de maneno. Hetanî nika çi kitabê ke kewtê mi dest muheqeq mi wendê. Êyê ke mi hema nêwendê zî înşalah ez do biwanî. Kitabê Naûm Faîqî "Beth-Nahrîn" ke Beledîyeya Sûrî ya Diyarbekirî 2011 de çap kerdbi hema newe firsend kewt mi dest, mi wend.

Roşinbîrê suryanîyan Naûm Faîq 1868 de Diyarbekir de ameyo dinya û 1930 de New York de şîyo rehmet. Diyarbekir de mektebê suryanîyan de wendo, 1888 ra dest pêkerdo Diyarbekir, Ruha û Humus de 24 serrî malimîye kerda. Naûm Faîq suryankî, tirkî, erebkî, kurdkî û fariskî zano, Diyarbekir de yew kovara bi nameyê "Kewkbo d-Madinho" (Estareyê Rojhelatî) veta.

Gama ke Îtalya serra 1911 de vera Usmanîyan de şerê Trablusxerbî îlan kena, Usmanî vera miletanê xirîstîyanan yê tebayê xwu de har benê, coka Naîm Faîq 1912 de remeno şino Amerîka. Uca kovara "Beth-Nahrîn" vejeno. A eno kitabo ke mi wend, nuşteyê Naûm Faîqî yê ke kovare de sey nuşteyê edîtorî weşanîyayê ra yeno pê.

Roşinbîrê suryanîyan Elîyo Dere ke 1950 de yew dewa Nisêbînî de ameyo dinya û nika Swêd de mesûlê dezgeyanê asûrîyan o, 61 hebî nuşteyê Naûm Faîqî ena kovare ra arêdayê, tercumeyê tirkî kerdê. Kawa Nemirî zî tercumeyê kurmancî kerdê. Yanî kitab de eynî nuşte hem bi suryankî hem bi tirkî hem bi kurmanckî ca gêno.

Mi waşt ez bi kurmancî biwanî, la çi heyf ke mi tercumeyê Kawa Nemirî ra fehm nêkerd. Hetê şixulnayîşê ziwanî ra yew nêweşîya zaf xirabe pêşkarê kurmancanê ma bîya; sey cina ke asin ra remena eynî wina ê zî çekuyanê erebkî ra remenê. Oxro ke ziwananê Ewropa ser o tesîrê latînkî çi yo hema vajîn tesîrê erebkî zî kurdkî, tirkî û fariskî ser biyo. Eke ma ewro çekuyanê erebkî temamen ziwanê xwu ra vejin, ziwanê ma felc beno. Xwura çiyo ke kurmancî ha kenê, tam felckerdişê kurmancî yo. Ez hêvîdar a, qet nêbo kirdê ma ena xeletîya soranan û kurmancan teqlîd nêkerê. Çimkî bi eno qayde heqîqeten ziwan beno sey kerga ruçiknaya û tu mana tede nêmanena. Seba ke meramê mi fehm bibo, ez tercumeyê kurmancî ra yew paragraf sey nimûne tîya neql bikerî. Verî ez tirkîya ci bidî:

"Zor şartlar altında yapılan münzeviliği bazı insanlar gerçek dışı yapmalarına rağmen onu suiistimal ederek ve gerçek olduğunu göstererek insanlardan methedilmelerini arzu ederler ya da faziletleriyle şöhret sahibi olmayı dilerler." (Qismê tirkî: r. 98)"

Tercumeyê Kawa Nemirî:

"Mirovin hene, tevî ku goşegîriya li jêr şert û mercên dijwar tê kirin bi rastî û duristî nakin û xwe li wê digirin û wekî ku bi rastî û duristî dikin wê didine xuyakirin, ji mirovan divên ku pesnê wan bê dayîn an jî hêvî dikin ku bi riya xûypakiyên xwe bibin xwedî şan û şoret." (Qismê kurmancî: r. 110)

Tercumeyê mi:

"Munzewîtîya ku di şertên zehmet de tê kirin, digel ku hinek însan bi rastî nakin lê wê suîstîmal dikin û mîna ku rast be nîşan didin û hêvî dikin ku însan medhê wan bikin yan jî dixwazin bi fezîletên xwe bibin xwedîyê şuhretê."

Enê çekuyê ke mi sey bold îşaret kerdê Kawayî nêşixulnayê. Oxro ke enê çekuyî rewna ra dekewtê ziwanê ma û heme kurdî nînan bi eynî mana şinasnenê, zanê. La çekuyê ke ey xwu rê viraştê, mesela, kes nêzano "goşegîrî" çi ya. Wina aseno ke ey ena çeku manaya "munzewîtî" de şixulnaya.

Ez wazena tîya de çîyêk îfade bikerî. Mi gore, nîjad û mîlîyetê çekuyan çin o. Çekuyê ke nika ziwanê ma de estê, yan zî ma vanê qey aîdê filan ziwanî yê, kam zano kamcîn ziwanî ra mîras mendê! Çekuyî bê pasaport, bê nasname heme welatan ra bi serbestî geyrenê; bi asanî xwu kenê milkê her ziwanî. Coka ziwanî neke bi çekuyan, bi sîstemê xwu benê ziwan. Yanî tu zirarêkê çekuyanê xerîban ziwanê ma rê çin o, çiyo muhîm o yo ke merdim ziwanê xwu goreyê sîstemê ey ra raşt bişixulno. Xulasa mi ewnîya ke ez kurmancîya Kawa Nemirî ra fehm nêkena, mi qismê tirkî wend.

Verî ez derheqê asûrîyan de bineyke melumat bidî. Asûrî sey qewmêkê samî miletêko qedîm yê enê welatan ê, merkezê înan yew qelaya kenarê royê Dîcle de bîya. Di hezarî serrî Îsayî ra ver, seba ke tam serê rayîrê tîcaretê cîhanî yê rojhelat-rojawan, başûr-bakurî de bîyê, coka warê tîcaretî de epey aver şîyê. Hetanî seserra 14. ya Îsayî ra ver girêdayeyê Mîtanîyan bîyê, la dima benê xwuser û yew împaratorî awan kenê. Paytextê înan Neynewa û Babîl bîyê. Bitaybetî hetê tarîxê nuştişî ra, bi îcadkerdişê alfabe xizmetêko zaf pîl seba medenîyetê dinya kerdo la eynî wext de vera miletanê bînan de zaf zilim zî kerdo. Axir Îsayî ra ver serra 612 de Medî pêşengîya Kawayê Asinkarî de qralê înan kişenê. A roje ra pey reyna paştîya înan raşt nêbena. Efsaneya Newroze zî roja rijîyayîşê îqtîdarê înan ra vejîyaya meydan. Eke efsane raşt bo, kurdan peynî ro dewranê asûrîyan ardo û kurdî a roje ra pey vejîyayê sehneyê tarîxî.

Dewleta înan rijîyena la asûrî sey milet manenê. Badê vilabîyayîşê xirîstîyanîye hetê dînî ra çend mezheban ser o cêra benê, nîfaq keweno mîyanê înan û serederîya xwu nêvînenê. Tewr peynî de furxûnê 1915î de dewleta tirkan pa armenîyan ê zî qetil kerdî, qismêk tehcîr bî, welatan ra bî vila. Asûrî seba furxûnê serra 1915î vanê "Seyfo" (şimşîr; qilîç).

Vanê Mezobotamya welatê ma yo. Coka manaya mabeynê her di royan Dîcle û Feratî de ci ra vanê "Beth-Nahrîn" û Naûm Faîqî zî Amerîka de kovara xwu bi enê nameyî veta. Nika suryanîyan ra tayê dorûverê Mêrdînî de hîna zaf Midyad de, tayê Sûrîye de û tayê zî Kurdistanê Başûrî de estê. La merdim eşkeno vajo ke her cayê dinya de nifûsêko muhîm yê asûrîyan esto, vanê heme asûrî nika qasê hîris mîlyonî estê.

Naûm Faîq kovare de zaf rey zemananê verînan yê tarîxê miletê xwu ano xwu vîr û veng dano asûrîyan ke xwu bikerê yew û ancî bibê sey verî. Yew roportajê xwu de bi terzê secî qisey keno, vano:

"Suryanîyên, hewn ra şîyar bên, tu çîyêk nêmend ma dest de, tenya sereyê ma de mûyêk menda. Xezînaya ma tarûmar bî, dest ra şî rêzdarîya ma, şarê ma xerîban rê biyo kole. Zemanêk ma fermanî dayne, la roja ewroyî de ma ameyê qewirnayiş, û ma sey koleyan mendê. Welatê ma Beth-Nahrîn o, roja ma de ewladê ey welatê xwu terk kenê, û dinya ra benê vila. Şarî bîyê serwerê welatê ma, erdanê ma yê dewlemendan ser o, û zeîf kerd hêzê miletê ma yê xurtî." (Qismê tirkî: r. 8-9) Vano "Beth-Nahrîn! Ti erdê ma yê. Ti roşnê ma yê û ti şefeqê ma yê. Ziwan û alfabeya ma to ra zayê." (Qismê tirkî: r. 11)

Vano "Kerraya bingeyîne yê suryanîtî tenya û tenya bi wendişê ziwanê baw û kalan, bi wendişê kitab, kovar û rojnameyê ke ziwanê ma de çap benê yena ronayiş. Mileto ke ziwanê dayika xwu de perwerde nêbo û nêwano, nasnameyê xwu yê etnîkî keno vîndî, mileto ke nasnameyê xwu diyar nêkero zî mumkin nîyo ke sey milet bêro şinasnayiş." (Qismê tirkî: r. 58)

Naûm Faîq vano "korîtîya fikrî korîtîya çiman ra zehmetêr a", "roşnê keyeyî lamba ya, la roşnê dinya zî alim ê" û nuşteyanê xwu de behsê tarîxê asûrîyan keno, behsê nêweşîyanê miletê xwu keno û sey lamba tim rayîr mojneno miletê xo. Bitaybetî zaf qîymet dano ciwîyayişê ziwanî.

Yew ca de gama ke kurdan sey referansî bi başîye nîşanê asûrîyan dano, zaf keyfê mi zî ame. Vano "Sey nimûneyî, erebî kamcayê dinya de benê wa bibê, Misir de, Spanya de, Îraq de, welatê persan de, Sûrîye de, Beth-Nahrîn de, ziwanê xwu qisey kenê û zaf cad kenê ke ziwanê înan aver şiro. Armenî zî eynî hawa, Rûsya de, Tirkîya de, Bulxarîstan de, Tatarîstan de, Hindîstan de, Amerîka de, Parîs û London de bê, ziwanê xwu qisey kenê, kovar û kitabanê xwu çap kenê û mekteban de danê wendiş. Kurdî zî her cayo ke şinê û tede manenê de ziwanê xwu qisey kenê. Proto-suryanîyê ke alfabeya tewr verîne îcad kerda, nuştiş musnayo dinya û çarîgêkê dinya ser o hukim kerdo ziwanê xwu kerdo xwu vîr ra û sewbîna ziwanan qisey kenê." (Qismê tirkî: r. 58)

Mi gore derheqê kurdan de tesbîtê Naûm Faîqî rast o, kurdî wina bî. Mesela, kurdê parçeyanê bînan wina yê, vera fariskî û erebkî de ziwanê xwu muhafeze kerdo û kenê. Heta kurdê ke Qirxizîstan de ciwîyenê, înan zî terkê ziwanê xwu nêkerdo. La ewro, kurdê ke tirkî musenê, mezgê înan zaf leze xeripîyeno, hesabê tirkî ser o terkê ziwanê xwu kenê. Nîsbet bi kurmancan kirdê ma zaf leze asîmîle benê.

Ma eşkenê tarîx û ehwalê miletanê bînan ra dersanê zaf cidîyan bigêrin. Sey kirdêk, wendişê enê kitabî ra çiyo tewr muhîm ke mi sere de mend yan zî ame mi vîr, eno yo. Eke miletêk ziwanê xwu bikero vîndî zaf zehmet o ke sey milet bimano. Hela mevajê eke dînê xwu yo taybet sey cihûdan çin bo, xwura tavilî sey vewra hamnanî vilişîyeno şino.

Mi gore faktoranê tewr muhîman yê ciwîyayiş yan zî vîndîbîyayişê ziwanî ra yew welat o, yanî erdo ke qedîmî ra o ziwan tede qisey biyo. Eke milet ê erdî terk bikero, herrîya xwu ser ra bisemetîyo, welatê xwu ra bikewo dûrî, êdî zaf zehmet o ke ziwanê ê miletî biciwîyo.