Binê Dara Valêre de

Kurmanckî û sorankî ra dima lehçeya tewr girde ya kurdkî lehçeya kirmanckî (zazakî) ya. Na lehçe sey her dîyanê bînan zaf nênusîyaya û xo mîyan de wayîrê nuştişê sitandardî nêbîya. Ma zanî ke wendox û nuştoxê kirmanckî tay î. Êyê ke estê zî zaf zor nêdanî xo ke ziwanê xo weş biwanî û binusî. Kirmancan ra tayê, sey kurdanê ke ziwanê xo baş nêzanî û mentiqê tirkî qalanê înan de hakim o, vanê "Kirmanckî qîmê ma nêkena. Ma nîşnê fikr û hîsanê xo bi aye îfade bikî. Gama ke ma wanenî zî, ma ziwanê nuştoxan ra fam nêkenî. Her kes goreyê dewa xo nuseno û her kes xo ser yew alfabe şuxulneno. Ma şaş mendê ke ma kamî dima şêrî."

Tayê zî vanê "Kirmanckî lehçeya moderne û sitandardbîyaya nîya. Kesê ke bi na lehçe qalî kenî zî yewbînan ra fam nêkenî."

Roşan Lezgînî bi kitabê xoyê hîkayeyan "Binê Dara Valêre de" de, seke cewabê nê heme fikranê xeletan bido û înan pûç biko. No kitab nawneno ke kirmanckî reyde zî kes (kê) şîno çîyanê modernan binuso. Kirmanckî qîmê kesî kena ke pê hîs û fikranê xo, hes û waştişanê xo, derd û kulanê xo bi awayêko tewr weş îfade biko.

Roşan Lezgîn, nê hîkayeyan reyde nawneno ke kirmanckî de zî yew ziwano sitandardbîyaye esto. Çunke hîkayeyê ke nusîyayê, ziwanê dewa xo reyde yan zî ziwanê yew mintiqa reyde ney, ziwanêkê muşterekî reyde, formanê tesbîtkerdeyanê çorşmeyê Grûba Xebate ya Vateyî reyde nusîyayê. Na grûbe, semedê sitandardbîyayîşê lehçeya kirmanckî kombîyayîşan virazena û semedê rastnuştişê kirmanckî xebitêna, formanê muşterekan ê çekuyan tesbît kena. Kitabê Roşan Lezgînî reyde merdim fêkîyan û erja na xebate zî vîneno.

"Binê Dara Valêre de" nameyê kitabê Roşan Lezgînî yo ke reya verêne Weşanxaneyê Apecî zimistanê 2002 de, Stokholm de neşr kerdo. Weşanxaneyê Vateyî zimistanê 2003 de newe ra sey çapa dîyine no kitabo erjaye weşanayo û resnayo sînayoxanê kirmanckî.

No kitab hetê nuştoxî ra tadîyayo lehçeya kurmanckî (kirdaskî) û Weşanxaneyê Elma (Elma Yayinlari) kurmanckîya ey bi nameyê "Li Bin Dara Biyê" wisarê 2003 de, Îstanbul de weşanayo. Goreyê fikrê mi, no kitab namzedê açarnayîşê ziwananê ewropayîyan û ziwananê bînan o ke edebîyatê ma temsîl biko.

Kitab de des hebî hîkayeyî estê. Hîkaya verêne Huzna wina dest pêkena:

"Huzna vila sûra wisarî
Poro sîya, giley sey marî
Qama derge, bejna barî
Ax û yeman to Huznayê.

No sewto sote, janêko teze, naşî û saf, mîyanê cîgerêka pake ra vejîyênê û koyan ra bînê vila..."

Gelo na Huzna kam a? Yew kênaya qurbanbîyaya yan zî sembola welatê nuştoxî ya?

Yew helmo ke boya eşq, sînayîş û mehzunîye ey ra yena; bi yew ziwano şîrin û şîîrên nusîyayo. Tena na hîkaye de ney, heme desine de zî sera-ser no ziwano edebî yo şîrin û şîîrên esto. Rasta ey, merdim ziwanê Roşan Lezgînî ra mird nêbeno. Heme hîkayeyî bi ziwanêko edebî û zaf delal nusîyayî û hetê estetîkî ra zî zaf hol ê. Ziwanê Roşan Lezgînî de wina aheng û melodî esta ke kes ey ra vengê şirrîya awa koyan eşnaweno, wina lîrîzmêko tebîî tede esto ke merdim wendişê ey ra mird nêbeno. Ziwanêko herikîyaye, şîîrên û bi rîtm; ziwanêko newe. Hetê xeyal, metafor, îdyom û bi taybetî zî hetê çekuyan ra ziwanêko zaf zengîn o.

No kitab, ê yew rey wendişî nîyo. Mi bi xo di rey wend. ê panc hîkayeyê verênî yê ke verê kovara Vateyî de vejîyaybî, mi panc rey wendîbî û herhal ez do hema zaf rey zî biwanî. Ziwanê nuştoxî sey awêka zelale herikîyêno. Teswîrê ey zaf xurt î. Hîkayeya dîyine de Hesê Puskulî wina teswîr keno:

"Hes ame. Errrik! Ez çi vînena heww? Mîyanê ê koyan de, o gelîyo xorî de, citeyê şelwarê sîyayê xasî yê Dîyarbekirî serê qonderanê zincetujanê beriqnayan de dayê xo ra. Mîyêka sipî a birîsmêne mîyaneyê xo ra, serê şelwaran de pişta; mîyane kerdo barî. Cor de êlegêko kewe û gocagin serê îşligê çeqerî de dayo xo ra. Her di kalekan ra puskulê rengênê şilabendê torkî helqetnê. Vanê semedê xatirê nê puskulanê şilabendê ey bîyo ke nameyê ey bîyo Heso Puskul." (r. 12)

Û cêr ra zî vano:

"La xora veyweyo ke kêneyî tede nêbê Hesî rê çi veywe yo! şan keno ke defê xo bidirno, zirna fekê Pîresinî de bîya lale. Kêneyî tilîlî veng danê û Hes bîyo har…" (r. 13)

Kitabê hîkayeyan ê Roşan Lezgînî "Binê Dara Valêre de" serra 2002 de xelata edebîyatî ya Weşanxaneyê Apecî zî girewta. Na reya verên a ke Weşanxaneyê Apecî xelatêk dano kitabêkê kirmanckî. Derheqê na xelate de wayîrê Weşanxaneyê Apecî Alî Çîftçî wina vano:

"Ma bi zanayîşê qedr û qîymetê nuştoxanê xo serfîraz benê û wazenê bidê zanayîş ke xebata hêca, yena teqdîrkerdiş." û dima ra wina dewam keno:

"Demeyo ke eserê edebî bi lehçeya kirmanckî binusîyê, hem ziwan xurt beno hem zaf çîyî vindîbîyayîş ra xelisîyenê û hem zî edebîyatê kurdkî hîna pêt (zengîn) beno."

"... seba ke hîkayeyê Roşanî hetê edebî ra xurt û pêt î. Hîs û heskerdena kurdan weş îfade kenê. Heto bîn ra, lehçeya kirmanckî (zazakî) de hîkayeyî zaf kêmî nusîyayî û Roşan bi hîkayeyanê xo beno numûneyêka başe, bi nê hîkayeyan edebîyatê kurdkî rê xizmet keno." (Vate, nr. 19, s. 17-19)"

Ez hîna verê lehçeya ma de qet raştê nê tewir kitabî nêameya.

Qapaxê kitabî, Alî Haydar Gudenî bi şeklêko hol viraşto.

Tirkîya de neşrbîyayîşê nê kitabî çîyêko zaf muhîm o. Weşanîyayîşê kitabanê wina qalîteyinan îmaj û pirestîjê weşanxaneyî ser o zî tesîrêko musbet keno. No kitab mela (boka) weşanxaneyî rê bibo wesîleyêka xeyrêne û ez zana ke Denîz Gunduz zî bi eşq û keyf nê kitabê erjayeyî ser o xebitîyayo ke Weşanxaneyê Vateyî Tirkîya de cayê xo bigîro.

Ez nuşteyê xo bi nê di paragrafanê tewr peyênanê "Binê Dara Valêre de" biqedêna:

"Nê janê ke ma ancenê, nê janê ke ma zerrî ra xo teslîmê înan kerdo, senî vera ma de agêrenê sukûnetêka şinasî û aram-aram ro ma pêşîyenê. û bêtalihî seke teqdîrê Homayî bo, seke bapîranê ma ra mîrat bimano ma rê, wina zerrî ra û ende zî delal, mîyanê çareyê ma de neqeşîyaya. Azadî zî sey yarîyêka çorse didananê xo ro ma beş kena û helbet ma tim bakîr ê, vera her qewimîyayîşê heyatê xo de.

Ê ke verê heme çî vîrê ma ra şinê zî merdeyê ma yê..." (r. 72)