Biray û Lacê Şêx Seîd Efendî

(......)(1) Şêx Evdirehîmî (2) vatinî “Şêx Efendî (3), vatişê Xalid Begî (4) ser o û bi nameyê Îrşadî (5), hetey Pîranî ra şînî. Roj bi roj mirîdî, dostî û embazê Şêx Efendî norûdora ey (cê, ci) de kom bînî. Begî, axay, şêxî û melay ey reyra dewan ra geyraynî. Gelek merdimê pîlî ameynî ey het û ê nimitikî pê mişewrîyaynî. Labelê dewêk (6) -Evdirehîmî nameyê aye zî vatinî- de çend peyeyê perrayey (mehkumî) (7) ke dewlete ê waştinî û eskerê tirkan înan dima geyraynî, amey Şêx Efendî het. Eskerê dişmenî înan dima amey a dewe û Şêx Seîdî ra va ’Ma hetanî ke nê perrayan xo de nêberî, ma dewe ra nêşonî’. Şêx Efendî, pêrû day destê eskeranê dişmenî.

Labelê na mesela weşê mi nêşî ke eskerê tirkan, nê çendi merdimanê erjayeyan ma dest ra bigîrî û berî zîndan yan zî bikişî. Aw semed ra mi çend merdimî xo de berdî û ma şî vernîda înan. Ma ê çend merdimî, bi zorî reyra eskeranê dişmenî ra girewtî û ma tirkan ra çend tenî kiştî. Eskerê dişmenî amey ma ser de. Herçiqas ke vernî de Şêx Efendî hêrs bi zî, la tira pey mecbur bi, ferman vet ke ma sere hewa dî.

Bi inhewa cengî dest pêkerd. Vernî de, êrîşanê kurdan sêneyê welatî şeqna û dişmen peyser açarna. La peyeyanê sey Emerê Faroy (8) timû vateyê Şêx Efendî nêkerdînî û cengêko xoserkî kerdinî.”

* * *

(......) Rojêk melayêk ame camî (9). Pilêşê çakêtê xo xo ro pîştî û ma mîyan de cematkî ronîşt û va “Namey mi Mela Mehemed o”. Wina va, dest bi persan kerd û va “Şima kotî (ça, kura) ra amey tîya? Haco Axa (10) Cizîri de se keno? Tirkî hema  zî teda û zilm şarî kenî?”

La embazanê ma ra yew ey ra persa û va “Raşta zî eke ti mela yî, ti ko ma rê îslenqa (11) îzeh bikî, senêhewa bîya îslenqa?” Mela Mehemedî nê vatişê ey ser o tena va “Ez aha wina biko îslenqada to! Ez  K, r, d (12) geyrena lawo!” Ez werîşta pay, mi destê ey tepîşt û mi va “O merdimo ke ti bide persenî ez a”. Ma pîya teber kewtî û teber ra mi ey ra va “Ez Cigerxwîn a, ez wazena to bişinasna veynî ti kam î.”

Mela Mehemedî ez berda keyê xo, mi rê werd ard, çay viraşte û va “Ez Mehemed Mehdî (13), birayê Şêx Seîd Efendî ya”. Ma newe ra lewî pê ra şî û bermay. Raşta zî, hema gama ke mi yew Keyeyê Şêx [Seîd] Efendî ra bidînî, heze ke ez lacê Elî (14), lacê Huseynî (15) veyna, [ê] mi rê o hewa pîrozî (muqeddesî) û erjayey bîy.

 Mehdî mi ra va “Mi paseportê xo viraşto ke ez şêra Cizîri, Haco Axay het. Ez wazena nika to rê zî yew vejo ke ma pîya şêrî Haco Axay het, beno ke ma bişî newe ra dest bi yew serewederatişî bikî. Vanî Haco Axa gelekî xurt û pîl o”. Labelê mi vatişê ey ser o va “Rast a, Haco Axa merdimêko pîl bi, la ewro dekewto binê destê Fransa û nan ey dest nêkeweno. Şîyayişê to yê Cizîri de, karê kurdan çin o. Eke ma bişîyî tîya bixebetî hina rind o.” La Mela Mehemedî, pîze ra hesrêke ante û va “Tîya ra zî çî nêvejîyêno Cigerxwînê mi! Eke ma xo rê nêbî, havila çi kesî ma rê çin a Seydayê mi! Ganî (lazim o) kurdî xo rê bibî ke şar zî bişîyo desta ma bigêro. De xo hadire bike ke ma şêrî Cizîri”. La vatişê ey ser ra mi ey rê rast û roşn va “Ti kurdanê Cizîri mîyan de nêşîyênî tena yew merdimê pankî zî bivînî. Heme dizd, mêrkuj û talanker î... Ez nika înan het ra yena. La Îraq de merdimê sey Seyîd Tahay (16) estî ke şîyênî heme çî bikî”. Mela Mehemedî bi fekweşey mi ra va “Wina aseno ke ti nêwazenî ageyrî. La senêhewa bibo zî ez ko şêro.

Mehemed Mehdî Efendî şi Cizîri û ma Mûsil de mendî.

* * *

(......) Şêx Elî Riza (17) -lacê Şêx Seîd Efendî- û Fehmî Efendîyo Liceyij (18) mêmanê Seyîd Tahay bî. Labelê Fehmî, Seyîd Tahay ra weş nêbi û vatinî “Çirê şorbaya marcî dano ma?” Fehmî û Elî Riza timû tê qirike kewtinî. Elî Rizay vatinî “Ma bi serran o keyeyê ey de yî, nêşîyêno hezey mêmanan qedr û qîmet bido ma. La Fehmî vatinî “Xo ra to û bawkê (pêrê) xo, bi na sofîyeyda xo key ma xerepna. Teyarey ameynî seredê ma ser, bawkê to vatinî ’Wardê ma pêrû pîya nimac bikî’ û qala Emerê Faroy goştaritinî û ey dima şînî”.

* * *

(......) Labelê nika ez Îraq ra ameya û ez dewa Tilşeîre de ya. Haco Axa û Emînê Ehmedî (19) dewa Dugire de yî. Şêx Evdirehîm, birayê Şêx Seîdî newe degeyrayo ameyo Binê Xete û wazeno mi bivîno. Dosere ra merdimêk ame dewe û mi ra va “Haco Axa Dugire de yo, wazeno to veyno”. Ez mecbur bîya rayîr kewta şîya. La Dugire ra naşt, ez raştê otomobîlêk ameya. Haco Axa, mi ra persa va “Suxte, nameyê to bi xeyr?” Mi va “Ez Cigerxwîn a Axa, ez ameya to het”. Şêx Evdirehîm kişta Haco Axay ra peye bi û ame rîyê mi, berma û va “Rast a, to bira û birazayê (20) mi weşî dîy?” Haco û Emîn zî peye bîy, amey rîyê mi, ez otomobîle wenaya û ez xo reyra ageyrnaya Dugire. Ma oda ver de peye bîy. Şêxî dest bi persan kerd. Mi ey rê derg û dila behsê dînî, hal û wezîyetê bira û birazayanê ey kerd. Çar mecîdey day mi û va “Mi het pereyê vêşî nêmendî ke ez hîna vêşî bida to”. La ez huwaya û mi va “Şêx Efendî, ez nêwazena peranê to bigîra”. La Şêxî mi ra va “Eke ti nêgîrî xatirê mi maneno”. Cûra mi perey dekerdî taneka xo. Bi otomobîle ez Tileşîre resnaya.

Şêx Evdirehîm, merdimêko sîyatale bi. Rîyê ey derneyin û sey rengê kerranê (sîyanê) keyenan bi. Merdim qirmiçanê çareyê ey ra tersaynî. Reyeyê canmêrdey pirnike û çareyê ey ra asaynî.

Şêx Evdirehîm, Mehemed Mehdî, Tahîr (21) birayê Şêx Seîd Efendî û lacê Şêx Elîyê Paliy (22) bîy. Elî Riza, Xîyasedîn û Selhedîn (23) zî lacê Şêx Seîd Efendî bîy. Ez nînan tena şinasnena, la eke sewbî zî bibîy, mi ra nêameyo vatiş û mi nê tena dîy (24). (...)

Reya Dîyini Mehemed Mehdî

Verî ke ez bizewecîya ez Amûde de bîya. Zewecîyayişî ra pey zî ez reyna şînî Amûde ke wendişê xo biqedêno, kurdeya (kurdperwereya) xo vila bika.

Nişka ve ra Mehdî asa. Ma timû pîya rûniştinî û geyraynî. Labelê rayêk ciwenanê Amûde ser o ma day roniştiş, porteqalêk day mi dest û yew zî xo rê verday. La ez çi zana porteqalî çi yî û senê werîyênî. Şima şîyênî vajî ke “no merdimo geyraye senê porteqale nêşinasneno?” La bawer bikî ke mi nêzanaynî senê werîyêna zî! Rayêk werdêkey de mi qaşikê înan yaban ra, rayîrî ser o dî û antî pêser, berdî keye day maya xo. Maya mi va “Baş o, ma ko bikî kincanê (cilanê) to mîyan ke boya înan tira bêra”. La hetanî a game, a gama ke Mehdî porteqale daybî mi dest, mi hema nêdîbî.

Mi nêzanaynî senê bişikna. La semedo ke ez koyî nêbîya, ez pawibê Şêxî vinderta. Senê ey kardîya xo vete û porteqala xo ser o kerde, mi zî karde ey ra girewte, porteqala xo ser o kerde û sey ey werde.

Şêx Mehdî, ez yewrayî de hewnê keyenperestey ra hişyar kerda û rayêk de ê ters û gumanî serey mi ra dûrî vistî. Wareyê dîndarey de çimê mi akerdî. Gelek çîyê ke kes nêewtanabi vajo, mi ra vatî. Heme çî dînî nawitînî. Roşney eşte fikir û bawereya mi ser. No xusus de ez deyndarê şêxê xo ya.

Mehdî, mi ver de qirrika seydayê mi girewtinî û vatinî “Ma senê ’Eyşe ra bawer bikî ke vana ’rojêk mi mûndîya Mehemedî bestinî, mûndî mi dest ra amey.’ Gelo rast a, Mehemed bêgoşt û estey bi? Yan aye nege bide kena? Mehemed Quran de vano ’Ez merdimêko sey şima ya’.” La seyda hêrs bînî û vatinî “Ti bi qirbanê gorrê Şêx Elî bî!” La o huwaynî û vatinî “Pîzeyê mi gelekî to veşeno”.

Ez û Şêx Evdirehîm zî ma Amûdi de pîya mendînî. La o sey Mehdî bêdîn nêbi. La canmêrdey ti ra varaynî. Mi ey rê rêza (sîlsîla) Neqşîbendî hedirnaybî, la ez nêzana çi serî ser de ame?

_________________________________________________

Notê J. Îhsan Esparî

(1) Mi no nuşte, xatirayanê Cigerxwînê rehmetî ra tadayo. No kitab Weşanên Apecî bi nameyê  “Jînenîgarîya Min” 1995 de Stockholm de weşanayo. Seke nuşteyî ra zî fehm beno, Cigerxwînî, rîpelanê cîya-cîyayan de behsê Keyeyê Şêx Seîdî kerdo. Qismê ke mi tadayî nê rîpelan de yî. Rîpel 145, 163, 164, 184

No nuşte reya verêne kovara Çira de weşanîyayo. (Biewnî, Çira kovara kulturî, sal: 1 no: 2, Stockholm, 1995, r. 30-38 de.)

Semedê neşrê reya dîyîne, mi goreyê rastnuştişê (îmlaya) Grûba Xebate ya Vateyî newe ra redakte kerdo.

Nameyê nê nuşteyî mi pana.

(2) Şêx Evdirehîm (Ebdirehîm) birayê Şêx Seîd Efendî yo. O, serewedaritişê Şêx Seîd Efendî de, qumandanê cephedê Erxenî beno. Çêrmûg, Erxenî û Madenî o eskeranê tirkan ra gêno. (Biewnî Martin van Bruinessen, Ağa, Şeyh ve Devlet, Kürdistan’ın Sosyal ve Politik Örgütlenmesi,  Öz-Ge Yayınevi, Ankara, r. 356-357

-Nureddîn Zaza, Bir Kürt Olarak Yaşamım, Mezopotamya Publishing, Huddinge/ Sweden, Mart1994, r. 40)

 Şêx Evdirehîm, Herbê Şêx Seîd Efendî ra pey şono Binê Xete. Tira pey wexto ke Hukmatê Tirkan 1928 de ef vejeno o zî ageyreno yeno Kurdistanê Tirkîya. La semedo ke bawereya ey Hukmatê Tirkan çin a, Koyê Sipî de dewa Sirîne de maneno.

Rojê çarinê menga (aşma) Adara 1932 de, eskerê tirkan erzenî Sirîne ser, wazenî Şêx Evdirehîmî bikişî. Şêx û peyeyê xo, ver a eskeranê tirkan lej kenî (danî pêro). No lej de, new eskerê tirkan kişîyênî û hîrês tenî zî birîndarî benî. Polê Şêxî ra zî yew kişîyêno û yew zî birîndar beno. Na dewa ra pey Şêx Evdirehîm reyna şono Binê Xete. Ayca (weyra) de yew demeyo derg maneno. (Biewnî Hesen Hişyar Serdî, “Ararat û Îranî ra Ageyrayîşê Welatî”, Armanc, rojnameya mehane, no: 137, Adar 1993.) Tira pey Xoybûn ey erşawena Kurdistanê Tirkîya. (Biewnî Cigerxwîn, Jînenîgarîya Min) Demeyo ke menga Hezîrana 1937 de tanî embazanê xo reyra yeno Kurdistan, nizdî Bismîlî de, Salat de eskerê tirkan înan ca kenî û ey û embazanê ey xelî mîyan de gan bi ganî veşnenî. (Biewnî Malmîsanij, Folklorê Ma ra Çend Numûney, Wêşanên Jîna Nû, Îlon 1991, Bällinge/Sweden, r. 16.) 

Melumatê ke tornê Şêx Mehdî Behrun Aygörenî ra mi resay, Şêx Evdirehîm, serra 1937 de, nizdî Bismîlî de şehîd bîyo.

(3) Şêx Efendîyo ke Şêx Evdirehîm qalê ey keno, Şêx Seîd Efendî yo.

(4) Xalid Beg: Serekê Cemîyeta Azadî, Mîralay Xalid Begê Cibrî yo. Hewayo ke tornê Şêx Seîd Efendî Melîk Firat vano, Xalid Begê Cibrî, hem vistewre (biray cenî)  hem zî yaykizay Şêx Seîd Efendî yo. (Biewnî Jêhat Serheng, “Di Salvegera Serhildana 1925’an De, Ji Devê Nevîyê Şêx Seîd Melîk Firat Çend Gotin Li Ser Şêx Seîd”, rojnameya Welatê Me, sal: 1 no: 14, 19 Reşemî 1995.)

(5) Îrşad: Rayîro rast nawitiş. (Biewnî Mustafa Nihat Özön, Osmanlıca-Türkçe Sözlük; İnkilap Yayınevi, İstanbul, 1987)

(6) Dewa ke Cigerxwîno rehmetî vano “Evdirehîmî nameyê aye zî vatinî” Pîran o. Pîran o dem nehîye bîyo, Mudirê nehîyê zî Îsmaîl Efendîyo Madenij bîyo. (Biewnî Malmîsanij, “Min Şêx Seîd Dît”, Çira, kovara kulturî, sal: 1 no: 1 Adar, 1995, r. 11)

(7) Nê perrayeyê ke qalê înan benî nê yî: Welî Hedike, Hesenê Bêze, Şewêşê Mehmedî, Hesikê Elikî, eyelê Îsikî, yanî Mehemê Îsikî û Îsmelê Îsikî. (Biewnî Malmîsanij, “Min Şêx Seîd Dît”, Çira, kovara kulturî, sal: 1 no: 1 Adar, 1995, r. 11)

(8) Emerê Faroy (Emê Farî): Qumandanêkê Şêx Seîd Efendî yo. O mesulê cepheyê Rojawanê Dîyarbekir o. (Biewnî Martin van Bruinessenî, r. 356.)

(9) No camî Mûsil de yo. Çimkî kitab de, na paragrafi ra ver nusîyayo ke Cîgerxwîno rehmetî o wext Mûsil de yo.

(10) Haco Axa: Serekê eşîra Hevêrkan o û serekanê Xoybûnî ra yew o. (Biewnî Cigerxwîn, Jînenigarîya Min.)

-Ehmedê Abdurehman Axayê Kurê Şahîn Axa, “Eva ye Çîroka Jîna Min Ji Ewelê Umrê Min Heya Tarîxa Sala 1976”, Armanc, no: 91, Nîsan 1989)

(11) Îslenqa: Yew fiîlê erebkî yo, yeno mena “paştî ser o rakewt”. Kokê nê fiîlî “seleqe” yo.

(12) K, r, d: Nê herfî, teksdê kurmanckî de zî wina nusîyay.

(13) Mehemed Mehdî: Goreyê vatişê tornê Şêx Mehdî (Meydînî) Behrun Aygörenî, ey 1969 de dinyaya xo bedilnaya û gorrê (mezelê) ey Pîran de Leweyê Bawkalî de yo.

 (14) Elî: Hezret Elî yo.

(15) Huseyn: Hezret Huseyn o.

(16) Seyîd Taha (Seyîd Taha II): Tornê Şêx Ubeydulahî û lacê Şêx Mehemed Sidiqî yo. Hewayo ke hem M. von Bruinessen û hem zî Garo Sasunî nuseno, Seyîd Taha lîderêkê sîyasî û dînî ra vêşêr serekê eşîri bîyo. Bi Îsmaîl Axayê Şikakî reyra vera Dewleta Îranî herb kerdo. Yew deme îngilizan o kerdo qaymeqamê Rewandizî. 1932 de Şahê Îranî Rizay, Seyîd Taha dawetê Tehranî kerdo û ayca jehr dawo bide. (Biewnî Martin van Bruinessen, r. 321

 -Garo Sasunî, Kürt Ulusal Hareketleri ve Ermeni-Kürt İlişkileri, 15. yy’dan Günümüze, r. 186)

(17) Şêx Elî Riza: Cigerxwînê rehmetî, heme cayan de herunda “’Elî Riza”y de “’Elî Rida” nuşto. Labelê nameyê ey Elî Riza yo. Seke gelek çimeyanê nuşteyan de vêreno, rolê ey Herbê Şêx Seîdî de gelek vêşî bîyo. Qumandananê Cephedê Vakurî/Rojhelatêvakurî ra yew o. (Biewnî Martin van Bruinessen, r. 356.) Herbê Şêx Seîdî ra pey şono Îraq (Biewnî Cigerxwîn, Jînenîgarîya Min). Awankerdoxanê Xoybunî ra yew o (Biewnî Ehmedê 'Evdirehmanê Axayê Kurê Şahîn Axa, nuşteyo ke cor ra nameyê ey vêreno). Şêx Elî Rizay, Fehmîyê Bîlalî, Şêx Mehdî, Seyîd Tahay û çendîna tenan 1927 de, Îraq de kongreya Xoybûn a yewine ra pey Cemîyeta Berzeya Kurdî (Kürt Tealî Cemîyetî) awan kerda.1928 de efî ra pey ameyo Tirkîya û yew deme ra pey tepîşîyayo. Fransizkî, îngilizkî, erebkî, fariskî û kurdkî zanaynî. (Biewnî Malmîsanij, Yüzyılımızın Başlarında Kürt Millîyetçiliği ve Doktor Abdullah Cevdet, Jîna Nû Yayınları, Uppsala, Mayıs 1986, r. 120.)

Melîk Firat derheqê ey de wina nuseno: ”... Dat, vistewre û seydayê mi Şêx Elî Riza Efendî, alimêko pîl û wayirê dewaya xo bi. Semedo ke nuşteyê ey yê ke te de meseleyê ilmî û xatirayê ey yê sîyasî bîy amey pêserkerdiş û veşnayîş, reyna zewq û şewqê nuştişî nêame bide. Mi ra va ’Herçiqas ke mi gelek xo ver ro da û waşt zî, ez ser nêkewta. Ez xeberî bida (qisey bika) ko heskerdoxanê mi ra qorrî bidejî û te de bişikî; ez bêveng bimana wicdanê mi qebul nêkeno. Ayay ser o ez to rê vaja, ti nusenî.’ La beno ke hesab nêkerdo ke ez tembelanê şahaneyan ra ya...” (Biewnî, A. Melik Firat, “Düşünceyi Yazıya Aktarmak”, Özgür Ülke, 12 Haziran 1994.) 

 Goreyê vatişê tornê Şêx Mehdî Behrun Aygörenî, Şêx Elî Rizayî 15. 09. 1970 de Xinûs de dinyaya xo bedilnaya û gorrê ey Xinûs de yo.

(18) Fehmî Efendîyo Liceyij (1887-1967): Hewayo ke gelek cayan de nusîyayo û îfadeyê Şêx Seîd Efendî yê Mehkemaya Îstîqlalî de zî vêreno, Fehmîyê Bîlalî, katibê Şêx Seîd Efendî bîyo. (Biewnî Mehmet Bayrak, Kürtler ve Ulusal Demokratik Mücadeleleri, Öz-Ge Yayınevi, Ankara, 1993, r. 337.) Fehmîyê Bîlalî, endamanê (azayanê) “Komîtayê Herbî” ra yew o. (Biewnî Martin van Bruinessen, r. 357.) Pancês awankerdoxanê Xoybûn ra yew zî Fehmîyê Bîlalî yo. (Biewnî, Ehmedê 'Evdirehmanê Axayê Kurê Şahîn Axa, nuşteyo ke cor ra namey ey vêreno.) Zînar Şîro zî derheqê Fehmîyê Bîlalî de gelek malumat dano. Goreyê nê melumatî, o endamê nê cemîyetan bîyo: Hêvî (1912), Cemîyeta Berzeya Kurdistanî (1918), Cemîyeta Xoserbîyayîşê Kurdistanî (1922), Xoybûn (1927). (Biewnî Zinar Şîro, “Neteweperwer û Xebatkarê Kurd Fehmîyê Licî”, Armanc, no: 70, Adar 1987.) Nînan ra teber, ma cor ra behs kerdbi ke ey qorrî embazanê xo reyra Cemîyeta Berzeya Kurdî (Kürt Tealî Cemîyetî) awan kerda.

Fehmîyê Bîlalî karê edebî zî kerdî. Melîk Firat nuseno ke ey hîkayeyê La Fonteinî fransizkî ra tadayî kurdkî. 12 hîkayeyê Mamê Hitoy ke şarî mîyan de vajîyaynî, bi yew hewayo ke weş nuştibîy. Nê hîkayeyan ra yew zî Gilîya Daran (Gerreyê Daran) bî. Tanî xatirayanê xo yê gelekî muhîman ra yew nusxa daybî Melîk Firatî. Melîk Firat gelek eterîyêno ke nê xatirayê Fehmîyê Bîlalî dewlete veşnay. (Biewnî A. Melîk Firat, “Gilîya Daran”, Özgür Ülke, 29 Mayıs 1994.)  Zinar Şîro zî, qalê hîkaye û şîîranê Fehmîyê Bîlalî keno û nameyê çend heban nuseno. (Biewnî Zinar Şîro, “Neteweperwer û Xebatkarê Kurd Fehmîyê Licî”, Armanc, no: 71, Adar 1987)

Derheqê têkilîyanê Şêx Seîd û Fehmîyê Bîlalî de, Îzeddîn Hemdem fekê Osman Sebrî ra nê di meseleyan nuseno:

“Demeyo ke Fehmîyê Bîlalî katibê Şêx Seîdî bi, norûdora Şêx Seîdî de tanî şêx û mîran mîyan de ca bi ca vera Fehmîyê Bîlalî ecizyayîş peyda beno. (Çimkî Fehmîyê Bîlalî, bi fikranê xo materyalîst bîyo. -Î. Hemdem) Ê rojêk nê ecizyayîşê xo Şêx Seîdî rê eşkera kenî û persenî veynî çi rê Şêx Seîdî, Fehmîyê Bilalî kerdo katibê xo. Şêx Seîd na persa înan ser o, tena nay vano:

-Fehmîyê Bilalî kurd o.”

A bînî zî wina ya:

“Rojêk, wextê serhewedayîşê Şêx Seîdî de, eskerê Şêxî amey dormareyê şaristanê Dîyarbekirî girewto. Tîya de kurdî kenî nêkenî nêşîyênî bikewî şaristanî mîyan. Eskeranê tirkan top û tifingê xo yê makîneyinî bedenî (sûrî) ser o ronayî û cayanê bînan ra zî eskerê xo teqwîye kenî. Tam o hing de Şêx Seîd û heyeta norûdora ey, weriştî nimac kenî. Tira pey zî roşenî û dua kenî. Semedo ke duayê înan gelek dergî benî, Fehmîyê Bîlalî eciz beno û nêşîyêno xo tepîşo, perseno:

-Şêxê mi, tirkî xo hadire kenî, gulan sereyê ma ser o varnenî. Ma zî ganî tanî tedbîran bigîrî, planan virazî. La ez ewnîyêna ke şima ronîştî û dua kenî.

Şêx Seîd hêrs nêbeno û wina cewabê ey dano:

-Semedo ke ma nêşîyênî sewbî çî bikî, ma dua kenî.” (Biewnê Îzeddîn Hemdem, “Têkoşerê Bênav Fehmî Bîlal”,  rojnameya Welat, no: 12, 9-15 Gulan 1992.)

Ma nuşteyêkê Yaşar Kayayî ra bander benî ke di lacê Fehmîyê Bîlalî estbîy. Lacanê ey ra yew Sirrî Tûran, Bidlîs de abûqat beno. Serra 1959 de, mudirê emnîyeta Bidlîsî, yew şewe Sirrî Tûranî cîpda xo weneno beno, kişeno. Nameyê lacê ey yê bînî Zerdûşt o. Zerdûşt eskereya xo Qora (Kore) de keno û tira pey şono Japonya û ayca de banqayêk ser o keno, dima yeno Tirkîya. (Biewnî Yaşar Kaya, “Fehmî Bîlal, Faîk Bûcak, Seîd Elçî”, rojnameya Welat, no: 15, 30 Gulan-5 Hezîran, 1992)

Tarîxê  bîyayîş û merdişê Fehmîyê Bîlalî, Licê ra qeydê nufusî ra gêrîyayo.

(19) Emînê Ehmedî (Emînê Perîxani): Serekê eşîra Reman o û serekanê Xoybûn ra yew o. (Biewnî Cigerxwîn, Jînenigarîya Min

-Ehmedê 'Evdirehmanê Axayê Kurê Şahîn Axa, nuşteyo ke cor ra namey ey vêreno.)

(20) Demeyo ke Cigerxwîno rehmetî Îraq ra yeno, Şêx Elî Rizayî ra teber, birayê ey Selhedîn û Xîyasedîn zî Kurdistanê Îraqî de benî. Cigerxwîn xatirayanê xo de wina behsê înan keno: ”... Çar suxtey yew ode de bîy ke ma zî şî înan mîyan, bîy mêmanê ê çar suxteyan. Werdê înan ma duyes merdiman rê qîm nêkerdinî, la ma a şewe vîyarnay. Nimacê ma şîy, yan zî ma erşawitî serê Kelehê, medresaya Melayê Kiçik yan zî Mela Kiçik Efendî ke Selhedînî, lacê Şêx Seîd Efendî ey het wendînî. Ma pê ser o bermay, ma lewî pê ra şî û o çax mi Mela Kiçik Efendî dî....”

”..... Çend rojan ra pey ma şîy Gelîyê Zinwê, Şêx Elaidîn het ke o bi xo pabesteyê Key Nehrî bi û lacê Şêx Seîd Efendî, Xîyasedîn, Şêx Elaidînî het bi û bi ma gelekî zerweş bi....”

(21) Şêx Tahîrî 1969 de dinyaya xo bedilnaya û gorrê ey Pali de yo.

(22) Şêx Seîd, Evdirehîm, Tahîr û Mehdî lacê Şêx Mehmud Feyzî Efendî û tornê Şêx Elîyê Palîy î. Keyeyê Şêx Elî Palîy ser o Melîk Firat wina nuseno:

“Şêx Seîd, lacê Mehmud Feyzî yo. O zî lacê Şêx Elîyê Palîy o. Bawkê Şêx Seîdî ameyo Xinûs, dewa Qolhesarî de ca dawo xo. (Yewna nuşteyê xo de Melik Firat nuseno ke Şêx Mehmudî na dewe Paşazadeyanê Elaidîn ra, Nusret Begî ra erînaya. Biewnî A. Melik Firat, “Mijulî”, Özgür Ülke, 9 Kasım 1994. -J. Îhsan Espar.) Ayca de medresa û tekya xo akerda. Bawkalê min o hewtin Dîyarbekir de, Bismil de, Çilistûne de ciwîyayo. Wexto ke Muradê Çarine, Bexdat zeft kerdo û ageyrayo Dîyarbekir, bawkalê mi razînêbîyayîşê xo nawito. Yanî şayîya ey, roşanê ey bîyo, kalikê (bawkalê) mi Seyîd Haşîm nêşîyo, nêkewto mîyan. Tira pey Dîyarbekir de, Muradê Çarine ra vato ’O zeftê to yê Bexdatî teswîb nêkeno.’ Ey zî emir dawo walî ke ’şêrê dewe û tekya ey biveşnî û ey bikişî’. Xora şîy kişto zî. Ê ke kiştişî ra xelisîyay, ayca ra wenayo ver bi Farqînî, ver bi Pasûr, ver bi Meletî şîy. Tira pey Şêx Elîyê Palîy -tirkî ti ra vanî ’Hezret Septî’- verê Çemê Muradî de, xo rê banêko mutewazî viraşto û camîyêk akerdo. Ê cayan de hukim destê axayan de bîyo.

Şêx Seîd tornê Şêx Elî yo. Şêx Seîd bi xo Pali de maya xo ra bîyo. Dima bawkê ey ameyo Xinûs, Qolhesari erînaya, o zî ameyo û ayca de ciwîyayo. Medresa û tekyaya bawkê xo de wendo.

Wextê Herbê Ûrisî de, yanî Herbê Dinya yê Yewine de, keyeyê Şêx Seîdî, Xinûs ra wenayo ameyî Pîran (Dîcle) de serrêk-di serrî mendî...” (Biewnî Jêhat Serheng, nuşteyo ke cor ra namey ey vêreno.)

(23) Şêx Selhedîn (1910-1978): Hewayo ke Malmîsanij tanî çimeyanî nuşteyan ra neqil keno, Şêx Selhedînî Îraq de mektebê herbîye de wendo. Xoybûn reyra têkilîyê ey bîy. Efî ra pey ameyo Tirkîya. 1930 de, Erzirom de bi awankerdişê yew cemîyeta nimitîkî sucdar bîyo û Mehkemaya Ceza ya Giran a Anqara de ameyo mehkemekerdiş. Serranê 1970 ra pey şarî mîyan de xebata dîn û terîqetî kerda. Serra 1977 de bi lehçeya Kirdkî (Zazakî) kîtabêko werdêk o dînî dawo çapkerdiş û mirîdanê xo mîyan de dawo vilakerdiş. (Biewnî, Malmîsanij, Yüzyılımızın Başlarında Kürt Millîyetçiliği ve Doktor Abdullah Cevdet, Jîna Nû Yayınları, Mayıs 1986, Uppsala, r. 121)

(24) Hewayo ke ez şîyaya tesbît bika, lacê Şêx Mehmûd Feyzî Efendî hewt hebî yî: Şêx Seîd, Şêx Evdirehîm, Şêx Mehdî, Şêx Tahîr, Şêx Dîyadîn, Şêx Bahadîn, Şêx Necmedîn.

Melîk Firat aqubeta Şêx Dîyadîn û Bahadînî ser o fekê maya xo ra (maya ey, keynaya Şêx Seîdî ya) wina nuseno: “… Banê ma yê Xinûsî binê qordon û muhasereyê eskeran de bi. Xebera xeneqnayîşê bawkê mi Şêx Seîd Efendî, şeş xalanê mi -Şêxanê Çanî ra-, zamayê mi -Şêxanê Melekan ra- û çewres embazanê înan ma resay. Xebera Pali de sungukerdişî reyra kiştişê di datîzayanê bawkê mi ke cesedê înan erzîyaybî Çemê Muradî, xebera şehadeta datê mi Şêx Dîyadîn Efendî Îran de û peynî de zî oda zere de, çimanê ma ver de, gama ke Quran wendînî panayîşê gulan reydi kiştiş û şehîdkerdişê dat û vistewreyê min ê muftî muderîs Şêx Bahadîn Efendî. Qurano ke gonî piro bîya no Qurano dês de leqnaye yo. Birayê min ê pîlî, heme camêrdê bînî yê keyeyê ma vîyartibî şîbîy Îran û Îraq. Ma cenî û gedey halêko perîşan de bîy ke ma ra va ’Xo hadire bikê ma şima surgun kenî’ ...” (Biewnî A. Melik Firat, “İ’tidal”, Özgür Ülke, 26.10.1994)

Nê vatişanê maya Melîk Firatî ra fehm beno ke Şêx Dîyadînî serra 1925 de Îran de dinyaya xo bedilnaya. Şêx Bahadîno ke muftîyê Xinûsî bîyo, a serre Xinûs de kişîyayo. Labelê ma nêzanî kamî çirê kişto. Hewayo ke îfadeyê Şêx Seîdî de vêreno, no birayê ey muxalîfê ey bîyo (Biewnî Mehmet Bayrak, r. 333).  Goreyê melumatê Behrun Aygörenî, Şêx Bahadîn 1925 de kişîyayo û gorrê ey Xinûs de yo. Reyna goreyê melumatê Behrunî, Şêx Necmedîn zî 1920 de, Xinûs de merdo û gorrê ey Xinûs de yo.*

__________

*No nuşte, hûmara 118. yê kovara Nûbiharî de weşanîya.