“Bîra Qederê” Ser o

Wisarê 2007î bi. Rîpelê kultur û hunerî yê rojnameyêk de xeberêk/nuşteyêk estbî. Tercumanêk -ke kitabê romannuştox Memed Uzunî kirdaskî (kurmanckî) ra tercumeyê tirkî kerdbî- ziwan û eseranê Memed Uzunî ser o qisey kerdbî, Memed Uzunî des hezar ra zîyadêr çekuyê neweyî viraştê û dîyarîyê ziwanê kurdkî (kirdaskî) kerdê, vatbî. Mi ke no nuşte wend ez pê yeqîn nêbîya. Xora yew nuştox romanê xo de çend hezar çekuyan xebitneno ke M. Uzunî tena bi sereyê xo ya, bi romananê xo, des hezar ra zêde çekuyanê neweyan dîyarîyê kurdkî (kirdaskî) bikero? Hesabê vatoxî gore wina aseno ke M. Uzunî romanê xo tewr kêmî bi se hezar çekuyan a nuştê.

Hetêk ra pê yeqîn nêkerdiş hetêk ra ters û omîdşikîyayîş…

Qey ters û omîdşikîyayîş?

Rewna çimê mi tede bî ke ez romananê M. Uzunî bi kirdaskî biwana. Eke vatena tercumanî rast a, ez do çitur biwana, çitur fehm bikera? Ez do heqberê nê karî ra çitur bîyera?

Mi romanê M. Uzunî tayê bi tirkî wendbî. Ziwanê xo giran nêbî. Sivik û zelal bî. Feqet mi hetanî a roje eserê ey bi ziwanê ey a nêwendbî.

Mi dest bi nê karî kerd. Çend ferhengî nayî pêser. Romanê M. Uzunî hem bi kirdaskî hem zî tercumeyê ey ê tirkî peyda kerdî. Mi “Sîya Evînê” ra dest pêkerd. Dima “Rojek ji Rojên Evdalê Zeynikê”… Ziwanê xo sivik o, rehet fehm beno. Mi vat, no yeno a mana ke kirdaskîya mi zaf zaf aver a!

Kirdaskîya mi qey hende aver a?!

M. Uzun sêwregij o. Dayîka ey kirmanc (zaza) a. Sêwregi de giranîye kirmanckî (zazakî, dimilkî) ser o ya. Kirdaskîya Sêwregi de çeku û qalibê kirmanckî zaf ê. Beno ke ziwanê nuştoxî zî se ra hîris, se ra çewres kirmanckî yo. Ez ca-ca rastê çekuyan ameyêne ke ferhenganê kirdaskî de manaya xo çin bîye la ferhengê Malmîsanijî de manaya xo estbî. Nuştoxî zaf cayan de eynî mana ra hem kirdaskî hem kirmanckî çekuyî têdima rêz kerdê ke merdim vano qey manaya xo cîya-cîya ya. Ez zaf dima gêraya feqet ‘çekuyê neweyî’ ke tercumekerdox vano, ez rastê înan nêameya. Derê, tercumekerdoxî ‘çekuyanê neweyan’ ra çi qest kerdbî? Eke seba çekuyanê kirmanckî vano -wina fehm beno ke kirmanckî nêzano- nê çekuyî newe-mewe nîyê. Pîr û pîrbaban ra mendê û beno ke çend hezar serrî ra mîyanê şarî de estê.

Mi dest bi “Bîra Qederê” (Weşanên Avesta, Çapa Yekem, Îstanbul Mijdar 1995) yanî “Bîrê Qederî” kerd. Mi ke dest bi nê romanî kerd, mi êdî ‘çekuyê neweyî’ caverdayî, ez a doze ra texelîyaya. Çiqas ke ez rêze bi rêze aver şîya ende zî şaş menda. Tayê cumle û paragrafî mi pêsero-pêsero wendî: Derê, ez xelet wanena yan?... Ney, wendişê mi xelet nêbî, nuştoxî eynen wina nusnabî. Çimê mi ziqa-ziq rîpelê kitabî ra mendênê: Merdim çitur hende şaş û xelet nusneno? Derê, M. Uzunî qet nuşteyê xo kontrol nêkerdo ke tede çi esto, ey çitur nuşto? Qet nas û dostê xo çin bîyê ke eserê ey biwanê, xeletîyanê ey bivajê? Wa nas û dostî uca bimanê. No kitab yew weşanxaneyî girewto weşanayo (neşr kerdo), ma înan qet nêwendo ke tede çi esto çi çin o? Nika eke yew-di cayan de xeletîyê xo bibê, merdim vano normal o, ende zî beno.

M. Uzunî no romanê xo şîyês “fotograf”an ra pêardo. Her fotograf qismêk o. Her fotograf cîya-cîya bîyo berêk, nuştox ê berî ra kewto bi zere, heyatê Celadet Alî Bedirxanî welidîyayîş ra hetanî merdiş nuşto. Heyatê Celadet Alî Bedirxanî kîşta bîrêk (quyuyêk) de dest pêkeno û kîşta bîrêk de qedîyeno. Bîr beno qederê qehremanê romanî.

M. Uzunî no roman “tena bi sereyê xo ya” nênuşto. Celadet Alî Bedirxan, yanî qehremanê romanî zî “lewe”yê ey de yo. Nuştox kîşta Celadetî de bi hurmetkarîye ronişto, bi çimdarîya ey heyatê ey nuşto. Xeylê cayan de “Celadet” “tebat nêkeno”, qeleme gêno destê xo û “bi xo” nusneno. Celadeto rehmetî yeno ziwan, nuştox û wendoxan de keweno xoşebere. Coka roman hem fekê nuştoxî ra hem zî “fekê qehremanê romanî” ra delal-delal herikîyeno şono. Ya, delal-delal herikîyeno şono eke tede şaşî û xeletîyê cêrênî mebê.

Sîya-sipî û Renga-rengîye

Fotografo verên manzarayêk a. Serre 1893; ca, Kadikoy-Moda. Wisar o, menga gulane. M. Uzunî fotografo verên girewto xo ver, dergûdila manzaraya fotografî teswîr keno: Govenda rengan, keskayî û hêşînayîye, asmêno kewe-kehlî, erdo şêno zergun… Derê, wina yo? Fotograf ke 1893 de ameyo antene rengîn o? Ney! Fotografê ê demî sîya-sipî yê. Ca-ca senetkaran fotografî bi boyax û firçeyan a rengnayênê. Feqet nuştoxî qet behsê çîyê winasî nêkerdo.

Pitik Çi Wext Hesneno, Çi wext Vîneno

Nuştox rîpelê 13. de wina vano: “Keyeyê Bedrî Paşayê Bedirxanî de rojanê gulana 1893î ra rojêk, lez-bez û endîşe esto. Pitikêk rayîr ra yo. Xanima Emîn Alî Bedirxanî Semîha Xanime ver bi welidnayîş a.”

Ez do tîya hebêk îzehet bida. Bedrî Paşa datê Celadetî yo. Pitiko ke rayîr ra yo, Celadet o. Emîn Alî Bedirxan pîyê ey, Semîha Xanime zî maya ey a. Emîn Alî ameyo keyeyê birayê xo de bi ca bîyo, Semîha Xanime keyeyê vistewreyê xo de barê giranî ver de ya.

Ma dayîka Celadetî qey keyeyê vistewreyê xo de barê giranî ver de ya? Ê çi sebeb ra ameyê keyeyê Bedrî Paşayî de bi ca bîyê? Cewabê nê persan rîpelê 15. de esto: “Tîya ra mengêk raver, keyeyê Emîn Alî Bedirxanî zî ke terefê Kadikoy de, Qiziltoprak de bi, veşa. Înan zî tef-talê xo arêdayo ameyê qonaxê Bedrî Paşayî.” Tîya ra fehm beno, wexto ke keye veşeno Celadetî pîzeyê dayîka xo de heşt mengê xo temam kerdê.

Cumleyanê corinan dima nuştox desta-dest fekê Celadetî ra wina dewam keno:  “Ya, hîna ke ez nêaebî dinya, adirê Îstanbulî keyeyê ma wêran kerdbî. O adir û bi vatena to, ê tulumbacîyê Îstanbulî hurdî-hurdî yenê mi vîr zî. Hetêk ra adir û kile, hetêk ra zî qîr-qîre û xir-cire, rî-rîçik, cil-corê ê tulumbacîyan…” Merdim nêzano ke se bikero, bihuyo yan bibermo.

Ya, Celadet hîna nêameyo dinya, hîna ke pîzeyê dayîka xo de yo, feqet adir û kila ke keyeyê înan wêran kerdo yeno vîrê ey! Qîr-qîre û xir-cira tulumbacîyan zî yeno vîrî. Kinc-kiswetê tulumbacîyan zî…

Sureya Lajê Kamcîn Dayîke yo?

Derê, çend domanê Semîha Xanime estê? Celadeto ke Semîha Xanime pê birênan ver de ya domanê aye yê çendin o? Nuştox rîpelê 15. de vano domano diyin o.

“Domano ke nika rayîr ra yo, domano diyin ê Semîha Xanime yo. Ney ra des serrî ver zî aye domanêk, lajê xo Sureya ardbî dinya. La bi nê dejê ecêbî nêbî.”

Ma hişê xo de bi ca kenê ke Celadet domano diyin o, des serrî ra ver Semîha Xanime lajê xo yo verên Sureya ardo dinya. La hema rîpelêk dima, rîpelê 16. de her çî beno têmîyan ra. Nuştox nafa (na fine, na rey) vano: “Emîn Alî Beg ha reyna beno pî. Lajêkê ey estbî; Sureya. Dayîka Sureyayî rew wefat kerdbî. Sureya hîna nêbibî diserre, dayîka ey bi nêweşîyêka xidare kewtbî, demêkê kilmî dima wefat kerdbî. (…) Û wexto ke aye wefat kerd, Emîn Alî Begî bi rojan a şînê aye girewt, bi mengan a pê kederîya, şewanê tarîyan ê zimistanî Kadikoyî de nimitkî-nimitkî seba delalîya xo berma.”

Ez derg mekera. Emîn Alî Beg mergê dayîka Sureyayî dima xeylê wext vîya maneno, zewaj-mewaj ra dûrî vindeno. Maye û wayî gîraneyê ey de gênê ke reyna bizewijîyo. Peynîya peyêne, Emîn Alî Beg razî beno, ey xizmetkara keyeyî Semîha Xanime de zewijnenê.

Dayîka Sureyayî kam a? Na mesela roman ra doz nêbena. Nuştox verî vano Semîha Xanim a, dima vano wexto ke Sureya diserre bî dayîka ey merde, Emîn Alî Beg Semîha Xanime de zewijîya. Ma nêzanê ke Semîha Xanime dayîka Sureyayî ya yan damêrrîya ey a.

Kulinda Hîraye Kulinda Tenge

Nuştox cayêk de qisa ano qonaxê Emîn Alî Begî ser. Qonax di qatan ra ameyo meydan. Nuştox zere û teberê qonaxî ser o tayê malumatan dano, zere û teber teswîr keno. Wina nuşto:

“Kulinda Emîn Alî Begî qatê cêrênî de ya, la qijkek a, tena merdim eşkeno tede werd bipewjo. Coka hetêkê salone seba sifreyî ameyo abirnayene. Nê şanê zimistanê 1903yî kulfetê keyeyî û mêmanî ê hetê salone de, sifreyê şamî ser o roniştê.”

Ya, rîpelê 40. de wina nuşto. Kulinda  (mitbaxa) xo teng a, qijkek a. Ezbeta Bedirxanîyan û kurdê Îstanbulî yê giregirî ge-gane keyeyê Emîn Alî Begî de kom benê, hal-hewalê osmanîyan û kurdan ser o qisey kenê. Qiseykerdiş û mişawireyî dima pêro-pîya sifre de ronişenê, nanê xo wenê. Nuştox derheqê nê sifreyî de, rîpelê 98. de, fekê Celadet Bedirxanî ra wina vano:

“Wexto ke hewa weş o, sifreyo girs baxçe de, kaleka bîrî de ameyêne rafiştene, rojanê serdan de, kulinde de…”

Ancî qalê kulinde rîpelê 239. de yeno kerdene. Mabên ra xeylî serrî vîyartê. Celadet Bedirxan Şam de bi ca bîyo, zewijîyayo û domanê xo estê. Îstanbul ra, waya ey a qije Mezîyete -a zî zewijîyaya û wayîrê keye-kulfetî ya- şona bi dîyarîyê birayê xo. Şan o, kulinde de şamî yena hazir kerdene. Boya werdî yena. Mezîyete birayê xo rê vana:

“Abî, ez vana ê werdî yenê to vîr. Nacnî Sitî û dayîke werd pewtêne. Yeno vîrê to, neke? Wexto ke dat û emikanê ma kulinda ma ya girse kerdêne pirr, bi qise û yarenîye zere kerdêne şên… eynî a boye nika kulinde ra yena.”

Ya, kulinda Emîn Alî Begî ya ke “qijkek a, tena merdim eşkeno tede werd bipewjo”, roje yena ke ezbeta Bedirxanîyan tede ca bena! Ezbeta Bedirxanîyan ke çend sey merdimî ra pêyena.

Cengê Yewinî de Cebheyê Dewletan

Nuştoxî rîpelê 79. yê romanî de behsê Cengê Cîhanî yê Yewinî kerdo û wina vato:

“Cengêkê xidarî yê cîhanî dest pêkerdo, dewletê tewr pîlê hakimê cîhanî kewtê yewbînî. Fransa, Îngilîstan û Îtalya hetêk de; Almanya, Awusturya û Rusya hetêk de.”

No malumat xelet o. Cengê yewinî de cebheyî wina nîyê. Hetêk de Fransa, Îngilîstan, Îtalya û Rusya -Dewletê Yewbîyayeyî yê Amerîka badê daxilê nê cebheyî bîyê-; hetêk de Almanya, Awusturya, Bûlgarîstan û Osmanî. (Rolê Bûlgarîstanî zêde nîyo, tena mîyanê Almanya û dewleta Osmanî de bîyo pird, îrtîbatê her di dewletan viraşto.) Cengê yewinî de Almanya û Rusya yeman dayo pêro. Rusya tengîye de menda. Mutefîqanê Rusya waşto ke rayîrê dengizê Marmara ra ardim biresnê Rusya. Osmanîyan nêverdayo. Naye ser o cengê Çanaqele vejîyayo. Hîna ke ceng dewam keno, Rusya de bolşewîkî dest danê îdareyê dewlete ser, hema dima Almanya reyde peymanê aştîye îmza kenê. Nê rî ra seba bolşewîkan ca-ca yeno vatene ke hemkarê Almanya yê, bi piştgirîya Almanya dest dayo îdareyê dewlete ser…

Qudrete yan Mulkîye?

Cengo yewin qedîyayo, dewleta Osmanîyan zêr-zeber bîya. Komara Tirkîya awan bena. Emîn Alî Bedirxan êdî mumkin nîyo ke Îstanbul de bimano. Bar keno şino bi Misir. O, xanima xo, kênaya xo Mezîyete keyeyê lajê pîlî Sureyayî de bi ca benê. Sureya xeylê wext o ke Misir de yo. Uca zewijîyayo û uca bi ca bîyo. Ma rîpelê 133. de musenê ke yew laj, yew kêna, di domanê Sureyayî estê. Laj Heqî, kêna Qudrete… Rîpelê 134. de no nameyê kêneke vurîyeno beno Mulkîye. Rîpelê 136. de zî name Mulkîye yo. Rîpelê 139. de name ancî beno Qudrete.

Hes û Hus

Celadet Bedirxano wayîrê keye-kulfetî desttengîye anceno. Mecbur maneno û qerar dano ke peme biramo. Nê qerarî dima mîreyê kurdan dest erzeno bi karê citêrîye. Hêga ramîyayo, bîr kenîyayo. Dore yê awdayîşî ya. Celadet û serpaleyêk, pîya, hêga awdanê. Rîpelê 255. de nuştox vano:

“Celadet Beg û serpaleyê ey Hesê Qadê do ewro, hêga awbidê.”

Serpale seba awdayîşî razî nîyo. Çira ke bîr hîna qewîm nêvirazîyayo serpale terseno ke çîyêko bêyewm biqewimîyo. Îtîraz keno feqet Celadet Bedirxan goş nêkeweno îtîrazê mêrdekî ra. Celadet vano “Ney Heso bira ney… Wextê ma çin o. Ma do awbidê.” Nê rîpelî ra fehm beno ke nameyê serpaleyî Hes o. Hesê Qadî.

Rîpelê 257. de Celadet veng dano bi serpaleyî:

“-Huso motorî bişuxulne!”

Yanî, nameyê mêrikî xafila vurîyeno, beno Hus!

Pîrike û Dayîke

Nuştox ca-ca derheqê ezbeta Bedirxanîyan de malumat dano. Behsê ezbete keno. Bingeyê ezbete Mîr Bedirxan o. Keye-kulfetê xo derya yo. Çendeyê xanimî, xeylê lajî û xeylê kênayî… Hûmara tornan çend sey a. Mîyanê hende qelebalixî de ca-ca çîyo ke nuştoxî nuşto yewbînî nêgêno.

Rîpelê 16. de behsê zewajê Emîn Alî Bedirxanî beno. Xanima ey merda, zerrîya ey çin a ke reya diyine bizewijîyo. La keye bê xanime zî nêbeno… Lajek zî bê dayîke mendo ke qet nêbeno. Coka wayî, nas û dostî cehd kenê ke ey îqna bikerê. Nuştoxî wina nuşto:

“Wayanê ey Meleke, Ayşa û Sarîya û bitaybetî zî pîrika înan hemîne Rûşen Xanime linge naya vile ro ke wa bizewijîyo.”

Na cumle ra fehm beno ke Rûşen Xanime pîrika înan a. Xora ê zî domanê Mîr Bedirxanî yê… Na yena a mana ke Rûşen Xanime maya (dayîke) mîreyê pîlî (Mîr Bedirxan) ya. Feqet eslê xo de wina nîyo. Rûşen Xanime cinîya Mîr Bedirxanî ya û dayîka înan a. Xora nê qismî ra teber, qismanê bînan de nuştox Rûşen Xanime ra sey dayîka Emîn Alî Bedirxanî behs keno.

Mihemed Salih Bedirxan

Roman de çîyê ke derheqê Mihemed Salih Bedirxanî de ameyo vatene yewbînî nêgênê. O yewero Bedirxanî yo. Nameyê xanima ey Samîya ya. Kênekêka ey bena, badê-badê qehremanê romanî Celadet Bedirxan na kêneke reyde zewijîyeno. Rûşen [Rewşen] Bedirxan…

Rîpelê 141. de nuştox seba Mihemed Salih Bedirxanî, fekê Celadet Bedirxanî ra wina vato:

“Seba tayê kombîyayîş û pêvînayîşan, ez şîbî Şam. Gama ke ez Şam de peya bîya, mi verê xo çarna bi taxa Salihîya, Cisirî Abdî, leyê hemamê Efîfî, keyeyê Salih Begî, lajê datê mi Mehmûdî.”

Temam. M. Salih Beg lajê apê Celadetî yo, nameyê pîyê ey Mehmûd o.

Rîpelê 150. de Rûşen Bedirxan, xanima Celadetî, werd pewto, werdî ser o mêmanan de qisey kena û vana:

“- Nê ‘kutilkê melake’ yê. Vanê Mîr Bedirxanî zaf înan ra hes kerdênê, heta Girît de zî nê ‘kutilk’î dayê pewtene. No zî belxurê kengeran o ke kalikê mi Bedrî Paşayî ci ra zaf hes kerdêne.”

Temam. Rûşen Bedirxan seba Bedrî Paşayî vana, “kalikê mi”. No yeno a mana ke Bedrî Paşa hetê maye ra kalikê aye yo û dayîka xo Samîya kênaya Bedrî Paşayî ya.

Rûşen Bedirxan eynî rîpel de seba Emîn Alî Bedirxanî zî vana “mamê mi”. Beno ke Rûşen Xanime rasterast ney la sewbîna seba Emîn Alî Bedirxanî wina vana.

Feqet rîpel 61. de nuştox behsê welidîyayîşê Rûşen Xanime keno û wina vano:

“Ya, warezayê Emîn Alî Begî û dezayê Celadet Begî Mihemed Salihî rê kênekêk bîya.”

Tîya de her çî beno têmîyan ra! No Mihemed Salih Beg çitur beno warezayê Emin Alî Bedirxanî, çitur beno dezayê Celadet Bedirxanî? Ez nêeşkaya ke hişê xo de na mesela rê çareyêk doz bikera.

Nesr û Şîîre

Qehremanê romanî kederîyayo (xemgîn bîyo), bi nameyê “Were Dotmam” çend rêzî nuşte nuşto. Celadet Bedirxan nê nuşteyê xo yê nesrî de behsê “datkênayan” keno, nêzanayîşê qedr û qîymetê înan ser o “datizayan” rê sîtemkarîya xo vano. Nuştoxî roman de ca dayo bi nê nuşteyî (r. 193-194). Feqet nê nesrî ra vato “şîîre”. Hem bi xo vato hem zî fekê Celadet Bedirxanî ra… Qet aqilê mi nêgirewt ke no nuşte qey beno “şîîre”?

Netîce

Roman karêko rehet nîyo, sebr û dîrayet wazeno. Ma zanê ke yew roman demêkê dergûdilayî de yeno meydan. Romanî rê serrî lazim ê, ge-ge çendeyê serrî lazim ê. Beno ke hende demê dergûdilayî de çîyo ke ameyo nusnayene hişê nuştoxî de nêmano. Beno ke hedîse û nameyan, çîyanê hurdîyan xo vîrî ra bikero. Feqet peynîya peyêne nuştox mecbur o ke eserê xo biwano, kontrol bikero, bido wendene. Hîna ke eser neşr nêbîyo ganî ser o rinda-rind mişawire û krîtîk bîyero kerdene. Mişawirekerdiş û krîtîkkerdiş çiqas zîyade bibo hende rind o. Bi no tewir eser kamil beno, bêqusûr beno.