Çewlîg de Panelê Edebîyatî û Kombîyayîşê 21.

Reya verêne roja 27.05.2006 de ez çerçewaya xebata edebîyatê ma yê modernî de şibîya Çewlîg. Embazo erjaye N. Celalî û tayê hevalanê xo ez dawet kerdbîya. Pasajê Xeylanî de, Merkezê Kulturî yê Çewlîgî de mi şîîrî wendbî. Da-pancas kesî beşdarî estbîy, ma epey suhbet kerdbi. Na aktîvîteya tewr verêne bî ke Çewlîg de safî bi kirdkî virazîyayêne. Ez ke agêraya mi bi sernameyê “Çewlîg Merkezê Huner û Edebîyatê Kirmanckî yo” yew meqale nuştbî.

Dima, roja 12.04.2009 de ma seba Panelê Ehmedê Xasî şîbîy Çewlîg. Seba ke beledîyeya Çewlîgî salone nêdaybî, salona otel Sarîoglu de mamosta Malmîsanij û Muhyedîn Zinarî derheqê Ehmedê Xasî de panel dabi, Melayê Kavarî zî mewlid ra tayê qismî wendbî.

Par ancî ma roja 02.04.2011 de seba yew panelî şîy Çewlîg. Mamosta Malmîsanij û Wisif Zozanî derheqê tarîxê ma kirdan de melumatê muhîmî daybî. Salona merkezê kulturî yê beledîye bibî pir. Şarê Çewlîgî eleqeyêko zaf baş nîşan dabi.

Payîzî gama ke ma kombîyayîşê 20. yê Grûba Xebate ya Vateyî Unîversîteya Artuklu ya Mêrdînî de viraştêne, her di embazanê ma yê Çewlîgî, mamosta Doxan Karasu û N. Celalî seba kombîyayîşê 21. grûbe wesênaybî Çewlîg. Ma zî sey grûbe no teklîf qebul kerdbi û qerar girewtbi ke kombîyayîşê xo wisarê 2012î de Çewlîg de virazin. Ma qewlê xo na ro, amadekarîya xo kerde. Axir vîst endamê grûba ma cayanê cîya-cîya yê welatî û Ewropa ra roja 07.04.2012 de ameyî Çewlîg. La verî ke kombîyayîşê ma dest pêbikero, embazanê ma yê Çewlîgî, bitaybetî komela Bîn-Der û komela Firat-Derî yew panel organîze kerd. Panel de mamosta Malmîsanij, Mehmed Selîm û mi qisey kerd, mamosta Doxan Karasuyî zî panel îdare kerd.   

Goreyê melumatê ke embazanê ma yê Çewlîgî dayî, amadekarîya panelî de asayîşê Çewlîgî tayê problemî vetbî ke panel nêvirazîyo. Xora asayîşê Çewlîgî verên a nêwazeno ke şarê Çewlîgî ziwan û kulturê xo nas bikero. Sey nimûneyî, par bi hawayêko bêqanûnî dest na rojnameyê ma ser, vilakarê ma tersna. Na rey zî afîşê panelî ke çarşî de aliqnîyabî, bi şewe hetê tayê merdimanê meçhulan ra amebî wedartiş. Xora emser Çewlîg de atmosferê sîyasî parî ra zêdeyêr elektrîkin bi. Mesela, emser gelek wendekarê unîversîte bîlaheq tepişîyaybî. Labelê ancî zî se kesî ra vêşêr beşdarî ameyî û hetanî peynî panel teqîb kerd. Ma seba kovara Şewçila û rojnameyê Newepelî yew stand akerd. Kovara Nûbiharî ke hûmara xo ya 118. safî bi kirdkî vetbî yew stand û Weşanxaneyê Vateyî zî yew stand akerd. Gelek kitab û kovarî roşîyay.

Sey netîceyê polîtîkaya dewlete ya nêzdîyê se serran Çewlîg de helbet tayê hetê ke terefdarîya sîstemî kenê estê. Dewlete qayîl nîya ke Çewlîg hîşyar bibo, kultur, huner û edebîyatê xo aver bibero. Ancî herçiqas Unîversîteya Çewlîgî parî ra nat wazena polîtîkaya vera kurdan ya dewlete mîyanê şarê Çewlîgî de vila bikero, la ruhê bajarê Çewlîgî kurd o. Ruhê Rêncber Ezîzî Çewlîg de serdest o. Entelektuelê tebîî ke mîyanê şarî ra vejîyayê heme kurdperwer ê. Xora entelektuelîye bi pere, bi meaşê dewlete nêbena. Merdim bi dîplomaya unîversîte zî nêbeno entelektuel. Coka nika Çewlîg roj bi roje hîna vêşêr agêreno eslê xo ser. Xort û kênayê ma yê tern û tezeyî kirdkî, edebîyat û hunerê kirdkî reyde eleqedar benê. Rojname û kovaranê kirdkî nêzdîye ra teqîb kenê, wanenê. Gelek kesan dest bi nuştiş kerdo û nuştiş de aver şinê. Nika atmosferê Çewlîgî de rengê kurdîtîye hakim o. Dewlete caran nêeşkaya Çewlîgî teslîm bigêro, ewro ra pey hîç nêeşkena.

Panel de mamosta Malmîsanijî gelek çî vatî. Derheqê hewceyîya standardîzebîyayîşê ziwanî de fikrê muhîmî pêşkêş kerdî. Mesela, va: “Rewşa ziwanî sewîyeya miletî nîşan dana. Ez zaf ser o vinderta ke mîyanê lehçeyanê kurdkî ra çira tewr erey kirdkî nusîyaya. Ez resaya no netîce ke kirdê ma zafanê koyan de, dewanê qijkekan de ciwîyenê. Yew bajaro ke merdim vajo no bajarê kirdan o, çin o. Eke Çewlîg nika bajar bo zî tîya ra pancas serrî verê cû yew dewe bî. Dewe rê ziwanê nuştişî hewce nêkeno. Hewceyîya citêrî yan şiwaneyî bi ziwanê nuştekî çin a. Ancax şaristanan de hewceyî bi ziwanê nuştişî bena. Mesela, her di nuştoxê ma yê verênî Ehmedî Xasî û Usman Efendîyo Babij şaristanan de ciwîyayêne. Coka dest pêkerd, bi kirdkî nuşt.”

Mamosta Malmîsanijî va, “Ziwanê nuştekî rê qaydeyê muşterekî lazim ê. Qaydeyî zî ganî yew çeşîd bê, standard bê. Yanî her kes werzo xo gore, bi hawayêk binuso, ziwano muşterek nêvirazîyeno. Her kes bi alfabeyêka cîya binuso, fehmkerdişê ziwanî zehmet beno. Ma vajîme, eke kirdê ma bibê wayîrê statuyêk, xo rê xo îdare bikerê, bi kirdkî perwerde dest pêbikero, nêbeno ke her dewe de yew qayde estbo. Ganî ziwan de qaydeyê muşterekî heme ca de eynî bê. Ziwano standardbîyaye her ca eynî yeno nuştiş, yeno wendiş û fehmkerdiş.”

Mamosta Malmîsanijî va: “Çend çî estê ke standardbîyayîşê ziwanî de faktorê bingehîn ê. Mesela, erebkî de ziwanê Quranî ke fekê qureyşîyan o, bi sayeyê îslamîyetî sey erebkîya standarde qebul bî. Fransa de, seba ke îdareyê dewlete Parîs de bi, coka fekê Parîsî bi fransizkîya standarde. Labelê ma nêşekenê fekê yew mintiqa yan yew şaristanî esas bigêrîn. Coka ma heme fekan ra qayde û çekuyanê rastan weçînenê û sey formê standardî qebul kenê.”

Mi gore nê melumatî zaf muhîm ê. Çunke tayê kesê nîyetxirabî estê ke nêwazenê kirdî bi ziwanê xo biwanê û binusê, goreyê polîtîkaya vera kurdan a dewlete têgeyrenê, hêrîşê xebata ma ya standardîzekerdişê kirdkî kenê ke şar ziwanê nuştekî ra xo dûrî bido. La bi sayeyê weşananê ma yê perîyodîkan, ma vajîme bi sayeyê kovara Vateyî, kovara Şewçila, rojnameyê Newepelî, keyepelê Zazakî.Net û DêrsimÎnfoyî êdî şarê ma qîymetê ziwanê standardî baş fehm kerdo. Mesela, yeno mi vîr, par-pêrar tayê embazanê ma yê Çewlîgî bitaybetî formê çekuyan rê îtîraz kerdêne. Vatêne, no ziwanê ma nîyo. La kam gama ke înan bi xo dest bi nuştiş kerd, hemîne fehm kerd ke xora ziwano nuştekî bi no qayde beno. Nika embazê ma yê ke Çewlîg ra nusenê, ê bi xo goreyê qaydeyanê standardî nusenê û vanê nuşteyê mi goreyê qaydeyanê standardî redakte bikîn. Esas, no vurîyayîş heme nuştoxanê ma de esto. Mesela, gelek embazê ma yê Dêrsim ra, Xarpêt ra, Sêwregi ra estê ke misêwa nusenê. Ê zî heme bi ziwanê standardî nusenê û ma ra vanê, nuşteyê mi goreyê qaydeyanê standardan redakte bikîn.

Panel de kek Mehmed Selîm mewlidanê kirdkî ser o vindert. Va: “Hetanî ewro şeş hebî mewlidê kirdkî nusîyayê.” Û dima yew bi yew nê mewlidî dayî şinasnayîş. Helbet panelê kek Mehmed Selîmî erjaye bi. La gama ke mi kek Mehmed Selîm goşdarî kerdêne estena şeş mewlidan mi rê zaf ecêb ameye. Lehçeyêka sey kirdkî ke hende erey nusîyaya, kulturê wendiş û nuştişî tede hende kêmî yo la estena şeş mewlidan çîyêko normal nîyo. Ez vana, no çî bineyke zî karakterê ma yê asîyê huşkî nîşan dano ke ma senî hende leze fekanê bînan yan zî yewbînan qebul nêkenê. Mesela, kurmanckî de mewlidê Bateyî bi fekê Culemêrgî nusîyayo. Fekê Culemêrgî, yê Dîyarbekirî ra, yê Berrîya Mêrdînî ra, yê Serhedî ra, yê Behdînan ra zaf cîya yo la ancî zî kesî îtîraz nêkerdo û nêvato, ma yew mewlid zî bi fekê Dîyarbekirî binusîn. Labelê çar melayanê ma yê Çewlîgî, eynî wext de her yewî yew mewlid nuşto. Mi gore no çîyêko normal nîyo. Ganî merdim bi çimêkê rexnegîrîye nê xuyê şarê ma rexne bikero. Gelo mewlidê Xasî qîmê kirdan nêkerdêne qey? Usman Efendî pêhesîyabî ke Xasî bi kirdkî mewlid nuşto, la ancîna werişt bi fekê Sêwregi yewna mewlid nuşt. O zî yew tek nîyo; çend versîyonê mewlidê Babijî estê ke nika ma nêzanê kamcîn rast o.

Qey nê melayanê ma yê Çewlîgî, ma vajîme Mela Mehmed Elî, Mela Mehemedê Muradan û Mela Kamilî nêzanayêne ke mewlidê Xasî esto? Hela mevajîn ke Mela Evdilqadirî nêzanayêne ke hende mewlidî nusîyayê? Helbet hemîne zanayêne. Qewlê tirkan ra seke vanê “buna ragmen” ancî zî weriştî mewlidî nuştî. La meydan de yo ke tu kesî nêşa Ehmedî Xasî ra rindekêr binuso. Eke kesêk merdimî ra ver eserêk viraşto, merdim ê eserî ra rindekêr nêvirazo, ey ra nêvîyarno, havila xebata merdimî nêbena. Xora weş zî nîyo, maqul zî nîyo. Çîyo vêşî, çîyo fuzulî enflasyon virazeno. Herçiqas estena înan de zerarê xo çin bo zî zafbîyayîşê nê mewlidan xizmetê yewbîyayîş û standardîzebîyayîşê ziwanê ma nêkeno. Oxro ke heme melayanê ma, hetanî ke hende mewlidê şenikî nuştêne, mewlidê Xasî ser o pêbikerdêne, miletê ma rê zaf xeyrên nêbîyêne gelo? Herinda mewlidan de wa qesîdeyî, xezelî, ma vajîme, şîîrî binuştêne, hîna baş nêbîyêne? La ney! Meseleyêka meşhure ke zanîyena, yanî heyatê pêxamberî ser o her melayêk werişto bi ercanî estorê xo vazdnayo! Edebîyat de naye ra vanê mîraswerîye. Yanî çîyo hadre, çîyo ke zaf yeno zanayîş, gênê teqlîd kenê newe ra nusenê!   

Ez vana ma kesê ke ziwanê nuştekî reyde eleqedar benê, eke ma kirdkî ra hes kenê, eke ma wazenê kirdkî bibo ziwanê perwerde û îdareyî, ganî ma nê enflasyon û anarşîyê xebatanê fuzulîyan ra derse bigîrin. Ma heme dorê qaydeyanê rastnuştişî de, dorê alfabeya xo de, dorê Grûba Xebate ya Vateyî de kom bibîn. Her kesêk xo rê xo ver ra yew alfabe yan yew qayde îcad nêkîn. Û ziwanê xo de anarşî nêvirazîn.

Grûba Xebate ya Vateyî bîy hewtês serrî ke bi hawayêko daîmî kirdkî ser o xebitêna. Na grûbe êdî merkezê kirdkîya nuştekî ya. Qismêk endamê grûbe ta serranê 1970yan ra nat, yanî da-çewres serrî yo ke kirdkî ser o xebitênê. Çarçewaya xebata grûbe de reya esta ma da-vîst merdimî manaya yew çekuye ser o bi saetan munaqeşe kenê, ma analîzan kenê, ma da-vîst ferhengan ra ewnênê, hema ma resenê yew netîce. Grûba Xebate ya Vateyî hende kirdkî ser o xebitîyaya ke êdî areqê înan ra boya kirdkî yena. Endamê Grûba Xebate ya Vateyî bîy hewtês serrî bi hawayêko kolektîf, bi eqlêko muşterek pîya xebitênê. Mîyanê kurdan de yewna grûba wina îdeale û nimûne esta?

Grûba ma, roja 08.04.2012 de Keyeyê Maliman yê Çewlîgî de dest bi kombîyayîşê xo yê 21. kerd. Çar rojî pêsero ma hem Keyeyê Maliman de rakewtî, hem uca werdê xo werd, hem zî kombîyayîşê xo dewam kerd. Heme personelê Keyeyê Maliman kird bîy û hemîne zî eleqeyêko zaf samîmî nîşanê ma da. Gelek xort û roşinvîrê Çewlîgî amey ma zîyaret kerd. Qismêk xort û kênayan sey muşahidî xebata ma teqîb kerde.

Ganî merdim teqdîr bikero ke embazanê ma yê Çewlîgî heqîqeten organîzasyonêko zaf baş kerdbî û xora heme mesrefê ma zî înan da. Bitaybetî şewa didine ya kombîyayîşî de kafe Cê Ma de şahîyêka zaf weşe organîze bîye. Da-vîst kesî endamê grûba ma, dorê pancas kesî zî xort û kênayê Çewlîgî, ma hemîne şewêka zaf weşe vîyarna. Şîîrî ameyî wendiş, fiqra û meseleyî ameyî vatiş, çibenokî ameyî perskerdiş. Dima birayê Rêncber Ezîzî û muzîsyenê kirdan Nûredînê Zazayî deyîrî vatîy. Bitaybetî stand-apê kirdkî ke hetê Tekîn Agacikî ra ame pêşkêşkerdiş zaf weş bi. Tekîn elewî yo û Erzingan ra yo la şarê Çewlîgî fekê ey ra weş fehm kerdêne. No çî yewbîyayîşê miletê ma nîşan dano. Ma rê bastêxê tuyan, tuyê huşkî û gozê Çewlîgî îkram bîy. Zafê endamê grûba ma, badê ke ma kombîyayîşê xo yê rojaneyî temam kerdêne, şanwanan tayê qewexaneyan de, bitaybetî Qeweyê Heyderî de ma mîyanê şarê Çewlîgî de roniştêne.

Endamê grûba ma bi zerrweşîye Çewlîg ra aqityayî. Ez nameyê grûba ma ser o heme embazanê ma yê Çewlîgî rê yew bi yew sipas kena. Senî ke mi tîya ra şeş serrî verê cû vatbi, ez ancîna vana ke Çewlîg merkezê huner û edebîyatê kirdkî yo.