Cinsîyetê Komelkî, Ziwan û Beşdarîye

Sîstemê perwerdeyî ke seba domananê serdestan tanzîm bîyê, domananê mensubê grûbanê bînan teber (dışlama) kenê. Bitaybetî domanê kênayênî berpirsîyarîyê ke keye de înan ser o bar benê û reftarîya negatîfe (olumsuz tutum) ya aîle û malimanê înan ver hîna vêşî maruzê teberkerdişî (dışlanma) benê.

Xebatê ke demê peyênan de cayanê cîya-cîyayan yê dinya de ameyê kerdiş nîşan danê, çiqas ke mensubê grûbanê cîyayan sewîyeya ameyeyê xo yê ekonomîkî (gelir düzeyi) û kokê xo yê etnîkî cîya bo zî, stratejîyê hîrayî ke bingehê ziwanê dayîke ser o bi diziwanan benê de nîsbet bi domananê lajînan domanê kênayênî hîna zêde îstîfade kenê. Cigêrayîşê ke Gîne-Bissau, Nîjer û Mozambîk de virazîyayê wendegehanê çut-ziwanîyan de kênayî hîna vêşî qeyd benê, tekrarkerdişê eynî sinifî kênayan de hîna kêmî yo, goreyê kênayanê ke wendegehan de ziwananê dayîka xo ra cîya sewbîna ziwan de wanenê ra hîna serkewte wendişê xo dewam kenê. Bêguman cigêrayîşê çendinî û senînî (nicel ve nitel) ke goreyê tesnîfkerdişê cinsîyetî ra benê ganî hîna vêşî bibê, la netîceyê heme cigêrayîşanê ke estê nîşan danê, eke domanê kênayênî ziwanê dayîka xo de perwerde bivînê wendegeh (okul) ra hîna vêşî îstîfade kenê. Sedemê naye wina îzeh beno:

Domanê kênayênî hîna vêşî wendegeh de qeydê xo virazenê

Eke kênayê înan eşkenê ziwanê ke ê pê qisey kenê de perwerde bivînê û wendegeh de hurmet nîşanê erjanê înanê kulturî bidîyo, aîleyî hîna vêşî bawerîya xo bi ê sîstemî anê. Îlaweten, fikrê muhafezekarî yê sey eke domanê kênayênî şirê wendegeh nêbenê endamê başî yê komelî (toplum), nêbenê dadî yan zî hemserê (eş) başî, tetbîqkerdişê programanê perwerdeyî yê diziwanîyan reyde yenê munaqeşekerdiş. Sey nimûneyî, Bará û Gîne Bissau de bi tetbîqkerdişê programanê perwerdeyê diziwanîye eke domanê kênayênî perwerdeyêko formel bigîrê zî ancî mumkin o ke bibê endamê başî yê komelî, bibê dadî û hemserê (eş) başî û rewşa xo hîna baş bibo de ebeweynî îqna bîyî. Bi no qayde, bi wendegehanê ke bingehê ziwanê dayîke ser o perwerde danê, nîsbetê wendegehan de qeydkerdişê domananê kênayênan berz bîyo.

Hîna vêşî destekê ebeweynan

Gama ke mîyanê aîle û domanan de problemê têkilîye (iletişim) çin bo, aîleyî hîna zaf domananê xo de eleqedar benê, malimanê domananê xo reyde hîna zêde têkilî ronanê û hîna vêşî beşdarê prosesanê qerargirewtişanê wendegehî benê. Sey nimûneyî, Mozambîk de averberdişê mufredatî de û tanzîmkerdişê dorûverê wendegehî de ardimê ebeweynanê domananê Xai-Xai yê diziwanîyan bîyo.

Kêmîyayîşê îstîsmarê domananê kênayênan

Malimê ke wendekaranê xo reyde wayîrê eynî taybetîyanê ziwanî û kulturî yê, hetê komelî (toplum) ra hîna asan yenê kontrolkerdiş. Coka îhtîmalê hetê cinsî yan zî sewbîna şekl de îstîsmarkerdişê domananê kênayênan hetê maliman ra hîna nizm o. Mozambîk de, wendekarî malimanê diziwanîyan ra bi termanê eqrebatîye yê sey “apo” yan zî “xalo” xîtab kenê. Heto bîn ra nê malimî nîsbet (oran) bi malimanê ke ziwanê serdest portugalkî (Portekizce) qisey kenê ra hîna vêşî eşkenê aîleyanê wendekaran reyde têkilîyêka pête saz bikerê. Sewbîna zî, perwerdeyê diziwanîye ke bingehê ziwanê dayîke ser o beno de rewşa psîkolojîke ya domananê kênayênan ser o tesîrêko pozîtîf keno. Bi no qayde domanê kênayênî hîna baş musenê, xo ra bawer benê û xo birêz vînenê, derheqê amayeyî de hedefanê hîna berzan xo rê nîşan kenê û nê heme çî serkewtişê wendegehî de tesîrêko musbet kenê. Eke ma bi kilmîye xulasa bikîm, programê perwerdeyî eke ziwan yan zî ziwano ke domanî tewr baş eşkenê tede têkilîye ronê ser o bêrê ronayene, heme wendekaran rê bitaybetî zî domananê kênayênan rê zaf faydeyê xo beno.

Unîversîteya Stockholmî

Merkezê Musayîş û Musnayîşî, Swêd

carol.benson@upc.su.se

Sewbîna zî biewnîn: Girls, Educational Equity and Mother Tongue-based Teaching, by Carol Benson, UNESCO, Bangkok, 2005 www2.unescobkk.org/elib/publications/Girls_ Edu_Equity*

__________

* Na meqale buroşurê "Perwerde de Tetbîqê Ziwanê Dayîke, Tirkî ra çarnayîş: Roşan Lezgîn, Weşanê DÎSA, Dîyarbekir 2013, r. 6-7" de weşanîyaya