Cografya û Milet

Meselaya “cografya” miletbîyayîş de cayêko muhîm gêna. Senî ke her însan yew ca de heyatê xo îdame keno, her milet zî yew ca de ciwîyeno. Xorînîya tarîxî ra dot, cayo ke milet tede ciwîyeno ma ci ra vanî “welat”. Her milet wayîrê yew welatî yo û her welat zî nameyê xo esto. Tarîx de cayê ke kurdî tede ciwîyenê, sey “Kurdîstan” name bîyo.

Ge-ge ma wanenî ke seba kirdan (zazayan) wina nusîyeno: “Zazay (...) Anatolîya de, (...) ciwîyenê.” Labelê zazayan welatê xo sey “Anadolî” name nêkerdo. Sey kurdanê bînan kurdê zazayî zî welatê xo “Kurdîstan” name kerdo. Yew metnê dimilî (zazakî) de “welat” ra no hewa behs beno: “[Na mesel raşt a; zûr nîya. Namey dew zî 'Bav'o] (...) Şinê Adena. Bol şino tayn şino welat kewno nînan vîrî. Nê xu bi xu pêra vanê, "ma sênî ew çirriya şirê welat?" Qadî miftî ra vano, "Say sûrî Kurdistan di çinîyê. Bê ma barê say bîyerê ew şirê." Miftî vano, "Beno. No aqilê to kewt mi sera." (...)” (T. L. Todd, A Grammar of Dimilî also known as Zaza, 1985, r. 188) No metn hetê Sêwregi ra arê dîyayo.

Mîyanê welatî de cîya-cîya mintiqayî, bajarî û dewî estê. Hetê Dêrsimî de senî ke şarê ma xo ra vano “kirmanc”, ziwanê xo ra vano “kirmanckî”; mintiqaya xo ra zî vano “Kirmancîye”. Yeno zanayene ke vakurê Dîyarbekirî, Çewlîg û tay cayanê Xarpêtî de şarê ma xo ra vano “kird” û ziwanê xo ra zî vano “kirdkî/kirdî”. Nê cayan de şarê ma mintiqaya xo ra vano “Kirdane/Kirdone”. Çekuya “Kirmancîye” û “Kirdane” zaf rey zî herinda nameyê welatî de yenê gurênayene.

Yeno zanayene ke, nameyê bajar û dewanê kurdan hetê Tirkîya ra ameyê bedelnayene. Herinda nameyanê tarîxî de nameyê tirkî panîyayê. Şarê ma her çiqas pê nameyanê tarîxî emel biko zî, neslo newe de nameyê tirkî hîna vêşî yenê nas kerdene. No hal sey perdeyêk dekeweno beyntarê neslê neweyî û tarîxê cografyaya ma. Mesela, nameyê dewa “Nêribê Axan” bi tirkî “Kuyular” o. Wexto ke ma vajî “Nêrib”; hetê tarîx, kultur, cografya û ziwanî ra gelek çî yenê vîrê merdimî. La wexto ke ma vajî “Kuyular” tena bîrî yenê ma vîrî ke zaf manaya xo çin o. Yanî bedelnayîşê nameyan hafizaya miletî kor keno. Bedelnayîşê nameyanê welatan û cayan; eslê xo de polîtîkaya bedelnayîş û asîmîlekerdişê miletan a.