Dara kizvanêre û xalê mi hecî Saîd

Xalê mi hecî Saîd wextê herbê şêx Saîd efendî de ameyo dinya. Cîranê înan xal hecî Mehmûd beyraqdarê Şêx Seîd efendî bi.

Homa rehma xwu bi merdanê şima bikero, bi ey zî bikero, ehlê zuhd û teqwa bi. Rî û rûçikê xwu, kinc û kolê xwu, hereket û rayşiyayişê xwu, werdê xwu zaf pank girewtêne. Seba ke sey dara kizvanêre boya weşe ci ra ameyêne, vîrê mi de zî eynî sey dara kizvanêre mendo.

Kizvanêre yew dara cisnê vinişkêran ra ya. Nameyê ci yo îlmî bi Latînkî “Pistacia terebinthus” o. Tirkî vanê “menengiç ağacı”. Derheqê vinişkêran (bi tirkî: sakızgiller) de yew malumato muhîm esto ke zemanê Adem pêxemberî de zî estbîyê. Tefsîrê Îbnî Kesîrî (1301-1373) de behs beno. Sufyan es-Sewrî qenalê Cabir el-Cu’fî ra rîwayet keno ke hezretî Elî derheqê ayeta 107. ya sûreya Safatî “Û ma yew qurbano xişin sey fîdye da ci” de vato “Yew kaviro sipî, çimê ci xişnî û qiloçin biyo. Yew vinişkêre wa girêdaye biyo.” Ebû Tufeyl zî vano “O Sebîr (Mîna de yew ca) de yew dara vinişkêre wa beste dîyo.” Ancî Sewrî, Abdulah bîn Osman îbn Huseymî ra neqil keno vano “Yew kaviro ke cenet de çewres serrî çerayo sey fîdye ameyo dayiş.” Xulase, wina fam beno, eno kaviro ke semedê qurbanî Homayî Habîlî rê şirawito, Habîlî o Mîna de, Sebîr de yew dara vinişkêre/kizvanêre wa girêdaye dîyo. Mufesirî vanê “O kaviro ke herinda qurbankerdişê Îsmaîlî de Îbrahîm pêxamberî rê ameyo şirawitiş zî eynî kavir o.” Yanî kizvanêre eynî wext de darêka qedîm û bimbarek a.

Cisnê vinişkêran, bitaybetî kizvanêrî hema vajên her cayê Kurdistanê ma de zî estê, coka kurdan miyan de baş yenê zanayiş. Meyweyê kizvanêre ra vanê “kizvane” û hîna zaf ci ra qehwe virazenê la qelênenê çerez zî kenê. Rûnê kizvanan werîyeno, verînan rûnê ci ra sabûn zî viraşto.

Kizvanêre seba ke tîjî ra zaf heskena coka cayo ke tede darî tay bê de yena. Yanî sey hunermendan, sey xalê mi hecî Saîdî hetêk ra zî tenyatî ra heskena. Eşkena qasê 20 metreyî bibo berze la erey bena pîl, belkî qasê hezar serrî zî cuyena. Eynî wext de kizvanêre zaf weş boye dana, gître û bivoyê ci îlac o, îltîhabê mesaneyî, sîstemê hezmî rê zaf baş o.

Darê kizvanêre zî zaf sert û saxlem o. Zemanêk ci ra kewçikî, lewlebê meşke û hema zaf çîyê xemlî viraştêne. Xalê mi hecî Saîd zî westayê enê çîyan bi. Mesela, aletê cite, yanî mosla û birke û nîreyî viraştêne. Textê ke ser o nan wenê, texto ke ser o mîr akenê, rahleyo ke ser o Quran wanenê, kursîyê ke ser o nişenê ro. Ancî sînî, kundês, çemçik û kewçikê darînî, lewlebî û kêruyê meşke viraştêne. Xalê mi hecî Saîdî yew sînîya girde dar ra ma rê viraştbî, ma ci ra vatêne “qeteke”, eynî sey sînîyanê alemîyuman xişne bî. Xalê mi berî viraştêne, pencera û şibak û qibalekî viraştêne. Refê kitaban, refê firaqan viraştêne. Ez bi xwu şahid a, zemanêk enê tewir çîyê ke keyê ma de estbî, heme sinetê destê xalê mi hecî Saîdî bî. Xalê mi eno sinet fîsebîlulah kerdêne.

Xalê mi darûber ra zaf heskerdêne, tim darî karitêne, ziwanê daran ra fam kerdêne, înan dir qisey kerdêne. Her wesar, ancî aşma temûzî de, ey tim leyekî tehmnayêne, yanî lul/aşî kerdêne. Wesaran pejgê dorê leyekan kerdêne war ke lez bibê pîl. Xalê mi dostê tebîetî bi; nefesê xwu yo peyîn zî, verara tebîetî de, binê qirmê dare de, verisnîya pelanê nermekan yê mazêran de da.

Xal hecî Saîdî Quran wendbi, dersa Quranî dayêne tutan. Murîdê Keyê Bukarkî bi. Eke firsend bidîyêne tim şiyêne dewa Silîvan Qamuşlî. Dereceyêko mubalexe de şêxanê Bukarkî wa beste bi. Her kar de, her tengane de, vatêne “Ya şêx Heybet!” Û bawer kerdêne ke şêx Heybet bi heme heybetê xwu ho ey het, caran çiyêk nêeşkeno bi înan. Îbadetê xwu rê, nimaj û nîyazê xwu rê zaf sadiq bi. Mislimanîya xalê mi mislimanîyêka xas, pak û bêrîya bî. Mislimanîyêka masum û bêgune bî. Ewro gama ke ez ewnîyena ena mislimantîya bajaran ra, seke yewna dîn bo, eleqeyê xwu bi mislimanîya masum û pake ya xalê mi çinê yo!

Heyatê mi de, tenya yew merdimî mi rê şîretî kerdî, o zî eno xalê mi hecî Saîd o. Ez vana qey serra 1982 bî. Roja ke mi eno fotograf ant, min û ey ma gelêk suhbet kerd. Ez o wext hema xort biya, ez ezeb biya. Ma derheqê xebata mi de, pereyo ke keweno mi dest de qisey kerd; ez pereyê xwu pê se kena, dana kamî... Va “Ti zaf zêde ra fedakarî kenê, ti qet xwu nêfikirîyenê. Merdimê ke ti înan rê hende fedekarî kenê, înan het edalet çinê yo. Dima to mexdûr kenê…”

Ez nika ewnîyena xwu dima, çiyo ke ez heyatê xwu de ci ra poşmanî ancena, tenya eno hetê min o ke ez dereceyê canfedayî de bêhed û hîsab merdiman rê ardim kena, la se ra neway û newê înan, hezar qatê a fedekarî bi xirabî cewab danê. Çiyo ke tewr zêde dej dayo mi, ena birîna nankorîye ya; vera hewle û fedakarîye de nankorî û xirabî! Ez tenya enê dejî ra muzderîb a. Sewbîna, elhemdulîlah...

Qiseykerdişê xal hecî Saîdî zaf sterîl, zaf pank bi. Vateyê ke bi dîwan û cematî û maqulîye nêkewenê fekê ci ra nêvejîyayêne. Ez tiya yew nimûne bidî ke wa baş fam bibo.

Dewê keyê xalanê mi Barave de, seba ke awî yê, zafê hêgayanê xwu serre de di rey ramenê. Ma vajin, senî ke paleyî kerde, xeleyê xwu dart we, pirêze awe danê, cite kenê û ena rey kurêk, xaşîng, fasûlî yan zî xiyaran ramenê. Coka hêgayê înan pawite yê; xaseten heywananê kovî yê sey heşan û xozan ra pawenê, dorê hêgayanê xwu wina qewîn sênc kenê. Ena rey, tayê cayan de mabeynê sêncan semedê şiyayiş-ameyişî sey kuçeyan mendo. Tayê cayan de enê kuçeyî qasê se-di sey metreyî benê derg şinê. Merdim gama ke enê kuçeyan ra viyareno, seba ke nat-wet sênc o, tenya ezman aseno.

Barave de, Diyarê Sawe esto. Sey deştêka qijek a. Diyarê Sawe de, yew kuçeyê mabeynê sêncan de kizvanêrêk esta, darêka kevnar a. Homa bizano, çend seyî serrî ra nat uca ya. Dewijan kerra û xurdeyî mîyanê hêgayan ra weçînayê ardê eştê dorê ci, coka dorê qirmê aye de quça kerrayan virazîyaya, merdim vano qey zîyaret a. Welhasil, nameyê ena kizvanêre ra îzafeten, ê kuçeyî ra vanê “Kuçeyê Quzanêre.” Yanî sey zafê çekuyan, ena “kizvanêre” zî fekê dewa keyê xalanê mi de bedelîyaya biya “quzanêre”.

Esas, bi eno qayde namekerdişê “kuçeyî” de problem çinê yo la nameyê “quzanêre” kurmancî de ezayê cinsî yê makîyan ano merdimî vîr, coka, xalê mi hecî Saîdî edebê xwu ra, nameyê enê kuçeyî nêdayêne. Vatêne “Kuçeyo Bêname” yan zî vatêne “O kuçeyo ke ez nameyê ci nêvana”. Eke wina va, her kesî fam kerdêne ke o behsê “Kuçeyê Kizvanêre” keno.

O wext tayê kesan eno tavrê xalê mi xwu rê kerdêne babeta henek û xergeleyî labelê ey heqîqeten edeb û terbîyeyê xwu ra nameyê ê kuçeyî nêdayêne. Xwura her kelîma hende asan fek ra nêvejîyayêne, her vate layiqê fekê xwu nêdîyêne. Heta her werd zî nêwerdêne. Mesela, hakî nêwerdêne. Vatêne “kerge serê siloyî de her çî nequr kena, kewena baxçeyê şarî, sebzeyê şarî nequr kena” û hak nêwerdêne.

Serre 1993, aşma gulanî. Dar û ber abiyo resayo kewnê xwu, her ca bi çayir û çîmen, vaş û vilikan xemilîyayo, koyî seraser kesk û kewe kenê. Her ca ra vengê teyr û turî yeno. Xulexula awa dereyan û layan û çeman a, zelal-zelal herikîyena.

Hecacî Hîcaz ra ameyê. Roja îneyî, Barave ra dades kesî kewenê rayir şinê Axtîgan ke yew hecî zîyaret bikerê. Uca nimajê xutbeyî zî kenê, dima verê xwu danê Mehmedêl. Çimkî uca zî yew hecî esto. Qefle Axtîgan ra vejîyeno, ver bi Mehmedêl şino. Yew qîyameyo asê ro kewenê diyar. Xalê mi peynîya hemîne de vejyeno diyar. Bi her di destanê xwu çanqilê çogana xwu de gêno. Bineyke zî xwu aver keno çewt.

Areq de mendo. Tengnefes biyo.

Xalê mi hecî Saîdî zaf cixara antêne. Nimajê sibayî kerdêne, wurdî antêne. Dima piranêk nan eştêne xwu fek û dest bi cixara kerdêne. Coka qelbê ci ariza dabi.

Cemato ke verê cû ameyo diyar, uca xwu rê ronişto. Cixarekêşan cixareyî piştê, dûman visto xwu ser, paweyê xalê mi hecî Saîdî yê. Xalê mi zî yeno reseno diyar la tengnefes o. Bi halê xwu peşmirîyeno. Wazeno behsê xortanîya xwu bikero. Wina tengnefes, bi teqlan qisey keno.

Vano “Zemanêk, dewe de, veywe estbi. Ez şirawita Tutya. Va ‘Şo veynde Mehmed Emînê bilûrvanî. Wa bêro bido zele ro.’ Keyfan ra, ez hende lez şiya û ameya, mi de heyret mendî. Va ‘Ti ça ra hende lez şî û ameyî?’ Mi va ‘Dê vinderê. Eke Mehmed Emîn ame, ez şiya. Eke nêame, o çax zûrî ya. Ez nêşiya.’ Wilay, ha-ha, Mehmed Emînî da zele ro. Vejîya ame. Dewijan va ‘Wilay ti perayê…”

A bi eno qayde behsê zemanê xortanîya xwu keno ke senî şenik û şipl biyo, senî yew nefes de sey teyre perayo, Barave ra şiyo Tutya, vengdayo Mehmed Emînê bilûrvanî û qîyameyê Heşdereyî ro kewto diyar ameyo.

Hey gidî dinya! Keyê to biveyşo extîyarî. Nika, eno qîyame de,  peynîya hemîne de, wina tengnefes, bi zor xwu resnayo diyar. Û hema ke vatişê xwu temam nêkeno, cor de, çogana xwu ser de yeno war. Yew destê xwu erzeno satê yew xerza mazêre, desto bîn ho çanqilê çogane ser o.

Di birarzayî zî hê miyanê qefleyî de. Birarzayî ewnîyenê ke ap gineno war ro, hewa ra ey de gênê.

Sereyê ci danê çokê xwu ser. La ap nefes dano û reyna nêgêno. Hende asan. Vîstikêk de. Yewî va estbi hezarî va çinê bi!...

Verara koyanê berzan de, binê qirmê mazêre de, verisnîya pelanê keweyan de, mîyanê vengê şalul û bilbilan de, mîyanê vingevingê tewir bi tewir perperikan û hingan de, mîyanê vengê xuşexuşa awanê zelalan de, uca, verara tebîetê ke ci ra ameyo de, emanetê xwu bi rîsipîtî teslîm keno...

Xal hecî Saîd eynî sey dara kizvanêre bimbarek bi. Tim boyêka weşe, boya miskî ci ra ameyêne. Înanê ke o nêdîyo, wa bi eno qeyde bizanê.