Derheqê Wendekar û Wendoxî de

Senî ke çekuyê wendekar û wendoxî hetê mana ra yewbînan ra ciya yê, mabeynê fealîyetê wendekarî û wendoxîye de zî wina ferqî estê. Yanî wendişê kitabanê derse yê mekteban û fealîyetê meraq ra wendişê metnan de ferqêko muhîm esto. Coka sey muhaweleyêkê fikrî ez wazena enê her di terman bi kilmekî bineyke munaqeşe bikerî.

Çekuya wendekarî, yena manaya "keso ke wendegeh de waneno yan zî keso ke rêberîya malimêk/pisporêk de yew babeta muayene ser o şixulîyeno". Coka keyfê wendekarî biwazo nêwazo, seba ke sinif biviyaro, seba ke îmtîhan de ser kewo, seba ke tezê xwu binusno û tehsîlê xwu temam bikero mecbûrîyet ra waneno. Çimkî semedê tehsîlê ci malumato ke lazim o, gereka ezber bikero.

Feqet wendox neke mecbûrîyet ra, xwu rê keremê zerrîya xwu ra, bi waştiş û heskerdiş, meraq ra metnan waneno. Çiyo ke netîceyê meraqî de, zerrî ra, bi heskerdiş û waştiş biwanîyo, neke tenya keweno hiş, esas zêhnî keno aktîf, hêzê fikirîyayişî fîneno hereket. Çimkî wexto ke merdim sey wendox metnêk waneno, bêke ferq bikero, beno daxilê cîhanê entelektuelîya nuştoxî; heta ke metin ra viyareno keweno mabeynê tebeqeyanê xorînan yê binşiûrê nuştoxî, labîrentanê zêhnê nuştoxî de vejîyeno raywanîya bêpeynî ke her kuncik de yew çiyo newe keşif keno. Zafê reyan zî beno waqifê sirranê fikrîyatê nuştoxî ke belkî nuştoxî bi xwu zî ferq nêkerdê. Ancî, beno şahidê tecrubeyanê ci, seke wendoxî bi xwu kerdê, o qeyde tecrubeyanê nuştoxê metnî kesb keno. Eynî wext de, çiyo ke waneno sîrayetê xûy û exlaq û reftarî û karakterê wendoxî zî keno, zêhnê wendoxî mûseno fealîyetê fikirîyayişê neweyî; dima, êdî bîyenan û diyardeyan zî perspektîfê tehqîqî ra vîneno; çiyo tewr muhîm zî, sebeb û netîce piya, têdir ci rê benê eyan.

Ez behsê sewîyeyê zeka nêkena, çimkî eke mesela zeka bo, beno ke yew merdimo ummî des qatê mutefekirêk zekî bo. Yanî helbet wendekar zî çiyan vîneno, belkî mutefekirî ra zêdetêr zî vîneno. Labelê bala wendekarî tesbîtkerdişê "netîce"yî ser o ya! Wendekar, çiyo ke tesbît keno defterêk de not keno, heta ke sey komputurî eşkeno melumatan vîrê xwu de ezber zî bikero; xwura badê pey formêk gore sey metin tenzîm keno.

Seba ke bala wendekarî tim netîceyî ser o ya, tim wazeno malumatan bido arê û ci ra yew metno newe terkîb bikero, coka çiyo ke wendo sîrayetê xûy û exlaq û reftarî û karakterê ci nêkeno. Semedo ke dîqetê wendekarî usûlê xebata laborantî gore şiyo tesbîtkerdişê doneyanê metnî ser, coka nêeşkeno çarçewaya metnî ra vejîyo teber û xwu verado tebeqeyanê xorînan yê binhişê nuştoxî; nêeşkeno sebeb û netîce û çareyî têdir bifikirîyo.

Helbet îstîsnayî estê la manaya ke ez vana de, akademîsyenî kewenê kategorîya “wendekar”î. Coka xaliben, terman û şablonanê haziran gore (usûlo akademîk) malumatan tesbît kenê, danê arê, tesnîf/kategorîze kenê, dima zî formatê nuştişê tezî gore tertîb kenê û yew metin anê meydan. Eke ez nika nêeşkî sînorê ci tam diyar bikerî zî, mi gore, keso ke sey wendox waneno, sey êyê ke sey wendekar waneno mutaleakerdişê “çi vajîyayo” ser o zî vindeno helbet, la esas bala xwu dano “çira û senî vajîyayo” ser; yanî bala wendekarî hîna zaf “netîce”yî ser o ya, la bala wendoxî “sedem” û “netîce”yî piya ser o ya. Eke tabîrê xwu caîz bo, ez wazena vajî, manaya mutefekirî de wendox fikrî xuliqneno, wendekar fikrî dano arê û tesnîf keno.

Eke tiya de ma Edward Saidî ra yew teşbîho ke derheqê enetlektuel/roşinbîr û akademîsyen/pisporî de kerdbi deyn bigêrin, wendekar kulvarêko bisînor yê babetêk de tîk aver şino. Labelê wendox eynî sey vilabiyayişê pêlanê radyoyî wina nêaseye her hetî ser beno vila. Coka wendekar bi tehsîl/dîplomaya xwu fexir beno. La seba ke cesaretê ci çinê yo ser o bifikirîyo û diyardeyan îzeh bikero, miyanê tarîtî de xwu nimneno û wendoxî ra vano “ti curetkarêko bêtemel ê”. Labelê “wendox”, o qabilîyet de yo ke hem pozîsyonê xwu ser o, hem rewşa wendekarî ser o bifikirîyo; sedem û netîceyî têdir îzeh bikero. Heto bîn ra, “temel” yew qaîdeyo hazir nîyo ke merdim dadîya xwu ra biyayiş de sey elleme ser o ronişo, însan bêtemel sey pelêkê sayeyî yeno dinya heta peynîya emrê xwu zî tim halê hereketî de yo.

Tiya de çiyo ke ez wazena vajî, bêqîmetkerdiş yan zî bêehemîyetkerdişê wendekarî û tehsîlê ci nîyo. Tenya ez wazena hetê helwêst (duruş) û reftarî (davranış) ra ferqê mabeynê wendekarî û wendoxî îzeh bikerî.

Xulase, her kes eşkeno bibo wendekar (akademîsyen) la manaya ke ez wazena vajî de her kes nêeşkeno bibo wendox (mutefekir). Mesela, ma bala xwu bidin derûdorê xwu, ma do bivînin ke bi desan, heta ke bi seyan akademîsyenê ma estê ke kitabê înan neşir bîyê. Ancî akademsîyenan ra teber, bi desan kesê wendeyî zî estê -edebîyat zî tede- babetanê ciya-ciyayan de kitabê înan weşanîyayê la ma nêeşkenê înan ra vajin “mutefekir”. Sey nimûneyî, ma vajin merdimêk keweno tarîxê ma yê siyasî dima; derheqê aîleyan, yan zî şexsîyetanê ma yê namdaran de kitaban, belgeyan û şexsan ra malumat dano arê, dima enê malumatî tesnîf keno, bi hawayêk tenzîm keno û sey kitab neşir keno, yan zî ma vajin, di ziwananê ke zano de çekuyan dano têver û sey ferheng neşir keno. Enê karî, manaya ke ez wazena vajî de kewenê çarçewaya fealîyetanê wendekarî. Labelê wendox wina nîyo, -helbet eşkeno karo ke wendekarî kerdo zî bikero- fealîyetê ci, esas, sehaya fikrî de xwu nîşan danê. Yanî eke ma biwazin fealîyatên nuştişî de wendekar û wendoxî yewbînî ra ferq bikerin, gereka ma biewnîn kam xebata xwu ya nuştişî çî ser o awan keno.

Mutefekir seba ke sebeb û netîceyî têdir vîneno, fexr û kompleksê pîltî ra bêrî yo, û seba ke munaqeşeyê eşekrayî rê akerde yo, coka xwu tenezulê fealîyetanê binkî yê koneyan zî nêkeno. La wendekar fealîyetanê xwu de tim hewceyî bi qelebalix vîneno, seba ke tenyamendiş ra terseno, bi xeyretêko xisûsî tim wazeno dorê xwu de merdimê ke eşkeno înan ra îstîfade bikero, înan amancê xwu gore bigurêno ano pêser. Labelê seba ke tefekur fealîyetêko ferdî yo coka wendoxî rê "tenyatî" aramî ya, çimkî nimûneyanê tarîxî ra zî îsbatkerde yo, hizûro ke seba tefekurî wendoxî rê hewce keno ancax xelwet de eşkeno peyda bikero.