Derheqê xebatanê ziwanî de - 1

Xebata safkerdiş (özleştirme) û standardîzekerdişê tirkî destpêkê seserra 20. de hetê edîban û roşinbîranê tirkan ra bi hîsanê neteweperestîye dest pê kerd. Ronayişê Tirkîya ra pey, bitaybetî qebûlkerdişê alfabeya Latînî (01.11.1928) ra dima, binê hîmaye û serpereştîya Mustefa Kemalî de Tirkî ser o xebatêka zaf pête dewam kerde. Labelê rîyê ziwanî ser o tetbîqkerdişê nîjadperestîye (ırkçılık) ra, esas wuşkîya Mustafa Kemalî ver nêeşkayî hende mesafe bigîrê, bitaybetî serranê 1930an de, hetanî mergê Atatürkî dekewtê yew gerîneka kore mîyan. Badê Atatürkî, bitaybetî serranê 1940an de, xebata tirkî ser o bineyke normalîze bîye, tirkîya ewroyî şekil girewt. Falih Rıfkı Atay derheqê helwêsta wuşke ya Atatürkî de, ancax epey wext badê mergê ey, vina vano:

"Atatürk bir müddet dilde en aşırı özleştirme denemelerinde bile bulunmaktan çekinmedi. Bu deneme devri kendini de, bizi de ister istemez bir çıkmaza doğru götürdü. Fakat 'şey' kelimesini dahi Türkçe olmadığı için kullanmamak aşırılığı, bir daha Osmanlıcaya dönülmek imkânlarını bir hayal olarak bile ortadan kaldırmıştır. Bu dar özleştirme sıkıntıları içinde, bir gün, arkadaşlarından birine bir nutuk söylettiğini hatırlıyorum. Hiçbir yabancı kelime kullanmayacaktı. Ayağa kalktı, nutuk bir kekemeden ibaretti…"[1]

Nutqo ke Falih Rıfkı behs keno qeyd nêbîyo la enê hetî ra yew xîtabeto balkêş yê Mustafa Kemalî esto. 1934 de prensê Swêdî Güstav Adolf yeno Tirkîya, Mustafa Kemal bi tirkîya xwu ya "pêtî" wina xîtabê ey keno:

"Altes Ruayâl,

Bu gece, yüce konuklarımıza, Türkiye’ye uğur getirdiklerini söylerken duyduğum, tükel özgü bir kıvançtır.

Burada kaldığınız uzca, sizi sarmaktan hiç durmayacak ılık sevgi içinde, bu yurtta, yurdunuz için beslenmiş duyguların bir yankısını bulacaksınız.

İsveç-Türk uluslarının kazanmış oldukları utkuların silinmez damgalarını tarih taşımaktadır. Süerdemliği, önü, bu iki ulus, ünlü sanlı sözlerinin derinliğinde sonsuz tutmaktadır.

Ancak, daha başka bir alanda da onlar erdemlerini, o denli yaltırıklı yöntemle göstermişlerdir. Bu yolda kazandıkları utkular, gerçekten daha az özence değer değildir.

Avrupa’nın iki bitim ucunda yerlerini berkiten uluslarımız, ataç özlüklerinin tüm ıssıları olarak baysak, önürme, uygunluk kıldacıları olmuş bulunuyorlar; onlar bugün en güzel utkuyu kazanmaya anıklanıyorlar; baysal utkusu.

Altes Ruayâl,

Yetmiş beşinci doğum yılında oğuz babanız, bütün acunda saygılı bir sevginin söyüncü ile çevrelendi. Genlik, baysal içinde erk sürmenin gücü işte bundadır.

Ünlü babanız, yüksek kralınız beşinci Güstav’ın gönenci için en ıssı dileklerimi sunarken, Altes Ruvayâl, sizin Altes Ruvayâl, prenses Louise, sevimli kızınız Altes Prenses İngrid’in esenliğine, tüzün İsveç ulusunun gönencine içiyorum."[2]

Seke aseno, tirkîya Atatürkî de kelîmeya "tarih"î erebkî, "prenses" fransizkî, "kral" sirbkî û "hiç" zî fariskî ra dekewtê tirkî, kelîmeyê bînî, qaşo "öz Türkçe" yê. Labelê o wext zî nika zî kesî enê qiseykerdişî ra fam nêkerdo. Atatürkî hende zor dayo xwu, ancî zî nêeşkayo yew xîtabeto qijek bîle tena bi çekuyanê safî tirkî amade bikero.

Wexto ke merdim bala xwu dano kurmancîya enê davîst serranê peyênan yê nuştoxanê kurmancanê ma, yanî "kurdîya aqademîk"e, eynî seke versîyonê kurdî yê tirkîya Atatürkî eysena. Eke nîsbetê kurmancan de nêbo zî, kirdkîya ma de zî nuştoxê ke bi eynî zîhnîyetî "kirmanckî (zazakî)" nusnenê tay nîyê. Tirkîya Atatürkî de, zafê kelîmeyî viraşte yê la qet nêbo sentaks raşt o, yanî kelîmeyê xwu sîstemê tirkî gore rêz kerdê. Înanê ma de o zî çin o.

Ma kurdî qiseykerdişê ziwanê xwu de rike nêkenê, zaf tay kesî kurdkî (kirdkî, kurmancî) qisey kenê. Êyê ke kenê zî, qismêko muhîm tena kelîmeyan ser o neteweperestîye kenê, belkî tirkan ra vêşêr neteweperestîye kenê. Heta ke ziwanzanê ma zî wuşkîye de Atatürkî ra vanê ti weta şo.

Safkerdiş û standardîzekerdişê ziwanî bi fehmê tesfîyekerdişêkê teasubaneyê rijî nêbeno, îhtîyac û îmkananê ziwanî gore bi peymê îlmî yê ziwannasîye beno û helbet bi munaqeşeyan aver şino.

[1] Dilcilere Saygı, Derleyen: Hikmet Dizdaroğlu, TDK Yay. Ankara, 1966, Falih Rıfkı Atay, Atatürk ve Türk Dili, r. 9-10

[2] Atatürk ve Türk Dili, 2. Cilt, TDK Yay. Ankara, 1997, r. 461-462