Derheqê xebatanê ziwanî de – 12

Ziwananê Ewropa ser o rolê Latînî çi yo, hema vajêne Farisî, Kurdî û Tirkî ser o zî rolê Erebî o yo. Bi taybetî badê ke kurdan, farisan û tirkan dînê îslamî qebûl kerd, demeyêko zaf derg medreseyan de perwerde bi Erebî bi, coka bêhed çeku û termê Erebî dekewtê ziwanê enê miletan.

Çekuyê ke ziwananê bînan ra kewenê ziwanêk yan zî îhtîyacî gore yenê kopyakerdiş, êdî benê malê ê ziwanî, seke çekuyê ê ziwanî bê, o qeyde yenê şixulnayiş. Ma vajê, çekuyê ke Erebî ra dekewtê ziwanê ma, êdî malê ziwanê ma yê.

Bitaybetî ziwanê nuştekî de, mevajê ke mesela standardkerdişê ziwanî bo, çekuyê ke ziwananê bînan ra kopya benê gereka bi usûl tesnîf bibê û qeydeyêk gore bêrê kodkerdiş. Ma vajê, Erebî de çekuya “beled/بلد” esta, manaya “şeher, bajar, şaristan”î de ya. Eke sufîksê nîsbetî “-î” bigêro sey îsmê mensûb “beledî/ىبلدى” virazîyeno û yeno manaya “şeherî, bajarî, şaristanî”, yanî çiyo ke mensûbê şeher/bajar/şaristanî yo, seke ma vanê “ewropî, hindî, misrî, şamî…” Eke sufîksê “-e” bigêro, yanî çeku sey “beledîyye/بلدية” teşkil bibo, îsmê sinaî/îsmê mekan virazîyenê û yena manaya “şeherdarî/şaredarî”.

Esasê xwu de Erebî de fonksîyonê îlaweyê (lahîqe) “-ye” zaf o. La hîna zaf eynî sey “-e”yê Kirdî nameyan keno makî. Ma vajê sey sifetê “murebî, -ye”. Helbet sewbîna zî fonksîyonê xwu estê. La ma rê çiyo muhîm, Kirdî de çekuyê ke bi sufîksê “-îya/-îye” vajîyenê makî yê. Êyê ke bi “-îyet” vajîyenê zî, xisûsîyetê Kirdî gore benê nêrkî. Feqet xebata ma ya standardîzasyonî de enê tewir çekuyê Erebî bi çend tewirî kod biyê. Nimûne:

“askerlik: eskerîye (m)

belediye: beledîya (m)

bevliye: bewlîye (n)

gündelik (günlük ücret): yewmîye (n)

itfaiye: îtfaîya (m)

maliye: malîye (m)

nakliye: neqlîya (m)

tahliye: texlîya (m)

taziye: tezîye (m)

tesviye: teswîye (n)…”

Seke aseno, tirkan enê tewir çekuyî pêro bi yew qeyde, yanî bi “-iye” girewtê. La Grûba Xebate ya Vateyî tayê bi “-ya” tayê bi “-ye” girewtê. Êyê ke bi “-ye” kod kerdê ra zî tayê makî (m) tayê nêrkî (n) qeyd kerdê.

Çira “eskerîye” bi sufîksê “-ye”, çira “beledîya” bi sufîksê “-ya” qeyd kerda, yan zî, eger “eskerîye” makî ya, çira “bewlîye” nêrkî bo?

Neke tenya enê yê, hema gelêk çekuyê winasî estê ke bi eynî hawa di tewirî kod biyê. Çend nimûneyê bînî: “ardiye: erdîya (m), battaniye: betanîya (m), faraziye: ferezîye (m), kurabiye: qurabîye (m), nazariye: nezerîye (m), saniye: sanîye (m), şemsiye: şemsîya (m), seviye: sewîye (m), Suriye: Sûrîye (m), Türkiye: Tirkîya (m)…”

Verê cû zî ma bi nimûneyan nîşan dabi ke Grûba Xebate ya Vateyî bêke çekuyan tesnîf bikero, bêke usûl û krîterê standardkerdişî dîyar bikero, her kombiyayiş de, bi usûlê raydayişî çekuyî tewir bi tewir kod kerdê, coka nakokî û gelemşeyêko cidî dekerdo miyanê ziwanî.

Çekuyî seba ke tenya ferheng de ca bigêrê, uca de bimanê, kod nêbenê. Seba ke ziwan de, bitaybetî ziwanê nuştekî de sey elementê gane û dînamîk bêrê şixulnayiş ferhengan de bi manayanê xwu qeyd benê. Eno semed ra, standard biyayişê form û şeklê çekuyan zaf muhîm o. Mesela, Sûrîye û Tirkîya nameyê di welatanê cîranê ma yê. Çira ma yewî ra vajê Sûrîye la yewî ra Tirkîya? Yanî çira yew bi “-ye” bêro vatiş, yew bi “-ya” bêro vatiş? Û seba ke ziwanê ma nêrî-makî yo, yew tewir biyayişê cinsîyetî zî zaf muhîm o. Mesela, çira “neqlîya (m)” makî la “teswîye (n)” nêrkî bo?

Xebata amadekerdişê ferhengê standardî ke Grûba Xebate ya Vateyî sey ferhengê “tirkî-kirmanckî” amade kena bi xeletîyan dekerde ya. Ma vajê, ferheng de çekuyê Tirkî têbin de rêz biyê û muadilê înan yê Kirdî nusîyayê. Tayê cayan de sey binmade zî nameyî nusîyayê. Ma vajê, sey:

“emniyet: asayîş (n)

      emniyet kemeri: kemerê emnîyetî (n), kemberê emnîyetî (n)”

Seke aseno, muadilê termê “emniyet”ê tirkî kirdkî de “asayiş” nusîyayo. Yanî ma madeyê eslî ra fam kenê ke çekuya “emniyet”î ya tirkî ma de bena “asayiş”. Ma vajin, eke ma yew metin tercume bikin û ma xwu rê ferhengê standard yê Grûbe esas bigêrin, gereka ma vera çekuya “emnîyet”î ya tirkî de tim “asayiş” bişixulnin.

Tam tîya de ma bineyke nizdî ra bala xwu bidin enê her di çekuyan ra.

Çekuya “emnîyet”î eslê xwu de manaya “îtîmad, saxlemî, bawerkerdiş”î de ya. Kokê ci “emane/أمانة” ra yeno, çekuya “emanet”î zî eynî kok ra ya. Halê ci yê mesderî “emn/أمن”, şeklê “emnî/أمنى” îsmê mensûb û şeklê “emnîyye[t]/أمنية” zî îsmê sinaî/îsmê mekan o.

Çekuya “asayiş/آسايش” zî fariskî ya, kokê “asay, asûden/آساى, آسودن” û sufîksê “-îş”î ra ameya pê, manaya “huzûr, arisîyayiş, rehetî, sikûnî” de ya.

Seba ke xebata ferhengsazî de çiyo eslî mana ya û ferhengê Grûbe sey ferhengê tirkî-kirdkî amade beno, coka ma ferhengê tirkî de bala xwu bidin manaya enê her di çekuyan ra, baş beno:

“asayiş: bir yerin düzen ve güvenlik içinde bulunması durumu, düzenlilik, güvenlik

emniyet: 1.güvenlik 2.güven, inanma, itimat 3.polis işleri 4.güvenlik işlerinin yürütüldüğü yer 5.bir araçta güven sağlayıcı parça”[1]

Seke aseno, tirkî de manaya her di çekuyan yew nîya, ziwananê eslî de zî ziwanê ma de zî o qayde yo. Yanî enê her di çekuyî muadilê yewbînan nîyê. Xwura ferhegê Grûbe de, binmade ra zî ma vînenê ke mana yew nîya, coka hetêk ra herinda çekuya “emnîyet”î de “asayiş” ronîyayo, feqet binê ci de sey binmade “kemerê emnîyetî, kemberê emnîyetî” nusîyayo. Eger “asayiş” muadilê “emnîyet”î bîyêne, usûlê amadekerdişê ferhengî gore gereka binmade de “kemerê asayişî, kemberê asayişî” binusîyayêne. Labelê seba ke her di çekuyî muadilê yewbînan nîyê, coka made de “asayiş” nuşto la binmade de “emnîyet” şixulnayo.

Ferheng de enê tewir detayî, enê tewir manayê cîyayî yan zî hetê mana ra ferqîyetê nuansî zaf muhîm ê. Labelê çi heyf ke ferhengê Grûbe bi enê xeletîyan pir o. Mesela:

"cihan: kaînat (n), alem (n), kozmos (n)"

Seke aseno, muadilê çekuya “cihan”î ya tirkî de, “kaînat (n), alem (n), kozmos (n)” nusîyayê. Oxro ke çekuya “cîhan”î farsikî, tirkî û kurdkî de eynî mana de ya. Çira vera çekuya “cihan”ê tirkî de kirdkî de zî “cîhan” nênusîyo? Qey ma de çekuya “cîhan”î çinê bo? Eke ma tirkî ra yew metin tercume bikin, qey herinda “cihan”î de ma “kaînat (n), alem (n), kozmos (n)” binusnin?

Çend nimûneyê bînî:

“âmâ: nuxsan, -e

cenabet: bêdestmaj, -e; bêawdest, -e

cünüp: bêdestmaj, -e; bêawdest, -e

gafil: 1)bêhayî, -ye; bêxeber, -e 2)nezan, -e

garp: rojawan (n)

kalite: senînîye (m)”

Ferheng de bi eno qayde madeyê ke munaqeşe rê akerde zaf ê. Tenya mi çend nimûneyî tîya neqil kerdî. Gereka ma enê hetan ra bala xwu bidin xebata standardîzasyonî ser, ferhengî tetkîk bikin û bi hawayêko îlmî munaqeşe bikin ke ziwanê ma rê yew faydeyê xwu bibo. Bi pesn û wesifnayişî, bi teqdîskerdişî ma nika xwu rê bineyke tetmîn benê, labelê semedê îstîqbalî ma xesar de yê, seba demê dergî faydeyê enê tewir munaqeşeyan esto.

Ferheng yeno manaya “kitabo ke tede babet yan zî warêk gore çekuyê ziwanêk yan zî beşêkê ziwanî bi hawayê alfabetîk rêz bîyê û manaya înan terîf bîya yan zî sewbîna ziwan de muadilê înan ameyo dayiş.” Ferhengê çekuyan de nameyî, zemîrî, sifetî, zerfî, edatî, bestoxî, înterjeksîyonî û karî/fiîlî ca gênê. Ferhengê ke babetêk gore amade benê zî çîyê ke kewenê çarçewaya a abete tede ca gênê. Ma vajin, ferhengê îdyoman de îdyomî, ferhengê vateyê verînan de vateyê verînan, ferhengê termanê edebîyatî de termê edebî, ferhengê termanê felsefe de termê felsefîkî ûsn.

Ferhengê çekuyan de çekuyî halê sade de ca gênê, kar/fiîlê sade û pêrabesteyî zî şeklê mesderî de ca gênê. Ferhengê Grûbe enê hetan ra zî zaf problemin o. Mesela, madeyê sifetê “çok” yê tirkî tede wina qeyd bîyo:

“çok: zaf, -e; bol, -e; zîyade, gelek, xeylê, vêşî”

Binmade de zî enê estê:

“çok gecikme: awexoserozelalkerdiş (n)

çok gecikmek: awe xo ser o zelal kerdene”

Ferheng de madeyê “gecikmek” çinê yo, labelê seke aseno, binmadeyê “çok gecikme/k” esto û herinda “zaf erey kewtiş/ene” de îdyom nusîyayo. Oxro ke usûlê ferhengê çekuyan eno yo ke sey made “çok” û “gecikme/k” binusîyê, temam o. Eke “çok gecikme/k” nusîyeno gereka heme karê ke bi “çok” virazîyenê binusîyê. Ma vajin, sey “çok ağlamak, çok çalışmak, çok etmek, çok gülmek, çok içmek, çok konuşmak, çok oturmak, çok yapmak, çok yemek…” Enê çî ferheng de bi eno qayde nênusîyenê.  

Heto bîn ra, manaya îdyomê “awe xwu ser o zelal kerdene” zî tenya “çok gecikmek” nîyo. Eno îdyomê ma Ferhengê Îdyomanê Kirdkî de winî ca gêno:

“awe xwu ser o zelal kerdene: 1)cayêk ra erey ameyiş 2)şîyayişê cayê dûrî 3)ereyvistişê yew mesela yan zî karî”[2]

Cor de ma neqil kerdbi, ma vajin, “kemerê emnîyetî” name yo, yanî nameyê yew çî yo, coka ferheng de nusîyeno la tîya de “çok gecikme/k” zî “awe xwu ser o zelal kerdene” zî nêkewenê mîyanê formê çekuyanê ke eşkenê ferhengê çekuyan de ca bigêrê. Çi heyf ke ferhengê Grûbe de bi eno tewir madeyî zaf ê. Nimûne:

“hayvanın üzerindeki birisinin ar­kasında binmek: pey de espar bîyene, pey de suwar bîyene, pey de weniştene, pey de niştene, pey ... de niştene”

Ne tirkî de ne kirdkî de, yanî ne eleqeyê made ne zî eleqeyê muadilê ci bi çarçewaya çekuyanê ke gereka ferhengê çekuyan de ca bigêrê esto. Eger bi eno qayde bo, gereka heme pozîsyonî bêrê nuştiş, ma vajin sey “hayvanın üzerindeki birilerinin arkasında binmek, hayvanın üzerindeki birsinin önünde binmek, hayvanın üzerindeki birilerinin önünde binmek…”

Welhasil, sedaqetê ma yê seba ziwanê ma, xebata ma ya ziwanî, xebata ma ya standardîzasyonî, ma de qayde û usûlê amadekerdişê ferhengan, vera yewbînan de reftarîya ma, yewbînan dir muamele û têkilîya ma, usûl û uslûbê ma… heme problem; seqetî, teşqele, gelemşe! Coka rewşa ke ma tede yê tesadufî nîya. Homa virazo.

[1] http://www.tdk.gov.tr

[2] Roşan Lezgîn, Ferhengê Îdyomanê Kirdkî (Zazakî), Weşanxaneyê Roşna, Çapa diyina hîrakerdîye, Diyarbekir 2017, r. 22