Derheqê xebatanê ziwanî de - 2

Tayê hetan ra tirkî û kurdkî manenê yewbînî, coka merdim bi hawayê têvernayişî bala xwu bido xebatanê tirkî ser, feydeyê xwu beno. Mesela, ma her di miletan zî gelêk wext alfabeya erebkî şuxilnaya, dima ma vîyartê alfabeya latînî ser. Belkî çend vengî xaric, hema vajêne ke alfabeyê ma tim seypê bîyê.

Bi kilmîye, alfabe rêzila herfan a ke pê veng û fonemê yew ziwanî nîşan dîyenê. Çekuya "alfabe" yunankî ra yena, nameyê her di herfanê verênan yê alfabeya latînkî "alfa" û "beta" ra ameya pê.

Tu ziwanêk de yew alfabe temamê venganê ziwanî bêkêmanî nîşan nêdana, tenya vengê ke ser o mutabaqat virazîyayo de fikrêko umûmî dana. Mesela, tirkan û kurdan alfabeya latînî adapteyê ziwanê xwu kerda û her di ziwanan de zî fonetîk a, yanî her herfe nîsbetêko zêde de yew veng temsîl kena. La eslê xwu de, qismêk herfî neke tena yew veng, çend venganê nizdîyê yewbînan nîşan danê.

Însanî de sîstemê vetişê vengan zaf dewlemend o, însan eşkeno vengê ke pêro ziwanan de estê ra zêdeyêr vengan vejo. La ziwanî winî nîyê, qîmê xwu bi venganê mehdûdan anê û wayirê yew repertuwarê vengan yê mexsûsê xwu yê.

Ge-ge termê herfe û vengî eynî mana de yenê şuxilnayiş feqet eynî çî nîyê. Îşaretê ke veng û foneman nîşan danê ra vanê herfe. Na rey veng, ziwanê qiseykerdişî de parçeyo tewr qic ke yeno vatiş û eşnawitiş o. Eno tesnîf hetê fonetîkî ra yo, çimkî qiseykerdiş de vengî cêra nêvisyenê, pêra beste vejîyenê.

Ziwan de vengo tewr qicek ke mana cîya keno ra vanê fonem (bi tirkî: sesbirim). Xebata ziwanî de telafuzê cîya yê eynî fonemî ra zî vanê alofon (bi tirkî: alt sesbirim).

Tirkîya Anadolî seserra 13. ra îtîbaren (1277) ameya nuştiş[1], coka standardîzekerdişê tirkî hetêk ra xwuvero prosesê tarîxî de ameyo pê. Tirkan alfabeya erebkî farisan ra girewta û pê ziwanê xwu nuşto. Alfabeya erebî 28 herfanê bêvengan ra yena pê, alfabeya erebî de herfê venginî çin ê. Badê qebûlkerdişê îslamî, farisan seba îhtîyacîya ziwanê xwu bi hîrê nuqtayan û xêzêk alfabeya erebkî de herfê bêvengî p (پ), ç (چ), j (ژ) û g (گ) ardê pê, bi eno hawa alfabeya erebî adaptayê fariskî kerdbî. Eke ma herfa hemze elîfî (ء) zî bihesibnin, alfabeya fariskî 33 herfî yê.[2] Farisan herfê venginî yê kilmekî bi wasitaya herekeyan, ê dergî zî bi wasitaya herfanê "ء ا ه و ي" viraştê.

Alfabeya erebî ya tirkî de bi awayêko hîra 37 herfî estê.[3] Herfanê bêvengan de kêmanî çin a la seba ke herfê venginî alfabeya erebî de çin ê, coka nuştiş û wendişê tirkî de teşqele kêmî nêbîyo. Tîya de, tena ez yew nimûne dana. Mesela, tirkî de sufîksê viraştişê sifetan "cı, ci, çı, çi, cu, cü, çu, çü" bi eynî şekl sey "جى" (ci) nusîyayê la cîya ameyê wendiş. Nimûneyî: helvacı (حلواجى), gemici (گمىجى) mirasçı (ميراثجى), işçi (ايشجى), mumcu (مومحى), mühürcü (مهرجى), mektupçu (مكتوبجى), sütçü (سودجى)

Tirkan destpêk de çekuyê ke erebkî û fariskî ra girewtê, sey telafuzê xwu nuştê. La badê ke Îstanbul bîyo merkezê kultur û hunerî, edîbê tirkan ke zaf baş erebkî û fariskî zî zanê, sey qaydeyî çekuyê erebkî û fariskî orîjînalê xwu de senî nusîyenê, înan zî tam rîayetê nuştişê orîjînalî kerdo. Mesela, çekuyê sey "sevâb" (ثواب), "zat" (ذات) de seba ke vengê peltek yê "sê" (ث) û "zal"î (ذ) tirkî de çin ê, xwura tirkî nêeşkenê enê vengan vejê, coka çeku sey eslê ci nuşta la wendiş de vengê ziwanê xwu, yanî sey sîn (س) û zeynî (ز) telafuz kerdê. Herfa datî (ض) zî wina ya, ena herfe exlebê xwu sey "z" telafuz bîya, la tayê çekuyan de sey "d" zî telafuz bîya. Mesela, sey "huzûr" (حضور) û "kadı" (قاضى).

Alfabeya erebî ke kurdan bikar arda, hema vajêne, eynî alfabe ya. Kurdan zî sey tirkan çekuyê ke erebkî ra girewtê, exlebê xwu sey eslê ci nuştê la sey telafuzê xwu wendê. Mesela, Ehmedê Xasî Mewlûdê Kirdî de çekuya "zat" sey (ذات) nuşta, çekuya "eser" sey (اثر) nuşta.[4] Enê vengê peltekî kurdan de zî çin ê, kurdî zî eynî sey tirkan nêeşkenê enê vengan vejê.

Badê ke Tirkîya ronîyaya, tirkan roja 01.11.1928 de alfabeya latînî qebûl kerde. Alfabeya latînî ke tirkan adapteyê ziwanê xwu kerda de enê 29 herf estê: Aa Bb Cc Çç Dd Ee Ff Gg Ğğ Hh İi Iı Jj Kk Ll Mm Nn Oo Öö Pp Rr Ss Şş Tt Uu Üü Vv Yy Zz

Ma zî 1931 de eynî sey tirkan alfabeya latînî qebûl kerda. Alfabeya latînî ya ke kurdan adapte kerda, enê 31 herfan ra yena pê: Aa Bb Cc Çç Dd Ee Êê Ff Gg Jj Hh Ii Îî Kk Ll Mm Nn Oo Pp Qq Rr Ss Şş Tt Uu Ûû Vv Ww Xx Yy Zz

Gama ke ma alfabeya tirkan a erebî û latînî danê têver, ma vînenê ke înan herfê alfabeya erebkî "ز ض ظ ذ" latînkî de tena kerdê "Zz", herfê "ه خ ح" tena kerdê "Hh", herfê "ث س ص" kerdê "Ss", herfê "ت ط" zî kerdê "Tt". Ancî, herfê "ق ك" kerdê "Kk" û herfê "ع آ" zî kerdê "Aa". Yanî tirkan 16 herfê alfabeya erebkî alfabeya latînkî de kerdê 6 herfî.[5]

Herfê "Qq" (ق) û "Xx" (خ) xaric, herfê bînî kurdan zî sey tirkan alfabeya xwu ra vetê. Esasê xwu de vengê ke enê her di herfî nîşan danê tirkî de estê la înan bi herfê "K" û "H" kod kerdê.

Gereka ma xwu vîr ra nêkerin, tu ziwano tebîî bi hawayo ke yeno qiaseykerdiş tam winî motamot nênusîyeno û bi hawayo ke yeno nuştiş zî nêwanîyeno. Vengê ke bi herfan yenê nîşandayiş bîle, rastîya xwu de vengê fîzîkî nîyê, vengê pêarde yê. Ma vajin, yew çekuya ke fekanê muxtelîfan de bi hawayê cîya-cîya yena vatiş, nuştişê standardî de bi yew şekl yena nuştiş. Û çekuya ke nuştişê standardî de bi yew şekl nusîyaya, hetê fekanê muxtelîfan ra cîya yena vatiş.

Eno çîyo ke ez vana, tena çarçewaya yew ziwanî de yo. Mesela, vengê tirkî "Iı" yê çekuya "ısı", ancî vengê "Öö" û "Üü" yê çekuya "öküz"î ma de çin ê. Şarê ma ra, êyê ke tirkî nêwendo, çekuya "öküz"ê tirkî sey "okiz" telafuz kenê. Laburatuwar de bi hawayêko hesas tesbît nêbo bîle, goşê însanî zaf rehet eşkenê ferq bikerê ke enê vengî ma de çin ê. La tayê kesî, bi yew motîvasyonê teberê îlmê ziwanî de, bitaybetî nuştişê zazakî de, enê herfan şuxilnenê. Labelê eke merdim xwu fikrê sîyasî ra dûr bigêro, eks û înad ra zî fek verado, temamen bi hawayêko îlmî biewnîyo, zaf rehet vîneno ke zazakî de şuxilnayişê enê herfan zerar dano sîstemê fonolojîyê zazakî, sîstemê venganê zazakî xeripneno. Eke ma vajin "Zazalar Kürt değil, Zazaca müstakil bir dildir" zî, ancî ferq nêkeno. Çimkî enê vengî seba venganê ziwanê tirkî ameyê kodkerdiş. Mesela, ma çekuya "bira" sey "bıra" binusnin, neslê ma yê neweyî vera-vera do vengê "Ii"yê ma sey vengê "Isı"yê tirkan telafuz bikerê. Ancî ma çekuya "gomlek"î sey "gömlek", çekuya "gule" sey "güle" binusnin, zemanî reyde, enê vengê ma yê eslî dejenere benê, xeripîyenê. Çimkî şarê ma mekteban de tirkî wendo û enê herfî seba kamcîn vengan ameyê kodkerdiş, zano. Coka kam ke enê vengan nuştişê zazakî de şuxilneno, bi hawayêko îlmî îsbatkerde yo ke zerar dano sîstemê fonetîkê zazakî.

Nika ma bala xwu bidin alfabeya latînî ya tirkan û yê ma ser, gelo kamcîn herfe çend vengan senî temsîl kena. Enê vengê ke ez vana, vengê hesasî yê alofonîkî nîyê ke laboratuwar de tesbît bibê, vengê winasî yê ke merdim zaf asan eşkeno bi goşanê xwu cêser bikero:

Aa: Ena herfe tirkî de di vengan temsîl kena; çekuya "hâla" (hema zî) de "â"yo şewqayin derg, çekuya "hala" ('eme) de "a" normal o. Tirkan verê cû "â"yo derg tim bi şewqa nuştêne la êdî hende goş nêdanê ci. Alfabeya ma de "a" tena yew veng nîşan dano, yanî ma de "â"yo derg çin o.

Çç: Alfabeya tirkan de, tayê cayan de "ç" nusîyeno la sey "c" wanîyeno. Mesela, "Meriç'i geçtim" nusnenê la sey "Meri'ci geçtim" wanenê.

Alfabeya ma de, belkî tayê fekanê Dêrsimî de yew vengê "ç" ke telafuzê ci de serê ziwanî gineno lewan ro bibo, o zî zaf mehdûd o, mumkin o ke tesîrê armenkîya rojawanî ra kewto fekê Dêrsimî.

Ee: Alfabeya tirkan de, tayê çekuyan de sey "ê" wanîyeno. Mesela, "bêş (5)", "êl (yabacı)", "êki (2)", "êrken (erken)", "sêkiz (8)", "yêdi (7)". Eslê xwu de vengê "Êê" tirkîya verêne de esto la gama ke înan alfabeya latînî adapteyê ziwanê xwu kerda, hewce nêdîyo ke seba enê vengî yew herfa bîne ronê. Labelê kesê ke bi eslê xwu tirk ê, bitaybetî êyê ke mekteban de perwerde nêdîyo, zafê çekuyan de herfa "e" sey "ê" wanenê.

Gg: Ena herfe tirkî de di vengan temsîl kena, mesela gama ke vanê "gol" û gama ke vanê "gizli", sîstemê fekî de cayê vetişê ci eynî nîyo. Tayê çekuyan de zî sey "k" wanenê, mesela, "gaz" nusnenê la sey "kaz" wanenê.

Ğğ: Ena herfe tayê çekuyan de nusîyena la nêwanîyena, mesela, "soğuk" nusnenê la sey "souk" wanenê, "sığır" nusnenê la "sıır" telafuz kenê. Tayê çekuyan de sey vengê "â"yî telafuz kenê, mesela, "dağ" nusenê la sey "dâ" wanenê.[6] Tayê çekuyan de sey "y" telafuz kenê, mesela, "değer" nusnenê la "deyer" wanenê. Xwura tirkî vengê "غ"ê erebî sey "g" nusnenê.

Kesê ke vanê "zazakî ziwanêko mustaqîl o", qismêkê înan, ena herfe şuxilnenê. La eke merdim bi îlmê ziwanşinasîye biewnîyo, hewceyîya alfabeya ma bi ena herfe çin a. Dades çekuyê ke erebkî ra dekewtê ziwanê ma de eno veng esto, feqet merdim zaf bi asanî eşkeno bi herfanê "g" û "x" binusno, wendiş de ancî sey "ğ" telafuz bikero. Xwura alfabeya latînî ya kurdan bi eno qayde ya.

Hh: Ena herfe tirkî de hîrê vengan temsîl kena; çekuya "halay", "hak" û "bahçe" de eynî vengî nîyê.

Ena herfe alfabeya ma de di vengan temsîl kena, sey "heval" û "êhsan"î.

İi: Tirkî de di vengan temsîl kena, yew "i"yê tirkî yo, yew zî "î"yê alfabeya ma yo, mesela, çekuyanê "dinî", "fikrî", "sunî" û sn de.

Jj: Eno veng ziwanê tirkan de çin o, dima çekuyanê xerîban ra dekewto tirkî la ancî zî tirkî hem sey "j" hem sey "c" telafuz kenê, mesela, sey "jilet" nusnenê la sey "cilet" telafuz kenê. 

Kk: Ena herfe çend vengan temsîl kena. Mesela, çekuyanê sey "kar, kara" de sey "ق"yî, çekuyanê "keçi", "kredi" de sey "ك", ancî çekuyanê sey "kafir" de alafonêkê "ك"yî telafuz kenê. Tirkî, tayê çekuyan de zî nusnenê la sey "ğ/y" wanenê, mesela, "Irak'a" nusnenê la sey "Irağ'a" telafuz kenê. Ancî, tayê çekuyan de sey "g" telafuz kenê, mesela, "kaz" (qanze) nusnenê la sey "gaz" wanenê.

Seba ke alfabeya ma de "ق" (q) esto, coka ena herfe vengêk temsîl kena. Labelê gama ke merdim nizdî ra ewnîyeno, tayê çekuyan de, alafonêk zî gêna xwu zere. Mesela, çekuya "kemere" û çekuyanê sey "kafir, kalik, kardî" de eno ferq xwu nîşan dano. Coka kesê ke vanê "zazakî ziwanêko mustaqîl o" ge-ge sey "khalik" nusnenê. La qet hewce nêkeno wina binusnê, çimkî vengê "a"yî xwura telafuzê "k"yî nermijneno. Heto bîn ra, seba ke alfabeya ma de herfa "h" di vengan temsîl kena, mumkin o ke wendoxî xelet biwanê. Mesela, mi bi xwu destpêk de çekuya "khalik"î sey "kihalik" wendêne, dima mi fam kerd ke seba "k"yî bikerê nerm, "h" ver de nuşto. Heto bîn ra, zafê alfabeyan de "kh" sey vengê "x"yê ma wanîyeno. Enê sedeman ra, seba alafonê "k"yê nermî nuştişê "kh" zerar dano sîstemê fonolojîyê zazakî.   

Ll: Ena herfe tirkî de di vengan temsîl kena. Çekuyanê sey "yalçın" û "lapa" de qalind, çekuyanê sey "el" û "litre" de tenik o.

Alfabeya ma de zî di vengan temsîl kena. Mesela, çekuyanê sey "laser" û "lete" de tenik, çekuyanê sey "lamba", "lepik", "lêl" de qalind telafuz bena.

Nn: Esasê xwu de tirkî de di vengê "n" estê. Alfabeya Usmanî de "n"yo wuşk bi herfa "ك" sey "بيك" (bin) nuştêne, "n"yo normal zî bi herfa "ن" nuştêne.

Pp: Tirkî de, zafê çekuyan de sey "b" wanenê, mesela "Sinop'a gittim" nusnenê la sey "Sinob'a gittim" wanenê. Ancî, tayê çekuyê sey "barmak" û "bastırma" bedilnayê sey "parmak" û "pastırma" nusnenê la zafê tirkan hema zî sey "barmak" û "bastırma" telafuz kenê. 

Rr: Ena herfe tirkî de di vengan temsîl kena, mesela, "raf, rıza" de qalind, "renk, rey" de tenik wanenê.

Alfabeya ma de zî eynî wina di vengan temsîl kena. Mesela, çekuyanê sey "kerr, serradî, serre" û heta ke "resen, rew, rez" de qalind, la "arêye, erey" de tenik a.

Ss: Ena herfe tirkî de di vengan temsîl kena, mesela, çekuya "satır" de sey "ص"î qalind, çekuya "sevgi" de sey "س"î tenik a.

Alfabeya ma de zî bi eynî şekl di vengan temsîl kena. Mesela, manaya "taş"ê tirkî "sîye" de sey "ص"ê erebî qalind la manaya "gölge"yê tirkî "sîye" de sey "س"ê erebî tenik a. Zafê çekuyê ma yê bînî zî bi "s"yê qalindî telafuz benê.

Tt: Ena herfe di vengan temsîl kena, mesela, gama ke vanê "tortu, turp" sey "ط"yê erebî qalind la gama ke vanê "titreme" sey "ت" tenik a. Tirkî de, tayê çekuyan de sey "d" zî yena wendiş, mesela, sey "Murat'a söyle" nusnenê la sey "Murad'a söyle" wanenê.

Ma de zî di vengan temsîl kena, gama ke ma vanê "teyre" sey "ط"yê erebî qalind la gama ke ma vanê "teber" sey "ت"yê erebî tenik a.

Uu: Ena herfe zî di vengan temsîl kena, mesela, çekuyanê "gürûh, sükût" de vengêko sey "û"yê alfabeya ma derg o, la çekuyanê bînan de vengêko mabeynê "u" û "û"yê ma de yo.

Zz: Ena herfe zî di vengan temsîl kena, mesela, çekuyanê sey "zulüm, zabıta" de sey "ظ"yê erebî qalind, çekuya "zeybek, zemin" de sey "ز"î tenik telafuz bena. Ma de zî bi eynî tewir di vengan temsîl kena.

Sey netîceyî, seba ke îmkanê ma çin ê ma pêro venganê ziwanê xwu bi hawayêko îlmî laburatuwar de tesbît bikin, coka mi waşt bi metodê eşnawitişî nîşan bidî ke herfê alfabeya ma û herfê alfabeya tirkan senî vengan temsîl kenê. Çîyo ke aseno, hetê temsîlkerdişê vengan ra alfabeya ma nîsbet bi alfabeya tirkan munasibtir û sadetir a. Ma xwu vîr nêkerin, alfabe de çîyo tewr muhîm eno yo, herfê ke seba ziwanêk adapte bîyê û sîstemê venganê ê ziwanî, gereka yewbînî dir pêkewte bê. Enê hetî ra zî alfabeya ke Celadet Alî Bedirxanî û hevalanê xwu tesbît kerda sîstemê fonolojîyê kurdkî (kurmancî, zazakî) dir zaf baş pêkewte ya.

[1] Dr. İsmail Bangi, Farsça Dilbilgisi (Gramer), Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yay. Ankara, 1971, r. 5

[2] Dr. İsmail Bangi, Farsça Dilbilgisi (Gramer), Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yay. Ankara, 1971, r. 9

[3] Prf. Dr. Hayati Develi,  Osmanlı Türkçesi Kılavuzu - I, Kesit Yayınları, İstanbul, 2009, r. 14

[4] Ehmedê Xasî, Mewlûdê Kirdî, Metbeaya Lîtografya, Diyarbekir, 1899

[5] Osmanlı Türkçesine Giriş - I, Anadolu Üniversitesi Yayını, Eskişehir, 2017, r. 31

[6] Doç. Dr. Hülya Pilancı, Türkçe Ses Bilgisi, Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir, 2017, r. 13