Derheqê xebatanê ziwanî de - 3

Xebatanê ziwanî de, eke merdim bala xwu bido xebatê ke miletanê bînan ziwanê xwu ser o kerdê, feydeyê xwu beno. Coka ma bineyke bala xwu bidin xebatanê tirkî ser, dima zî tayê hetan ra xebata standardkerdişê kirdkî munaqeşe bikin baş beno.

Ziwanê tirkan ke ewro Tirkîya de yeno qiseykerdiş, seserra 13. ra nat nusîyeno. Hayati Develi "hîna zaf senînîya çekuyan û vurîyayişê sentaksî" esas gêno û prosesê tarîxî gore tirkîya nuştekî di dewreyan ser o tesnîf keno:

1-Tirkîya tarîxî ya Tirkîya (Tirkîya Usmanîyan)

a) Tirkîya verêne ya Usmanîyan: seserra 13. ra hetanî nîmeyê sesera 15.

b) Tirkîya klasîke ya Usmanîyan: nîmeyê sesera 15. ra hetanî sesera 19.

c)Tirkîya newîye ya Usmanîyan: Tenzîmat (1839) ra hetanî serra 1908

2-Tirkîya newîye ya Tirkîya (tirkîya ewroyine): 1908 ra nat[1]

Zemanê selçûqîyan de ziwanê resmî û ziwanê edebîyatî yê tirkan fariskî, ziwanê îlmî zî erebkî biyo. Coka her çiqas seserra 13. ra îtîbaren (1277) êdî tirkî tercîh kerda zî tirkîya înan hem hetê qeydeyanê ziwanî ra hem hetê çekuyan ra binê tesîrê fariskî û erebkî de bîya. Badê pey, hîna zaf fransizkî, înan zaf ziwanan ra çekuyî girewtê.

Tirkan badê qebûlkerdişê alfabeya latînî, bi talîmatê Atatürkî, roja 6 temûz 1932 de "Türk Dili Tetkik Cemiyeti" na ro û bi hawayêko sîstematîk xebitîyayî ke ziwanê xwu bikerê saf tirkî, yanî çekuyanê erebkî û fariskî tirkî ra vejê, herinda înan de çekuyanê neweyan virazê. Helbet qeydeyê nuştişê ziwanê xwu, ancî alfabeya newîye gore gereka çekuyî senî binusîyê ser o zî qerarî girewtê û tetbîq kerdê.

Xebata safkerdişê (özleştirme) tirkî de înan epey mesafe girewt. Mesela, çapê serra 1988î yê Ferhengê TDK de 43186 çekuyan ra 13244 (% 30.6) çekuyê girewteyî tirkî de mendê. Enê çekuyan ra 6914 hebî fransizkî (% 16), 3174 hebî erebkî (% 7.3), 1859 hebî fariskî (% 4.3), êyê bînî zî ziwananê muxtelîfan ra yê.[2]

Tirkan çekuyan ser o tek bi tek vindertişî ra vêşêr bi hawayê sîstematîk çekuyê xwu tesnîf kerdê. Mesela, verê verkan sey "çekuyê safî tirkî" û "çekuyê ke kokê xwu xerîb" têmîyan ra vetê. Çekuyê ke ziwananê xerîban ra dekewtê tirkî zî, di grûban ser o tesnîf kerdê:

1-Çekuyê xerîbî (yabancı sözcükler)

2-Çekuyê girewteyî (alıntı sözcükler)

Çekuyê xerîbî (yabancı sözcükler), eke ziwananê ke alfabeya latînî şuxilnenê ra gêrîyayê, tirkan xwu rê kerdo qeyde, hem nuştiş hem wendiş de sey orîjînalê înan binusnê û biwanê. Mesela, çekuyê sey "by-pass", "center", "check-ap", "flashback", "fuel-oil", "pizza", "show", "Washington", "Winston Churchill" û sn. Kilmnuşteyan de zî eynî qeyde tetbîq kerdo. Mesela, "BBC" nusnenê û sey "bi-bi-si" wanenê, "CNN" nusnenê sey "si-en-en" wanenê, "NTV" nusnenê, sey "en-ti-vi" wanenê. Herfê ke enê hawa çekuyan de estê, eke alfabeya tirkî de çin bê zî, ancî nusnenê.

Meselaya "çekuyanê girewteyan" bineyke komplîke ya. Çimkî tarîxê ke nîno zanayiş ra nat, sey her miletî, tirkan zî îhtîyacê xwu gore, bi hawayêko tebîî, zaf ziwanan ra çekuyî girewtê û seke malê ziwanê înan bê, winî heyatê rojane de, hem vatişkî hem nuştekî bikar ardê.

Xebata standardîzekerdişî de tirkan enê hawa çekuyî, yanî "çekuyê girewteyî" (alıntı sözcükler) sey çekuyê tirkî hesibnayê, înan ra vato "çekuyê tirkî yê kokê xwu xerîb" (yabancı kökenli Türkçe sözcükler) û seke çekuyê tirkî bê, verînanê înan senî telafuz kerdê, înan zî hema vajêne ke bi eynî şekl kod kerdê. Ma vajin, verênanê înan wext û zemanan de çekuya "barkîr" fariskî ra girewta û sey "beygir" telafuz kerda, ancî çekuya "câmeşûy" sey "çamaşır", "çepûrast" sey "çapraz" telafuz kerda, înan zî bi eynî şekl kod kerdê. Çekuyê erebkî zî bi eynî hawa, mesela, çekuya "axur" sey "ahır", "ğirbal" sey "kalbur", "manqal" sey "mangal", "tewbe" sey "tövbe", "sahrînc" sey "sarnıç" telafuz kerdê û nuştê.[3] Çekuyanê fransizkî de zî wina kerdo, ma vajin, "dossier" û "station" sey telafuzê xwu, yanî sey "dosya" û "istasyon"[4] telafuz kerdê û bi eynî şekl standardîze kerdê.[5] Yanî xebata standardkerdişî de înan hîna zaf formê ke şar telafuz keno (halklaşmış form) esas girewto.

Tirkî de, hetê fonolojî ra yew qeyde esto ke sey nasnameyê tirkî yo, ci ra vanê "pêkerdişê venginan" (ünlü uyumu). Çekuyê ke ziwananê xerîban ra dekewtê tirkî yan zî ma vajin tirkan ziwananê xerîban ra girewtê, înan qeydeyê "pêkerdişê venginan" (ünlü uyumu) enê tewir çekuyan ser o tam tetbîq nêkerdo. Yanî çekuyê ke verêna şarî prosesê tarîxî de eke bi hawayêko tebîî qeydeyê "pêkerdişê venginan" (ünlü uyumu) gore telafuz kerdê, înan zî wina standardîze kerdê, êyê ke nêbîyê, sey xwu verdayê. Mesela, erebkî de yew qeyde esto. Herfê "ق, غ, ظ, ط, ض, ص, خ" sey herfê qalindî hesab benê. Qeydeyê erebkî gore, enê herfan dima eke ziber (fethe) bêro, yanî "e" bêro, sey "æ" telafuz beno. Mesela, erebî "خَبَر" (xeber) nusnenê la sey "xæber" wanenê, "قَلَم" (qelem) nusnenê la sey "qælem" telafuz kenê.

Tirkan dewro klasîk de xwu rê kerdo qeydeyêko sabît, çekuyê erebkî û fariskî eynî sey orîjînalê ci nuştê, tayê îstîsnayî estê la exlebê xwu sey eslê ci zî telafuz kerdê. Mesela, înan vengê "æ" sey "a" telafuz kerdo. La înan eno qeyde bineyke mubalexe kerdo, herfê "ع, ح" zî qîyasê enê qeydeyî kerdê, mesela, "حَميد" (Hemîd) sey "Hamit", "عَلي" (Elî) sey "Alî" telafuz kerdo. Ancî herfê "ل, ر" ke hem qalind hem tenik wanîyenê de tayê cayan de herfa "ر" zî qîyasê enê qaydeyî kerda, ma vajin ke, "رَحْماْن" (rehman) sey "rahman" telafuz kerdo û demeyê standardîzekerdişî de eno qeydeyo ke êdî tirkî de tam ronişto, alfabeya latînkî de zî tetbîq kerdo.[6]

Seke ma va, tirkan hetê formî ra yewbînan ra cîya-cîya tercîhkerdişê çekuyan ra vêşêr, qeydeyan ser o xebata standardkerdişî aver berda. Mesela, badê ke alfabeya latînî adapteyê tirkî kerda, çekuyê ke kokê xwu erebkî û fariskî yo, halo sade de vengê "b, c, d, g" yê peynîya çekuyan bi "p, ç, t, k" vurnayê. Labelê enê hawa çekuyî eke ziwananê ke alfabeya latînî şuxilnenê ra yenê, tam tetbîq nêkerdo. Mesela, çekuya "reng"î fariskî ra girewta, nuştişê latînkî de sey "renk" standardîze kerda la çekuyê sey "psikolog" ke ziwananê Ewropa ra yenê de herfa "g" nêbedilnaya.

Xulase, eke merdim bi kilmîye vajo, tirkan standardkerdişê çekuyan neke bi hawayê reydayişî tek bi tek sey formo standard qebûl kerdê, ê qeydeyan ser o şuxilîyayê û sîstem saz kerdo.

Helbet tirkan mîyanê şarî ra zî çekuyî arêdayê, enê hawa çekuyan de qaydeyê nuştişî gore form raşt kerdo, la tirkî esas ziwanê xwu yê nuştekî ser o xebitîyayê, yanî bala xwu dayo ser ke nuştoxanê înan çekuyî bi kamcîn form nuştê û senî şuxilnayê, înan zî o gore kod kerdê.

Tirkan xebata xwu ya ziwanî pêro bi tirkî kerda; şinasnayişê sîstem û qeydeyanê ziwanî ra bigêrê, tesbîtkerdişê awanîya çekuyan û tesnîfkerdişê înan, tesbîtkerdişê vengan ra bigêrê heta bi telafuzkerdiş, îzehetê qeydeyanê gramerî û îmla ra bigêrê heta bi amadekerdişê ferhengan, heme xebata xwu bi ziwanê xwu kerda. Esasê xwu de merdim vajo xebata standardkerdişê tirkî sey îslehetî dewam kerda, hîna raşt beno. Zemanê Atatürkî de, bi amancê safkerdişî, viraştişê çekuyanê neweyan de kewtê tengane, seba ke ziwanêko newe ameyo meydan tey asê bîyê. La dima, vera vera xebata xwu sererast kerda. Çekuyê ke newe viraştê, bi îmkananê dewlete, warê resmî de pratîze kerdê. Labelê nuştoxan û edîban ser o, ancî weşanê ke resmî nîyê ser o ferz nêkerdo ke îllahîm gereka rîayetê qeraranê dezgeyê ziwanî bikerê.

[1] Prf. Dr. Hayati Develi,  Osmanlı Türkçesi Kılavuzu - I, Kesit Yayınları, İstanbul , 2009, r. 11

[2] Osman Yıldız, Dilimizdeki Arapça ve Farsça Kökenli Kelimelerde Görülen Fonetik Degişmeler, SDÜ Fen-Edebiyat Fakültesi, Sosyal Bilimler Dergisi, Yıl: 1999, Sayı: 4. r. 322-323

[3] Osman Yıldız, Dilimizdeki Arapça ve Farsça Kökenli Kelimelerde Görülen Fonetik Değişmeler, SDÜ Fen- Edebiyat Fakültesi, Sosyal Bilimler Dergisi, Yıl: 1999, Sayı: 4, r. 334

[4] Osmanlı Türkçesine Giriş - I, Anadolu Üniversitesi Yayını, Eskişehir, 2017, r. 82

[5] Doç. Dr. Hülya Pilancı, Türkçe Ses Bilgisi, Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir, 2017, r. 130-131

[6] Seba îzehkerdişê enê qeydeyî seyda Hemîd Ozanî rê zaf sipas.