Derheqê xebatanê ziwanî de - 4

Xebata ziwanî de tecrubeyê miletanê bînan ra xeberdar biyayiş, îstîfade kerdiş zaf baş o, la motamot teqlîd kerdiş raşt nîyo. Çimkî her milet îhtîyac û şert û îmkananê xwu gore û ancax bi qabilîyet, zanayiş û metodanê mexsûsê xwu bixebitîyo. Labelê kesê ke ziwanî ser o xebitîyenê, gereka ferq de bê ke xebata ziwanî zaf teferuatin, zaf narîn, zaf nazik, zaf hesas a. Gereka xwu vîr ra nêkerê, destkarîyêka qicaleke de zî potansîyelê xeripnayişê kozmolojîyê ziwanî esto. Ma vajin, yew doktor wexto ke emelîyatêk keno, eke bi xeletî zerar bido yew damara barîçeke beno ke heta bi heta nêweşî seqet bikero. Ziwan zî eynî winî yo, yanî yew xeletîya qiceke bîle eşkena sîstemêkê ziwanî seqet bikero.

Gereka merdim ziwanî sey hereketê sîyasî yan fraksîyon nêvîno û çekuyan zî seke nefer bê nêkero zereyê unîforma û esla xwu zî sey otorîte[1] nêvîno. Gereka her kes zaf hesas têwbigeyro ke rayir nêdîyo întîbayêka winasî. Çimkî ziwan mîrasê hezaran serran o ke ameyo resayo ma û milkê neslanê ma ra dimayî yo. Mesela, qerarê ke gêrîyayê esla sey mutleq/muqedes nîşan nêdîyê û bi tehekum (baskı) nêrê ferzkerdiş. Gereka heme pêşnîyaz û qerarî[2] şefaf û revîzekerdişî rê tim akerde bê.

Heto bîn ra, kesê ke teber ra ewnîyenê xebata ziwanî ra zî, raşt nîyo ke tenya bi hîsanê muxalifîye û dişminane her çî red bikerê. Çimkî merdim eşkeno bi kerdişê xeletîyan zî bireso netîceyo raşt. Coka her hawa xebate ra vêşêr gereka xebata ziwanî de merdim mentiqî bo; îlmî û lojîkal bixebitîyo û bi enê krîteran analîz bikero.

Ancî, kesê ke dîrekt beşdarê girewtişê qeraran nêbenê, la sey endam/wendox/nuştox bi hawayêk dorê xebata ziwanî de yê, ganî esla sey sempatîzan bi hîsanê terefdarîye xebate, neşrîyat û qerargirewtoxan teqdîs nêkerê yan zî xebatanê bînan negatîfîze nêkerê çimkî ziwan îdeolojî yan dîn nîyo. Kesê ke ziwanî ser o xebitîyenê zî elleme nîyê, pêxember qet nîyê. Zaf mumkin o ke sedemanê cîya-cîyayan ra xeletî bikerê.

Xebata standardîzekerdişê kirdkî (kirmanckî, zazakî, dimilkî) 1996 de hetê 15 eleqedaran[3] ra bi ronayişê "Grûba Xebate ya Vateyî" dest pêkerd. Grûbe reya verîne 2-4.08.1996 Swêd de kom bîye, kombiyayişê 30. zî rojanê 28-31.07.2017 de Duhok de kerd. Endamê grûbe tim vurîyayî, hetanî nika hûmara sîrkulasyonî 50 kesî ra vîyarta. Qismêko muhîm Grûbe ra aqitîyayê, kesê ke destpêk ra Grûbe de mendê 5 kes ê. Grûbe bi şeklê têvernayişê çekuyan/terman, bi amadekerdişê "ferhengê tirkî-kirmanckî (zazakî)" çekuyan formê standard de kod kena. Sey mehsûlê diyin yê xebate zî "ferhengê kirmanckî (zazakî)-tirkî" amade kena. Hetanî nika ferhengê tirkî de des hezarî ra vêşêr çekuyî û termî formê standard de ameyê kodkerdiş.

Derheqê xebata Grûbe de bi şeklê daşinasnayiş, behskerdiş, enformasyon yan zî teqdîrkerdişî nuşteyî, ancî fîhrîst û îstatîstîkî neşir bîyê, konferansan de ameyê wendiş. Nuşteyê mubalexeyî yê sey "pesindayiş", "wesifnayiş" û "teqdîskerdiş"î ke neşir bîyê zî tay nîyê. Feqet derheqê usûl û metodê xebate de, ancî derheqê çeku û termê ke sey standard qebûl bîyê de tu erjnayiş, krîtîk yan zî munaqeşe nêbîyo.

Zaf sedemê nêbîyayişê krîtîkî estê la ci ra yew eno yo ke, xebate dereceyê "tabu" de teqdîs bena. Seba ke xebate bi hawayê îdealîstane bena, coka "teqdîs"î rê akerde ya, hetanî dereceyêk zî heq kena. Labelê gereka merdim vajo, seba întîbayêka winasî fealîyetêko organîze zî esto û yew îdrak (algı) ameyo viraştiş. Ma vajin, nuştoxêk vano: "Vateyî; nuştoxî, wendoxî, şaîrî, akademîsyenî, doktorî, avukatî resnayê."[4] Helbet xebata Grûbe dir zaf kesan dest bi nuştoxîye kerd, epey nuştoxî, wendoxî, şaîrî resayî, ancî gelêk edebîyat ame meydan. (Eno çî, dinya de seba heme weşanan winî yo.) Bi kilmîye, xebata Grûbe û kovara Vateyî seba averşîyayişê kirdkî sînerjîyêko muhteşem ard meydan. Gereka eno cad û xeyret bêro teqdîrkerdiş, hurmet nîşan bidîyo. Labelê îfadeyê "… akademîsyenî, doktorî, avukatî resnayê" yewna çî yo!

Fikro ke muhtewaya nuşteyî de yo helbet nuştoxî eleqedar keno la kesê ke kovare vejenê zî eynî derece de, heta hîna zaf mesûl ê. Mesela, eger nuştoxî nuşteyê xwu de îfadeyêkê sey "Vateyî; nuştoxî, wendoxî, şaîrî… nêresnayê" binuştêne, êyê ke çapkerdişî ra ver nuşteyan redakte kenê, wanenê, kontrol kenê derhal do mudaxele bikerdêne, bivatêne "Ti raşt nêvanê! Vateyî; nuştoxî, wendoxî, şaîrî resnayê. Îfadeyê xwu raşt bike!" Eke nê, nuşte neşir nêbîyêne. Yan zî eynî hûmare de nuştox ameyêne rexnekerdiş.

Yewna nuştoxî zereyê nuşteyê xwu de vato "Eke ma kirdkî sey dînî bivînê, kitabo muqeddes yê nê dînî Vate yo. Xebatê bînî zî sey tefsîrê nê kitabî yê."[5] Êyê ke kovare vejenê, eno îfade mîyanê nuşteyî ra veto kerdo sernuşte, kerdo spotê nuşteyî (teqdîskerdiş zî teqdîs bîyo). Xwura zêhnê wendoxan de îfade dewam keno: "…, o ke kovare vejeno pêxember, kesê dorê ci de zî sehabeyê kîram ê." Çimkî kitabo muqedes hetê Homayî ra pêxemberî rê nazil biyo.

Yewna kesî, melumat û îstatîstîkê ke mi yew roportaj de derheqê Newepelî de dayê, seba ke negatîfîze bikero, yan zî seba ke dekero binê hukmê kitabê muqedesî wina nuşto: "… ma kesê ke ewro nusenê, ma heme 'Palto'yê kovara Vateyî ra vejîyayê."[6] Palto? O kes neke palto[7] belkî "cêb"ê paltoyî ra vejîyayo, ez nêzana. Labelê qet raşt nîyo ke "ma kesê ke ewro nusenê" paltoyê Vateyî ra vejîyayê. Mesela, îsbatkerde yo ke tayê kesan vejîyayişê kovara Tîrêjî ra di serrî verê cû Roja Welat (15.09.1977) de nuşto. Ez şexsê xwu ser vajî, ronîyayişê Grûbe û vejîyayişê kovara Vateyî ra zaf serrî verê cû mi nuştêne. Reya verîne, hamnanê 1991 de, mi di nuşteyê kirdkî kovara Deng rê şirawitî, yew weşanîya la ez nêeşkaya ê bînî tesbît bikerî. Dima, biewnîyêne rojnameyê Ülkede Gündem (30.06.1992) qismê yadkerdişê şehîdan ra (şîîrî), ancî Azadîya Welat (21.02.1996), kovarê sey Nûbihar, Jîyana Rewşen, Nûdem û hema gelêk kovarê ke nameyê înan nika nîno mi vîr. Verî ke Vate bivejîyo bi desan tewir nuşteyê min ê kirdkî enê rojnameyan û kovaran de weşanîyaybî. Pêro îsbatkerde yê. Labelê gereka merdim heqe vajo, prosesê Vateyî de ma nuştişê formê çekuyan de, îmla de zaf aver şîyî. Çimkî kovara Vateyî dir ziwanê ma kewt prosesê kemilîyayişî ser ke enê de keda bi desan merdiman esta. Mi bi xwu kitabanê xwu de, nuşteyanê xwu de tim "sipasî" kerda, heta kesê ke tenya "yew cumle"ya mi bîle raşt kerda, ancî zî mi nameyê ci bi hurmet destpêkê kitabê xwu de yad kerdo nuşto û ez esla kede rê hurmet de qusûr nêkena.

Enê tewir îfadeyê ke mi hîrê cumleyî ci ra neqil kerdî xwu rê bi xwu nêvejîyayê meydan, eserê zêhnîyetêk ê. Eynî sey manîpulasyonêkê polîtîkî netîceyê nawitişê yew întîba de zuhûr kenê. Senî ke padîşayî bi xwu kesî ra nêvatbi bêrê mi ra vajê "Padişahım çok yaşa!" la însanan de wina yew îdrak/zêhnîyet dabi viraştiş, eynî o qeyde. Behsê îstatîstîkanê 100 hûmaranê yew rojnameyî kerdiş esla "…pesmê xo dayo û pesmê xizmetê xo dayo" nîyo. Ma zor bidin ci, yanî bi îftîra ma bikin "pesn" zî, ancî hezaran qat însanan de pêardişê zêhnîyetêkê winasî ra masumêr û bêguneyêr o.

Ez nika wexto ke derheqê xebata ziwanî de enê çîyan vana (ez fikirîyayişê nuştekî raşt vînena û hes kena fikrê xwu beyan bikerî), motîvasyonê mi esla cewabdayişê tayê fikiranê neheq, xelet û bêfaydeyan nîyo. La heqê tu kesî zî çinê yo ke bi fealîyetanê manîpulatîfan kesî yan xebata ci bêqîmet bikero. Seba ke ma yewî teqdîs bikin, gereka îllahîm ma pay bigeyrin yewnayî ser? Seba ke ma kesêk xwu rê bikin "îdol", îlahîm gereka ma bi xayîntî yewnayî pey ra kardî bikin? Gereka ma tovê dişmintî biramin, jehr bikerin mîyanê xebata xwu ya masum û pîroze?

Seba ke enê tewir fikirî zerar danê xebata ma ya ziwanî, nêverdenê fikrê cîyayî û analîzê îlmî bivejîyê meydan, coka tenya mi hîrê cumleyî tîya neqil kerdî. Eke derdê merdimî polemîk yan munaqeşe bo, merdim eşkeno perde baş hewano û behsê bi seyan çîyanê sabît/konkretan bikero! Labelê ez hes kena her kes mesûlîyet û hedê xwu bizano, çîyo ke ziwan, kultur û medenîyetê ma rê feydeyê xwu esto vajo û binusno, xebatê ke feyde danê ziwanê ma bikero, fikrê ke feyz danê binusno.

Ziwan dîn nîyo, teşbîhê ci bîle xelet o. Û eke ma xebata ziwanî de selahîyet danê xwu, a game, heta ke mumkin o, gereka ma zerar nêdin çîyêk. Çi xebate bena wa bibo, wazenê wa yew cumle bo zî, ez vana, wa feydeyê xwu tay bo la wa zerarê xwu çinê bo; gereka merdim xesarat nêdo ziwan, kultur, medenîyet û qederê miletê xwu ro.

Kam beno wa bibo, qic-pîl, wendox-nuştox, ferq nêkeno, gama ke merdim derheqê xebata ziwanî de yan zî kedkaranê ziwanî de qisey keno, gereka zaf bi dîqet qisey bikero. Mesela, gereka fealîyetanê binkî û xirabkerdişî ra xwu hemet bikero, naşînan fît nêkero. Eke nusneno, gereka hezar rey bifikirîyo hema qala xwu vajo.

Badê enê îzehetî, înşalah ez do bala xwu bidî xebata ma ya standardkerdişê çekuyan ser. Tayê notê ke mi girewtê, firsendê mi bibo, ez do neşir bikerî. Çimkî ez vana gereka êdî ma ageyrin biewnîn pirêzeyê xwu ra, ma bieşkin xebata xwu krîtîk zî bikin. Bi eno qeyde înşalah do bergeyê ma hîna hîra û roşn bo, xebata ma zî bi îstîqrar dewam bikero.

[1] Xebata ziwanî de gereka merdim esla çekuya "otorîte" nêşuxilno, çimkî otorîte (fr. autorité) manaya "sulta" de yo, yanî "emir kerdiş, dayiş kerdiş, qedexe kerdiş, dayiş îtaetkerdiş" o. Xebata ziwanî de termê "ziwannas" maqul o; yanî ziwanî ser o xebitîyayo, derheqê ziwanî de heta dereceyêk bîyo wayirê malûmatî.

[2] Xebata ziwanî de sey mekanîzma bikarardişê "qerar"î xelet o. Mîsalen, 15 kesî roniştê, nîmeyê înan kirdkî de yew cumle nênuşta, labelê rey danê ke formê "munzur" yan "mizur" standard bo. 6 kesî bêteref manenê, 4 kesî rey danê "munzur"î, 5 kesî rey danê "mizur"î, bi eno qeyde "qerar" gêrîyeno. Coka xebata ziwanî de metodê "qerar"î îlmî nîyo, raşt zî nîyo. Xebata standardkerdişî de gereka sîstemê ziwanî ser o krîterî verê cû bi hawayêko zelal dîyar bibê, tesbît bibê û çekuyî enê krîteran gore munaqeşe bibê, êdî kamcîn form munasib o, bê "rey"dayiş yan "qerar"girewtiş bi xwu vejîyeno meydan.     

[3] Mîyanê enê 15 kesan ra çend kesê ke verê cû nuşto û heta dereceyêk kirdkî dir eleqedar bîyê estê labelê qismêko muhîm hetanî o wext wayirê tecrubeyê nuştişî nîyê. Tayê metnan de seba ronayoxanê grûbe termê "roşinbîrê kurdan" zî ameyo bikarardiş la seba ke manaya termê "roşinbîr" zî tam ca de nîya coka mi termê "eleqedar" munasib dî.

[4] Vate, Kovara kulturî, Hûmare 50, r. 42

[5] Vate, Kovara kulturî, Hûmare 50, r. 49-50

[6] http://dersiminfo.com/xizmete-ziwani-xizmete-insaniyeti-yo

[7] Zaf eşkera yo ke kovare palto nêdana xwu ra, ancax kesî palto bidê xwu ra û xwura tîya de zî bi hawayê îstîare (eğretileme/dolaylama) ameyo bikarardiş. Îmajê "palto"yî hîkayeya Gogolî "Palto" îşaret kena. Hîkayeya Palto edebîyatê rûsan de destêpêkê hîkayenuştoxîya moderne qebûl bena, coka rûsan vato "Hîkayenuştoxîya ma 'Palto'yê Gogolî ra dest pêkerd." Eno fikir, neke bi çekuya "palto"yî la bi yewna tewir, verê cû nuşteyê edîtorî yê yew hûmara kovara Vateyî de zî îfade bibi.