Derheqê xebatanê ziwanî de - 5

Xebata ziwanî heme ziwanan de zaf hesasîyet wazena la ziwanê miletanê bindestan rê hîna zaf hesasîyet lazim o. Ziwanê miletanê bêdewletan ser o şuxilîyayiş, standardîzekerdişê ziwanêkê apeymendeyî zaf zehmet o, esas xebatêka zaf rîskin a.

Seba ke metnê ma yê nuştekî zaf tay bî coka ma de xebata standardîzekerdişî "ziwanê vatişkî" ser o bîye. Eno semed ra pêro çekuyî nêdîyayî arê, temamê formê çekuyan tesbît nêbî. Her çekuye de, qaso ke eşkayê bidê arê, tercîhkerdiş înan mîyan de bi.

Eger ma ecele nêkerdêne, ma kovar û rojnameyî bivetêne, fekê mintiqayan tam bivejîyayêne meydan, ziwanê ma yê nuştekî baş aver bişîyêne, kulturê ma yê nuştişî roniştêne, ma awanî û sîstemê ziwanê xwu baş bişinasnayêne, repertuwarê çekuyanê ma tam bivejîyayêne meydan, ma vengî û çekuyê xwu tesnîf bikerdêne, o wext ziwanê ma yê nuştekî de zafê formê çekuyan xwuvero şekil girewtêne.

Seba ke ma bi ziwanê xwu perwerde nêbîyê, ziwanê ma binê qedexe û tehqîrî de yo, kolonyalîstan bi darê zorî ziwanê xwu ma ser o ferz kerdo lewma çerxê fikirîyayişê ma birîndar o, seqet o. Ma ne eşkenê xwu ziwanê xwu de baş îfade bikerin ne zî ziwanê serdestî de. Însanê ma bikarardişê her di îmkanan ra zî bêpar mendê. Ena rey, xebata standardkerdişî dir "ziwano standard" vejîya ma ver. Hişê însananê ma de "ziwano standard" prestîjin, "ziwanê mintiqa" yan zî ma vajin "fekê dewa ma" seke bi şalwalan û fîstan dewij bo, winî yew îmaj ame meydan. Coka nuştoxan de kompleksê xwukêmdîyayişî virazîya; bi ziwanê dewa xwu nuştiş de, qiseykerdiş de bîle, teredud de mendî. Mesela, kelîmeyê ke ma cuya xwu ya rojane de pê qisey kerdêne, seke zafê înan xelet bê. Ez xwu ser vajî; ma vatêne "Çêrmûg (n)" mi ewnîya ke bîyo "Çêrmûge (m)", ma vatêne "Hêne (n)" mi dî ke bîyo "Hêni (n)". Ma vatêne "Sêwreke (m)", mi ewnîya ke bîya "Sêwregi (m)". Ma het "mektebe" makî ya, mi ewnîya ke bîya "mekteb (n)", "mektûb (n)" biyo mektube (m), "kaxid (n)", biyo "kaxite (m)", "zerf (n)" bîyo "zerfe (m)… Ancî ma vanê "xwu", "gwunî", "barûd", "qisûr", "usûl", mi ewnîya ke bîyê "xo", "gonî", "barut", "qusur", "ûsul"…

Bi eno qeyde, bi seyan çekuyan de nêrkî-makîtî û formî hişê mi de kewtî têmîyan.[1]

Seba ke mi mekteb nêwendo coka trawmaya ke perwerdeyê tirkî ra yena meydan mi de hende çinê bî. Heto bîn ra, heyatê xwu yê rojane de zî mi ziwanê tirkî red kerd, coka nîsbet bi nuştoxanê ma yê bînan, birîna ziwanî mi de hende xorîn nêbî. Labelê bi eno qeyde "ziwanê standardî" çerxê sîstemê fikirîyayişê mi de bîle trawma viraşte. Eynî sey serranê 1930an yê zemanê Atatürkî, bingeyê trawma de tesîrê tezyîqê sert yê ferzkerdişê "qerar"an zî tay nêbi.

Tesîrê fîîlan yê çekuyan ra zêdeyêr o. Mesela, ma het vanê "ez bena, ez derzena, ez kena, ez şuwena, ez wena…" Eke kar prefîksê "bi-/nê-" bigêro wina beno: "Ez biberî, ez biderzî, ez bikerî, ez bişuwî, ez biwerî…" Mintiqaya Pîranî de, tayê cayan de, vanê: "Ez bibera, ez biderza, ez bika, ez bişuwa, ez biwera…"

Seba ke kirdkî ser o xebate zaf tay bîya coka zafê qeydeyan tesbît nêbîyê, ancî fekê mintiqayan muqayese û analîz nêbîyê. Heto bîn ra, xwura ma de meselaya karan zaf komplîke ya. Labelê tenya bi fetwaya makîtîya zemîrê "ez (m)" qeydeyê Pîranî nuştoxan ser o dîkte beno. Nuştoxan seba ke Vate de dîyo yan zî nuşteyê ci de mudaxele biyo, ti ewnîyenê Gimgim, Çewlîg yan Dêrsim ra yê, la ha vanê "ez bika/nêka…" Oxro ke eno qeyde bi "makî" biyayişê zemîrê "ez"î îzeh nêbeno. Eke semedê mintiqaya Pîranî wina bo zî, sîstemê mintiqayanê bînan de winî nîyo.

Heto bîn ra, eno hawa mudaxele hem kapasîte û îmkananê ziwanî keno teng hem sîstemê ziwanî xeripneno hem zî nuştoxan de beno sedemê trawmaya fikirîyayişî. Çimkî gama ke nusnenê, seke mi cor de qal kerd, êdî rehet nîyê, tesîrê destkarîye sîrayetê binhişê înan kerdo. Muhtemelen xwu rê vanê, herhal yê ma xelet, yê înan raşt o.

Redaktekerdiş de neke formê çekuyan û karan tenya hetê sentaks û semantîkî ra nuşteyî teshîh bibîyêne, do nuştoxîya ma hîna tendurist aver bişîyêne. Mesela, ez tenya yew cumle sey nimûne nîşan bidî ke meramê mi fam bibo:

“Roşanî, cuya şaran de zaf cayêko giran tepşenê.”[2]

Hetê gramerî û formê çekuyan ra cumle de problemêk nêaseno la xeletîyê sentaks-semantîkî tede estê:

1) Eke cumle de îfadeyê cîyayî çinê bê, sey tirkî ziwanê ma de vîrgul (,) nêkeweno mabeynê kerdox û karî.

2) Sifetê “zaf”î aîdê “ca”yî nîyo, aîdê “giran”î yo (… cayêko zaf giran).

3) Çekuya “tepiştiş” û “girewtiş” eynî mana de nîyê. Tepîştiş, hîna zaf seba çîyê muşexesî ke merdim pê gêno (yakalamak/tutmak) şuxilnîyeno.

4) Û "ca" giran-şenik nêbeno.

Gereka cumle wina teshîh bibîyêne: “Roşanî cuya şaran de cayêko zaf muhîm gênê.”

Eno terzê redaktekerdişî nuştoxan de fikirîyayişê bi eqlê kirdkî zelal keno, fikirîyayişê bi ziwanê dayike dano roniştiş. Labelê verî ke merdim bibo wayirê tecrubeyê nuştoxîye, formê çekuyan û karan ke nuştox înan rê xerîb o, ser o dîkte bibe, binhişê ci de tesîrêko negatîf pêyeno. Bala nuştoxanê xeşîman şuxilnayişê çekuyan û terman ra vêşêr şina formî ser.

Semedo ke mi şokbîyayiş yan zî trawmaya derheqê "standardkerdiş"ê çekuyan û terman xwu de ferq kerde coka prosesê Newepelî de mi cumleyê nuştoxan sey nimûneyo ke mi nîşan da, o qeyde redakte kerdî. Çekuyî zî, tenya mi hetê ferqê ziwanê vatişkî-ziwanê nuştekî ra teshîh kerdî.

Derheqê xebata ma ya ziwanî de yewna meselaya muhîme zî ena ya. Belkî sere de texmîn nêbîyo, la nika ma vînenê ke herinda "ferhengê kirdkî" de amadekerdişê "ferhengê tirkî-kirmanckî (zazakî)" tesîrêko negatîf xwu dir ard.

Esasê xwu de, tu mehzûrê amadekerdişê ferhengê kirdkî û sewbîna ziwanan çinê yo. Yanî vîst serrî verê cû zî nika zî, ma vajin, ferhengê kirdkî-înglîzkî, kirdkî-erebkî, kirdkî-fariskî û sn. amade bibîyêne baş bi. La bi ê şertê ke hemîne ra ver "ferhengê kirdkî" bibîyêne. Yanî eke ferhengê îzehkerdişê manaya çekuyan û termanê kirdkî bibîyêne, amadekerdişê "ferhengê tirkî-kirmanckî (zazakî)" û "ferhengê kirmanckî (zazakî)-tirkî" de tu mehzûrêk çinê bi. Labelê semedo ke ma mecbûren bi tirkî perwerde benê û ziwanê tirkî ma ser o ziwanê resmî yo, coka herinda "ferhengê kirdkî" de îqamekerdişê "ferhengê tirkî-kirmanckî (zazakî)" hetê zanayişê manaya çekuyan ra zerarêko cidî da mûsayiş û bikarardişê çekuyan. Mesela, kesê ke rewşa tebîî de kirdkî zanê "dara valêre, dara mazêre, dara gozêre, dara tuyêre…" înan rê xelet nînê. Labelê êyê ke tirkî ser ro kirdkî mûsenê, sey "söğüt ağacının ağacı, meşe ağacının ağacı, ceviz ağacının ağacı…" fam kenê.[3]

Ziwanan de ancax qasê se ra hîris-çewresê çekuyan motamot eynî mana de yê. Êyê bînî, hetê mana ra tenya nizdîyê yewbînan ê, tam muqabilê yewbînan de nîyê. Mesela, vera karê "örmek" yê tirkî de ma de çar karê cîyayî estê ke her yew tenya zî beno "örmek"ê tirkî, pêro têdir zî benê "örmek"ê tirkî:

örmek: açînayene: kincan de yan zî qumaş de bi hawayê pêrabestişî yanî sey pînekerdişî bi lak û derzînî girewtişê qulikanê qijekan

örmek: mûndene: karê sey mûndişê gilaya porî, viraştişê reseneyî û sn. ke dergankî ser mûnîyenê, yanî qaydeyêk gore derganki ser têro piştiş

örmek: riştene: 1.bi destan yan dezge de mûyan, peşmî, peme û çîyanê bînan ra viraştişê lakî 2.viraştişê lepikan, pûncan, lûfik û sn.

örmek: vawitene: bi têro vîyarnayişê lakan verinîye ser vawitişê çîyanê sey qumaş, palase, cacime, xalî, torre, qenevîç û sn.

Eke ma neslanê xwu yê neweyan rê çekuyanê xwu bi eno qeyde yew bi yew îzeh nêkerin, ma tenya "ferhengê tirkî-kirmanckî (zazakî" bidin înan ver, mumkin nîyo ke bieşkê ziwanê xwu tam bimûsê û raşt pê qisey bikerê yan binusnê.

[1] Fikrê "ziwanê standardî" ra ver, wexto ke mi şîîr yan hîkaye nuştêne, binhişê mi xwuvero herikîyayêne la badê ke mi xwu ser o tehekumê "ziwanê standardî" hîs kerd, herikîyayişê binhişê mi gina sekte ro, eynî seke ez bi yewna ziwanî binusnî, o qeyde ez tey menda. Nuştişê her kelîme de mi ewnîyayêna ferheng ra gelo uca de makî yan nêrkî qeyd bîya, formê xwu çi yo. Ena rewşe mi de epey wext dewam kerde. Seba ke mi xwu şidênayêne melekeyê min ê hunerî şikîyayî, qabilîyetê min ê afernayişî xesar dî. Netîce, edebîyat bi ziwanî beno û şertê tewr verîn yê fealîyetê afernayişê hunerî azadîya bêsînor û huzûrê şiûrî/binhişî yo.

Enê hetî ra eke merdim bala xwu bido sewbîna nuştoxan ser netîceyêko balkêş vejîyeno meydan. Mesela, ma hunerê romanî bidin yew kîşte, kitabanê Deniz Gunduzî "Kilama Pepûgî" û "Kalaşnîkof"î hetê bikarardişê ziwanî ra muqayese bikerin, baş beno. Eke tede xeletîyê îmla û formê ziwanê vatişkî-ziwanê nuştekî bibê zî ziwanê "Kilama Pepûgî" tebîî û xas o, hetê sentaks-semantîkî ra cumleyî raşt ê. La ziwanê "Kalaşnîkof"î hem viraşte hem zî pirrî xeletîyê sentaks-semantîkî yê. Ziwanê "Soro"yî mabeynê her diyan de ca gêno. Nuştox herinda ke prosesê xebata standardîzekerdişî dir şuxilnayişê ziwanî de aver şiro, apey şiyo. Nuştoxanê ma yê bînan ke verê cû hîkayeyî nuştbî, balkêş o ke prosesê xebata standardîzekerdişî de êdî edebîyatê nesrî de eserî nêafernayî.

Badê ke mi xwu binê tazyîqê bikarardişê formê standardî ra vet û ez eşkaya bi zanayiş, yanî bi îradeyê xwu yê azadî formê ke raşt kod bîyê ferq bikerî û qebûl bikerî, xwu mecbûrê rîayetkerdişê heme forman nêvînî, ez ameya xwu. Xwura prosesê Newepelî de mi nuştoxî tembîh kerdêne ke bi fekê mintiqaya xwu binusnê. Hesasîyetê mi formê çekuyan ra vêşêr sîstemê ziwanî ser o yo. Tenya mi dîqet kerdêne ke nuştoxê ma fekê mintiqaya xwu gore cumle raşt saz bikerê. Eke cumle raşt saz bibo famkerdişê fekê mintiqayan de qet problem nêmaneno. Bi eno qeyde fekê mintiqayan epey vejîyayî meydan, mesela, fekê Çewlîgî, fekê Şankuşî, fekê Sêwreke û fekê sewbîna cayan de metnê muhîmî Newepel de neşir bîyî.

[2] Vate, Kovara kulturî, Hûmare 43, r. 9 (Cumleya tewr verîn yê nuşteyî ya û nuşte hetê hîrê kesan ra redakte biyo.)

[3] http://www.zazaki.net/haber/sogut-agacinin-agaci-altinda-2198.htm (Derheqê problemê tirkî ser ro şinasnayişê manaya çekuyanê kirdkî de bala xwu bide enê nuşteyî ser.)