Xebata ma ya ziwanî de qismêk vengê ke vurîyenê tesbît bîyê û kodkerdişê formê çekuyan de bi îstîqrar tetbîq bîyê. Mesela, vengê "-an" bi "-ûn/-on/-û/-o" û vengê "-am" bi "-ûm/-om" de vengê "-an/-am" sey vengê eslî, êyê bînî vengê deforme qebûl bîyê û çekuyî enê krîterî gore ameyê kodkerdiş.[1] Labelê awanîya çekuyan ser o xebate nêbîya, çekuyê ma tesnîf nêbîyê. Mesela, çekuyê ke prosesê tarîxî de yan zî ma vajin xebata standardkerdişî ra ver kopya bîyê û ziwanê ma de ameyê şuxilnayiş ma înan senî kategorîze kenê û senî kod kenê, êyê ke ma newe kopya[2] kenê yan zî ma do bikin gereka senî kod bibê, zelal nîyo. Coka enê hetî ra gelemşeyêko cidî esto. Mesela, xebata standardkerdişî de çekuyê ke ziwananê Ewropa ra kopya bîyê, qismêk sey hawayê vatişê şarî kod bîyê. Ma vajin çekuyê sey:

grup: grûbe (m) [fr. groupe]

kap: qab (n) [fr. cape]

pikap: pîkabe (m) [îng. pick-up]

teyp: teyîbe (m) [îng. tape]

Seke aseno vengê "p" ke ziwanê orîjînalî de esto, sey telafuzê şarê ma biyo "b" labelê qismêk çekuyan de vengê "p" ke ziwanê orîjînalî de esto muhafeze biyo:

ekip: ekîpe (m) [fr. équipe]

grip: grîp (n) [fr. grippe]

prensip: prensîp (n) [fr. principe]

Seba ke krîterî zelal nîyê yan zî prosesê xebate de bedilîyayê coka çekuyê ke eynî awanîye de yê her kombîyayiş de bi yew tewir ameyê kodkerdiş. Bi eno qayde kodkerdişê çekuyan sîstemê ziwanî de pênêgirewtiş (tutarsızlık) ardo meydan.

Çekuyê ke xebata standardkerdişî ra ver, yanî prosesê tarîxî de dekewtê ziwanê ma, kodkerdiş de gereka telafuzê şarî esas bigêrîyo. Çimkî enê tewir çekuyî, eke kokê xwu xerîb bo zî êdî bîyê çekuyê ma. Ziwananê bînan de zî krîter winî yo. Labelê telafuzê şarî de muhtemel o ke formê cîyayî estbê. Înan mîyan de zî, ganî formo ke tewr nizdîyê eslê ci esas bigêrîyo. Ma vajin, eslê çekuye (sumerkî, arminkî) "munzur"  o, la mîyanê şarê ma de tayê cayan de sey "mizur" zî yeno vatiş. Nînan ra formo ke nizdîyê eslê çekuye yo ganî sey standard bêro kodkerdiş. Coka bi metodê raydayişî "standardîzasyon" raşt nîyo. Ma se merdimî dorê xwu de kom bikin, pêro bi yew veng ray bidê, vajê wa çekuya "muzir" standard bo, ancî xelet o.

Fariskî, erebkî, kurdkî û tirkî sey çar ziwanê cîranî kewtê têmîyan; farisan prosesê tarîxî de dinyayêk çekuyî erebkî ra kopya kerdê. Tirkan hem fariskî ra hem erebkî ra kopya kerdê. Ma vajin, tirkan çekuya "کاغذ/kaxiz" fariskî ra girewta û sîstemê fonolojîyê xwu gore sey "kağıt" kod kerda. Şarê ma zî vano "kaxid (n)", labelê ferhengê ma de bi hawayê "kâğıt: kaxite (m)" standardîze bîya. Seke aseno, çeku sey formê tirkî û makî qeyd bîya. Enê tewir çekuyan de gereka krîterê ma ziwano eslî bo neke ziwanê diyin. Çimkî çekuye ziwanê eslî ra dîrekt vîyarta kirdkî. Înanê ke mektebanê tirkan de wendo, binê tesîrê tirkî de sey "kaxit" telafuz bikerê zî şar vano "kaxid". Meselaya nêrkî-makîyîye zî, ez dima ser o vindena.

Tayê mintiqayan de vengê "-e" yê peynîya çekuyan beno "-i", mesela, mintiqaya Pîranî de vanê: "beyi (m), dawili (m), Hêni (n), temmuzi (m), zeytuni (m)". Tayê dewanê Pîranî de bi eno qayde vengê "û" zî beno "u/i". Mesela, sey "hudud, huquq, qusir, ûsil"[3]. Ma vajin, eslê çekuyan sey "huqûq/حقوق" û "hudûd/حدود" o, awanîya înan eynî ya labelê ferhengê ma de bi hawayê cîya ameyê standardkerdiş. Zafê enê tewir çekuyan "Zazaca-Türkçe Sözlük" yê Malmîsanijî ra dîrekt neqil bîyê. Ez çend heban tîya nîşan bidî:

barut: barut (n) [eslê xwu de "barûd"]

boncuk: mura (m) [ma vanê "mûra (m)"]

casus: casus, -e [eslê xwu de "casûs"]

husus: xusus (n) [eslê xwu de "xusûs"]

kabul: qebul (n) [eslê xwu de "qebûl"]

kekre: xunuq, -e [ma vanê "xinûq"]

keser: qedum (n) [ma vanê "qedûm (n)"]

kıl: muye (m) [ma vanê "mûye (m)"]

kum: qum (n) [ma vanê "qûm"]

kusur: qusur (n) [eslê xwu de "qusûr"]

limon: leymune (m) [ma vanê "leymûne"]

macun: macun (n) [eslê xwu de "me'cûn"]

mağdur: mexdur, -e[eslê xwu de "mexdûr"]

mahsul: mehsul (n) [eslê xwu de "mehsûl"]

maymun: meymun, -e [eslê xwu de "meymûn"]

maznun: meznun, -e [eslê xwu de "meznûn"]

mebus: mebus, -e [eslê xwu de "meb'ûs"]

memnun: memnun, -e [eslê xwu de "memnûn"]

mezun: mezun, -e [eslê xwu de "mezûn"]

mısır: lazut (n) [ma vanê "lazût (n)"]

mum: mume (m) [ma vanê "mûme (m)"]

nüfus: nufus (n) [eslê xwu de "nufûs"]

öğrenme: musayîş (n) [ma vanê "mûsayiş (n)"]

poşu: puşî (m) [ma vanê "pûşî (m)"]

put: put (n) [eslê xwu de "pût"]

sabun: sabun (n) [eslê xwu de "sabûn"]

sınır: hudud (n) [eslê xwu de "hudûd"]

suç: suc (n) [eslê xwu de "sûç"]

surat: surot (n) [eslê xwu de "sûret"]

sütun: estune (m) [ma vanê "estûne (m)"]

süzgeç: parzun (n) [ma vanê "parzûn"]

şurup: şurub (n) [eslê xwu de "şurûb"]

tapıncak: put (n) [eslê xwu de "pût"]

temmuz: temmuze (m) [eslê xwu de "temmûz"]

usul: ûsul (n) [eslê xwu de "usûl"]

vücut: wucud (n) [eslê xwu de "wucûd"]

yalan: zure (m) [ma vanê "zûr (n)"]

zeytin: zeytune (m) [eslê xwu de "zeytûn"]

Tîya de problem "dewa ma" yan "dewa şima" yan zî "mi sereyê xwu ser o dejnayo" nîyo, eke ma seba standardkerdişê ziwanî selahîyet dayo xwu û mîsyon girewto, o wext ganî ma bala xwu bidin bitûnîya ziwanî ser. Mesela, eger ma çekuya "حقوق" sey "huqûq" la çekuya "حدود" sey "hudud" kod bikerin, sîstemê ziwanî de pênêgirewtiş yeno meydan, gelemşe virazîyeno.

Esasê xwu de çekuyê sey "hudûd, huqûq, nufûs, qusûr, şurûb, wucûd, xusûs…" de yewna xisûsîyet zî eno yo ke, vengê "u"yo verîn, eynî seke çekuyanê sey "dunya", "zulm/ظلم" û sn. de beno, enê çekuyan de zî beno "i", yanî kurdan de sey "hidûd, hiqûq, nifûs, qisûr, şirûb, wicûd, xisûs…" telafuz benê. Ma de bi eno qayde telefuz benê.

Labelê seba ke xebata standardkerdişî de krîterî dîyar nîyê û seba ke xebate bi hawayê amadekerdişê "ferhengê tirkî-kirmanckî (zazakî)" dewam kena coka her kombîyayiş de yew tema gore çekuyê tirkî têbin de rêz benê û muqabil de kamcîn çekuyê kirdkî arêdîyayê, înan ra yewe yena tercîhkerdiş. Motîvasyon hîna zaf hetê mana ra muqabilê yewbînan de (tirkî-kirmanckî) amadekerdişê ferhengî yo. Labelê semedo ke îmajê "standard"î zî teşmîl bîyo coka enê çekuyî sey "formo standard" yenê ferzkerdiş. Eke xebata standardîzekerdişî bi hawayê amadekerdişê "ferhengê kirdkî" bibîyêne, hende problemî nêameyêne meydan.

Enê çekuyan ra dîyar beno ke qismêkê muhîm yê çekuyan raşteraşt ferhegê ke verê cû amade bîyê ra kopya bîyê. Ferhengê ke verê cû amade bîyê, seba xebata ziwanî çimeyê muhîm ê helbet, labelê formê çekuyan ke ferhenganê verînan de qeyd bîyê, sey "formo standard" kodkerdişê înan raşt nîyo, ziwanî hetê mintiqaya xwu ser antişî yo. Çimkî ferhengê ke verê cû amade bîyê de zafê çekuyan fekê mintiqa yan zî fekê dewa ferhengsazî gore qeyd bîyê. Coka ganî krîterê standardîzekerdişî bi hawayêko zelal dîyar bibê, baş munaqeşe bibê, dima test bibê, eke ci ra tam bîyî emîn, o wext bi hawayêko şefaf tetbîq bibê.

Prosesê tarîxî de gelêk ziwanan ra çekuyî dekewtê ziwanê ma la tewr zaf çekuyê erebkî estê, feqet înan ser o yew xebate nêbîya, tesnîf nêbîyê. Kam çekuyan tesnîf keno? Hîna zaf kesê ke bi ziwanî emel kenê; kesê ke bi nezerê ziwannasîye ziwanî ser o xebitîyenê, îllahîm zî kesê ke nusnenê, ancax ê bieşkê derheqê fonksîyonelîya çekuyan de fikir beyan bikerê. Mesela, eke merdim çekuya "fikr"î nênusno nêeşkeno tam fam bikero gelo sey "fikr" yan sey "fikir" bêro kodkerdiş. Ancî, ancax kesê ke ziwanî nusnenê eşkenê îzeh bikerê ke sey "fikr" kod bibo mehzûrê xwu çi yo, sey "fikir" kod bibo se beno. Nêke ma se merdimê ke erebkî zanê biyarin bikerin endamê Grûbe, eke kirdkî de fealîyetê înanê wendiş û nuştişî çinê bo, tu havila xwu nêresena xebate.

Çekuyê erebkî ke dekewtê ziwanê ma, ma vajin sey çekuya "fikr/فكر"î zafê înan yewhece yê. Qismêkê enê tewir çekuyan ferheng de sey eslê xwu qeyd bîyê. Nînan ra çend nimûneyî:

aşk: eşq (n)

av: seyd (n)

ayıp: eyb (n)

bahis: behs (n)

devir: dewr (n)

eğim: meyl (n)

emir: emr (n)

felç: felc (n)

fikir: fikr (n)

hüküm: hukm (n)

ışık: şewq (n

kabız: qebz (n)

kalp: qelb (n)

kavim: qewm (n)

keyif: keyf (n)

kıyafet: bedl (n)

kuş: teyr, -e

metin: metn (n)

mülk: milk (n)

nefis: nefs (n)

nesir: nesr, -e

ömür: emr (n)

şeyh: şêx, -e

söz: qewl (n)

zulüm: zulm (n)

Qismêk zî vengê "e/i/î/u/û" dekerdo mabeynê her di herfanê peyînan û sey dihece qeyd bîyê. Ma vajin sey:

acımasızlık: xedir (n)

akıl: aqil (n)

beyit: beyte (m)

bölüm: qisim (n)

darbe: derbe (m)

deney: cerib (n)

dibek: cirne (m)

fesih: fesix (n)

fıtık: fitiq (n)

haciz: heciz (n)

hapis: hepis (n)

Kudüs: Quddus (n)

kusur: uzir (n)

kutup: qutube (m)

nakış: neqiş (n)

nesil: nesil (n)

nutuk: nutiq (n)

oyun: reqis (n)

öfke: qehir (n)

övgü: wesfe (m)

resim: resim (n)

sıfır: sifir (n)

şekil: şekil (n)

şiir: şîîre (m)

ufuk: ufûq (n)

yara: darbe (m)

yırtmaç: qeliş (n)

Seke aseno, seba ke çekuyan ser o xebate nêbîya, çekuyî tesnîf nêbîyê û krîterê kodkerdişê (standardkerdiş) çekuyan keyfî yo, coka her kombîyayiş de bi hawayêk qeyd bîyê.

Ma bala xwu bidin çekuyanê yewheceyan ke erebkî ra dekewtê ziwanê ma. Çekuyê ke tede vengê "ew" û "ey" esto xwura nêbenê dihece. Çimkî herfê "w-y" vengê nermek ê, fonolojî de sey nîm-vengin hesab benê. Kirdkî de sey herfa pêrabestişî kewenê mabeynê venginan, ma vajin sey "Gawo sûr hêgayê ma de çereno." Zafê fekan de vurîyenê benê yew veng: "ew>o" û "ey>ê". Ma vajin, çekuyanê sey "qewm>qom, xewf>xof" û "keyf>kêf, şeyx>şêx" de. Coka enê tewir çekuyî pêro bi hawayê yewhece qeyd bibê hîna raşt o.

Çekuyê bînî zî, belkî çend îstîsnayî xaric, zafê înan bi hawayê dihece kod bibê hîna baş o. Labelê bi şertê ke tenya halo sade de vengê "i" bikewo mabeynê her di herfanê peyînan, yanî neke sey "fikr" ke ferheng de qeyd bîyo, sey "fikir" binusîyo. Semedo ke çekuyê kirdkî halo sade de zî eşkenê sufîksê zafhûmarîye bigêrê, coka eke çekuya "fikir"î sufîksê zafhûmarîye "-î" bigêro zî ancî gereka sey "fikir" binusîyo. Û seba ke qismêko muhîm yê enê tewir çekuyan kirdkî de sey kar yenê gurenayiş, ma biwazin zî vengê "i" cayê xwu de maneno, ma vajin sey "fikirîyayene". Labelê eke sufîksanê bînan bigêrê gereka vengê "i"yê mabeynê her di herfanê peyînan xwu bikero vindî. Mesela, sey "Mi ê fikrî ra hes kerd, fikrê ci raşt o." Çekuyê sey "Quddus, qutube, şîîre, ufûq, wesfe" qeyd bîyê zî sey "Qudis, qutib, şîir, ufiq, wesif" revîze bibê hetê standardîzasyonî ra hîna raşt beno.

Zafê enê tewir çekuyanê erebkî ma de sey kar zî yenê şuxilnayiş. Mesela, sey "bedilîyayene, ceribîyayene, fetiqîyayene, fikirîyayene, hewilîyayene, neqişîyayene, terikîyayene, wesifîyayene…"

Gama ke enê çekuyan ra sifetî virazîyenê zî "i" keweno mabeynê her di herfanê peyînan, ma vajin sey "hukimkerdox,[4] zulimkar"[5]. Yanî zafê çekuyan de mecbûr herfa "i" kewena mabeynê her di herfanê peyînan û çeku bena dihece.

Êyê ke makî vajîyenê zî xwura vengê "-e" dusyeno peynî wa. Labelê enê tewir çekuyan de êyê makî zaf tay ê, belkî "beyte, derbe" û yew-di hebê bînî estbê, êyê bînî pêro nêrkî yê. Mesela, enê çekuyî pêro nêrkî yê: bizr, cirm, cîsm, ekl, urf, erz, fecr, fehm, ferq, feth, fexr, fiqh, hemd, heml, hezr, hubr, kelb, kenz, kîbr, kitm, kufr, lutf, meşq, neft, neql, nezm, nezr, nuks, qeht, qest, qirn, qism, qutf, remz, ricm, sebr, seth, şert, şukr, terk, terz, tifl, xitm, zehr, zîhn, zikr…

Gereka merdim yew bi yew bala xwu bido awanî û fonksîyonê enê çekuyan ser ke ziwanê ma de senî şuxilîyenê, o gore ra, heba ke nêbena dihece tesbît bikero, ma vajin sey "eşq, terz" û sn. la înanê bînan hemîne krîtero ke seba çekuya "fikir" îzeh bi, o qayde kod bibê.

Bi hawayo ke ma hetanî nika çekuyî kod kerdê, seba ke krîterê ma keyfî yê, coka zaf eşkera yo ke xebata ziwanî xwu dir gelemşeyêko cidî ardo, herinda ke ma sîstemê ziwanê xwu zelal û fonksîyonel bikerin ma teşqele dekerdo mîyan. Neke tenya çekuyê ke kokê xwu ziwananê xerîban ra yenê de problemî estê, bi eynî şekil çekuyê kirdkî zî zafê xwu xelet kod bîyê.

[1] Grûba Xebate ya Vateyî, Rastnuştişê Kirmanckî (Zazakî), Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul 2005, r. 22

[2] Semedê çekuyanê ke yewna ziwan ra kewenê ziwanêk bikarardişê termê "girewtiş"î raşt nîyo, çimkî "girewtiş" de întîbaya seke emaneten gêrîyayê û do apey bidîyê esta, coka termê "kopya" hîna munasib o. Mesela, ma manaya "deyim"ê tirkî de çekuya "îdyom" înglîzkî ra kopya kerda. Ma ra teber sewbîna miletan zî kopya kerda û ziwanê xwu de şuxilnenê la çekuya înglîzkî ziwanê xwu de mende ya, nêşîya cayêk.  Înglîzkî de bi şeklê "idiom" nusîyena û sey "îdêyim" telafuz bena la ma bi herfanê alfabeya xwu nusnenê û sey xwu telafuz kenê. Heme ziwanan de qayde bi eno tewir o. Heme miletî çekuyê ke îhtîyacê înan pê esto la ziwanê înan de çinê yê, sewbîna ziwanan ra kopya kenê û sey xwu bikar anê. Yanî eke çekuyêka xerîbe daxilê ziwanêk bîye gereka muameleyê çekuyanê ê ziwanî tey bibo, eynî seke aîdê ê ziwanî ya, o qayde bêro îstîhmalkerdiş.

[3] Malmîsanij, Zazaca-Türkçe Sözlük, Deng Yayınları, İstanbul 1992

[4] Vate, Kovara kulturî, Hûmare 6, r. 49

[5] Vate, Kovara kulturî, Hûmare 1, r. 84