Derheqê xebatanê ziwanî de - 7

Kirdkî de vengê "ew" ke yew hece de vajîyeno tayê fekan de vurîyeno beno "o", mesela, sey "girewtiş>girotiş, hewr> hor, kewçike>koçike, qewm> qom, sewt>sot, xewf>xof, vewre>vore…"

Ma senî bizanin kamcîn veng raşt kamcîn deforme yo? Ma eşkenê çekuyê ke ziwananê bînan ra dekewtê ziwanê ma ra tesbît bikin. Ma vajin, çekuyê sey "qewm, sewt, xewf…" Erebkî de eslê xwu bi eno qayde yê, la tayê fekanê ma de sey "qom, sot, xof…" yenê vatiş. Yanî tayê mintiqayê ma vengê "ew" kenê "o".

Ma eşkenê lehçeyanê kurdkî ra zî teyîd bikin. Mesela, kurmanckî de "ewr [hewr], xewn [hewn], kevçî [kewçike]". Ma eşkenê ziwananê îranî yê bînan ra zî teqîb bikin, mesela, fariskî de vanê "ebr [hewr]".

Tayê fekan de vengê "o" zî beno "ew" yan zî "we", mesela, herinda "ortax"î de vanê "wertax".[1] Xebata ma ya ziwanî de zafê çekuyan bi vengê "ew" standardîze bîyê. Ferheng ra çend nimûneyî:

acayip: tewş, -e

alma: girewtiş (n)

Bingöl: Çewlîg (n)

bir: yew, -e

bulut: hewr (n)

devir: dewr (n)

düş: hewn (n)

düşme: kewtiş (n)

eğri: çewt, -e

kar: vewre (m)

kargış: zewte (m)

kavim: qewm (n)

kayınbaba: vistewre (n)

kırk: çewres

rüya: hewn (n)

Labelê qismêk zî bi vengê "o" ameyê standardkerdiş:

kaşık: koçike (m) [ma vanê "kewçike (m)"]

ayakkabı: sol (n) [ma vanê "sewl (n)"]

iyi etmek: hol kerdene [ma vanê "hewl, -e"]

o (z): o [mintiqaya Licê de tayê vanê "ew" tayê vanê "we"]

Seke aseno, eynî veng bi di tewirî standardîze bîyo, yanî enê tewir çekuyan de di standardî virazîyayê.

Ancî kirdkî de vengê "ey" ke yew hece de vajîyeno, o zî tayê mintiqayan de beno "ê", mesela, sey "beyntar>bêntar, deyn>dên, heykel>hêkel, keyf>kêf, keyna>kêna, mabeyn>mabên, meyman>mêman, şeyx>şêx, teyşan>têşan, veyşan>vêşan…"

Seba ke ma fam bikerin kamcîn veng raşt kamcîn deforme yo, eynî sey mîqyasê verînî, ma tayê çekuyan de bala xwu danê ziwanê eslî ser. Mesela, çekuyê "heykel, keyf, şeyx…"

Bi eno qeyde ma fam kenê ke vengê "ey" raşt o, "ê" deforme yo. Eke kirdan hemîne eno veng sey "ê" telafuz bikerdêne, problem çinê bi. Labelê tayê mintiqayî bi hawayê "ey" vanê, tayê zî kenê "ê". Ma vajin, mîyanê şarê ma de tayê vanê "sey/zey to yo" tayê vanê "sê/zê to yo", tayê vanê "ney" tayê vanê "nê", seba halê tewênaye yê zemîrê kesê diyinî tayê vanê "ey" tayê vanê "ê", bi eno qayde gelêk çekuyî estê.

Xebata ma ya ziwanî de qismêkê muhîm yê çekuyan bi vengê "ey" standardîze bîyê. Çend nimûneyî:

ara: beyntar (n)

borç: deyn (n)

heykel: heykel (n)

kapı: keyber (n)

keyif: keyf (n)

Labelê gelêk çekuyî zî bi vengê "ê" ameyê standardkerdiş. Çend nimûneyî:

aç: vêşan, -e [ma vanê "veyşan, -e"]

kız: kêna (m), kêneke (m) [ma vanê "keyna, -e, keyneke"]

konuk: mêman, -e [ma vanê "meyman, -e"]

şeyh: şêx, -e [Ehmedê Xasî vato "şeyx"]

susak (susamış olan): têşan, -e [ma vanê "teyşan, -e"]

ara: mabên (n)

Madem ke ma çekuyan standardîze kenê, miheqeq gereka ma bala xwu bidin awanîya çekuyan ra û bi yew tewir kod bikin. Nêke zafstandardî kewena ziwanî mîyan, hişê nuştoxan û qiseykerdoxan danê têmîyan ro. Eke krîterê ma raşt û dîyar bo, êdî hewce nêkeno ma formê "keyna" yan "kêna", "meyman" yan "mêman" munaqeşe bikin û ray bidin hela kamcîn zêde rayan gêna.

Kitabê Rastnuştişê Kirmanckî (Zazakî) de wina nuşte yo: "Suffîksê '-ên'î manayanê cîya-cîyayan dano çekuyan. Mavajî ke mana '-den kalma', '-den yapılma' û '-daki'ya tirkî dano. Herinda nê suffîksî de tayê cayan de '-în' yan zî '-in'/'-en'/'-yen' vajîyêno. Meylê kombîyayîşî nînan ra formê '-ên'î ser o yo."[2] Yanî qerar dîyayo ke vengê "-ên" standard bo labelê sebebê tercîhkerdişî dîyar nêkerdo. Beno ke fekê Pîranî esas gêrîyayo, çimkî eno sufîks bi eno qayde ferhengê Zazaca-Türkçe Sözlük yê Malmîsanijî de zaf vîyareno.

Labelê esasê xwu de neke tenya sufîks, gelêk çekuyan de bi eno qayde vengê "î" beno "ê", mesela, çekuyanê sey "amîn, asmîn, halîn, hingimîn, lîm, lîn, lîş, nîm, nîme, rîm, sîne…" de. Enê çekuyî mintiqaya Pîranî de wina telafuz benê: "amên, asmên, halên, hingimên, lêm, lên, lêş, nêm, nême, rêm, sêne."[3]

Çekuyê ke bi eno tewir tede vengê "î" beno "ê" ferhengê Grûbe de zafê xwu bi vengê "ê" sey "formê standard" qeyd bîyê:

bal: hingimên (n) [ma vanê "hengemîn"]

demirden yapılma: asinên, -e [ma vanê "asinîn"]

geçen yıldan kalma: parên, -e [ma vanê "parîn"]

göğüs: sêne (n) [ma vanê "sîne"]

gök: asmên (n)

gümüş bilezik: bazino sêmên (n) [ma vanê "bazino sîmîn"]

ilk: verên, -e [ma vanê "verîn"]

irin: rêm (n) [ma vanê "rîm"]

kazan: lên (n) [ma vanê "lî"]

kir: lêm (n), lêş (n) [ma vanê "lîş"]

küçük kazan: nêmlên (n)

maya: (süt için) amên (n) [ma vanê "amîn"]

önsöz: vateyo verên (n) [ma vanê "vateyo verîn"]

şiş: sêxe (m)

tahtadan yapılmış derin kap: darên (n) [ma vanê "darîn"]

topraktan yapılma: herrên, -e [ma vanê "herrîn"]

üstteki: serên, -e [ma vanê "serîn"]

yarım: nêm (n), nême (n) [ma vanê nîme"]

yuva: halîn (n) [ma zî vanê "halîn"]

Seke aseno çekuya tewr peyîne (halîn) herçiqas ferhengê Zazaca-Türkçe Sözlük yê Malmîsanijî de sey "halên" zî vîyarena la ferhengê Grûbe de sey îstîsna bi şeklê "halîn" ameya kodkerdiş.

Nika ancî ma mîqyasê corînî gore tayê çekuyan de bala xwu bidin vengê "î" û "ê" ser ke gelo qenaetê ma kamcînî ser hasil beno, kamcîn raşt o.

Kurmancî vanê "darîn [darîn], hêlîn [halîn], hingivîn [hingimîn], jêrîn [cêrîn], jorîn [corîn], nîv [nîm], nîvçe [nîmçe], nîvî [nîme], parîn, pêşîn [verîn], pêrarîn, sîm, sîne, sîng [sîne], zêrîn [zerrnîn]…"

Fariskî de "nîm (نيم), sîm (سيم), sîne (سينه), sîx (سيخ)".

Bi eno qayde dîyar beno ke vengê eslî "î" yo, vengê "ê" deforme yo, yanî vengo vurîyaye yo. Coka bêhemd hişê merdimî de derheqê "standardîzasyon"î de persî virazîyenê ke gelo fekê mintiqa esas gêrîyayo. Eke fekê yew mintiqa esas gêrîyeno, o çax, gereka sere de îlan bibo û her çî de bi hawayêko muntezem rîayetê fekê a mintiqa bibo. Labelê standardîzasyon de fekê yew mintiqa esas girewtiş hem raşt nîyo hem zî ma nêeşkenê bidin qebûlkerdiş.

Ziwan de "standardîzasyon" yeno manaya netîceyê muşahede û wekenitişî de bi hawayêko sîstematîk û pêgirewte dîyarkerdişê şekil û bîçimê çekuyan. Mesela, kirdkî de sufîksê "-ge" esto, name û karan ra name virazeno, ma vajin sey "adir+ge=adirge, ber+ge=berge, bin+ge=binge, qerar+ge=qerarge, seyran+ge= seyrange".

Tena sereyê xwu sey bestox zî esto, sey "ge, ge-ge". Labelê tayê çekuyan de êdî bîyo parçeyê kokî, ma vajin sey "berenge, dezge, merge…"

Eslê xwu de vengê "h" peynî de esto, mesela, kurmancî de vanê "geh", fariskî de zî "gah/geh" o labelê seba ke kirdkî de exlebê xwu vengê "h" yê peynîya çekuyan beno vîndî, mesela, sey "ca[h], gune[h], padîşa[h], şa[h]" coka ma de sey "ge" yeno vatiş. Eno xisûsîyet neke aîdê fekê yew mintiqa, kirdkî de umûmî yo. Labelê xebata standardîzasyonî de bi di tewirî gêrîyayo. Ma vajin, enê çekuyanê cêrînan de sey "-ge" kod bîyo:

bazen: ge, ge-ge, ge-gane

çakmak adirge (n)

çayır: merge (m)

dayanak: binge (n)

dink: dinge (m)

esas: binge (n)

esasi: bingeyên, -e; bingeyî

Labelê tayê çekuyan de zî sey "-geh" kod bîyo, ma vajin, enê çekuyan de:

atölye: kargeh (n)

çevre: cugeh (n)

çit kapısı: berge (n), berenge (n)

danışma: [danışma yeri] agahdarîgeh (n)

dayanak: 1) îstînadgeh (n) 2)binge (n)

fidanlık: leyegeh (n)

işletme: sazgeh (n)

karargâh: qerargehe (m)

mahkeme: dadgehe (m)

tezgâh: dezgeh (n)

Tîya de yewna problem zî eno yo ke çekuyê "qerarge[h]" û "dadgeh[h]" makî kod bîyê, oxro ke bi sufîksê "-ge[h]" name ra nameyê cayî virazîyeno û "ca" zî nêrkî yo. Xwura ha çekuyanê bînan de îfade bîyo, mesela sey "danışma: [danışma yeri] agahdarîgeh (n)". Coka bi sufîksê "-ge[h]" sey makî kodkerdişê çekuyan sîstemî seqet kerdo. Eslê xwu de meselaya "makî" kodkerdişê çekuyan de zî gelêk problemî estê. Ma do bala xwu bidin problemê makîyîye ser zî.

Xebata ziwanî de çîyo raşt eno yo ke ma temamê fekanê xwu bi hawayêko bitûn bifikirîyê û bi hawayêko komplîke sîstemê ziwanî esas bigêrin. La çîyo muhîmtir, kam ke enê karî keno muheqeq gereka bi dîqetêko zaf taybet û xorîn bikero. Xebata ziwanî gereka munaqeşe û krîtîkî rê akerde bo. Heto bîn ra ma heme gereka xwu wezîfedar bivînê ke xebata ziwanî de raştkerdişî ser ardimkar bin. Çimkî ziwan, yê ma hemîne yo, eke yew xeletîya qiceke bikewo ziwanî mîyan ma se serrî nêeşkenê mîyan ra vejin. Helbet ma eşkenê xebate û xebatkaranê ziwanî teqdîr bikin labelê mubalexeyê terefgîrane, ancî yew xebate zêde ra teqdîs kerdiş, êyê bînan rencîde kerdiş de tu fayde û xeyr çinê yo.

[1] Grûba Xebate ya Vateyî, Rastnuştişê Kirmanckî (Zazakî), Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul 2005, r. 25

[2] Grûba Xebate ya Vateyî, Rastnuştişê Kirmanckî (Zazakî), Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul 2005, r. 103

[3] Malmîsanij, Zazaca-Türkçe Sözlük, Deng Yayınları, İstanbul 1992