Derheqê xebatanê ziwanî de - 8

Neke tenya kurdkî de zafê ziwanan de cinsîyet esto, yanî zaf ziwanan de çekuyî nêrkî, makî û zafhûmar ê. Lînguîstî hemfikir ê ke eleqeyê nêrkî û makîtî bi teberê ziwanî çinê yo, zereyê sîstemê ziwanî ra eleqedar o.

Wexto ke ma kirdkî de ewnîyenê sîstemê nêrkî-makîtî ra, çîyo ke bi hawayêko muşexes xwu nîşan dano, çekuyê ke bi herfa bêvenge qedîyenê heme nêrkî yê, sey "ber (n), dar (n), hewr (n), rez (n), vaş (n)".

Kirdkî de tayê çekuyê ke bi venginan qedîyenê la ancî nêrkî yê zî estê. Ma vajin çekuyê sey: "bira, ca (n), ga (n), zama (n), estare (n), gule (n), goşare (n), goşe (n), rî (n), do (n), ko (n), ro (n), dû (n)". Labelê esasê xwu de peynîya enê tewir çekuyan de vengî estbîyê. Mesela, enê çekuyanê nêrkîyan ra qismêk fariskî de wina yê: "birader, cah, gaw[nêr], damad, sitareh, golûleh, goşavareh, goşeh, çehrih, dox, koh, rodxane, dûd". Kurmancî de "cih, dew, robar, duxan, rîh".[1]

Kitabê Rastnuştişê Kirmanckî (Zazakî) de winî nuşte yo: "Kirmanckî de name û sifetê makî yê ke şîweya Dêrsimî de bi '-e' qedînê, tayê cayan de bi '-i', tayê cayanê bînan de zî bê '-e' û bê '-i' vajîyênî."[2] Labelê eno tesbît nîmcet yan zî problemin o. Çimkî neke tenya şîweya Dêrsimî de sewbîna mintiqayan de, ma vajin Licê de, Pasûr de zî bi "-e" qedîyenê. Û vurîyayişê vengê "-e" bi "-i"yî, neke tenya çekuyanê makîyan de nêrkîyan de zî eynî yo. Yanî çekuyanê nêrkîyan de zî vengê "-e" vurîyeno beno "-i", ma vajin, çekuyê sey "Hêni (n), huyi (n), mêrdi (n)"[3]

Yê diyin, fikrê tayê cayanê bînan de bê "-e" û bê "-i" vajîyenê raşt nîyo. Eke fekê Çewlîgî qest beno, o çax ma nizdî ra biewnîn fekê Çewlîgî ra. Raştê ci sufîksê makî "-e" vîndî nêbeno. Seba ke sey xisûsîyetêko karakterîstîk fekê Çewlîgî de çekuyî hes kenê bi bêvengan biqedîyê coka peynî de venginan nêwazenê. Bêvengê peyînî vengina tewr peyîne gênê erzenê peyê xwu.

Ma vajin, fekê Çewlîgî de gama ke halê sade de vanê "keerg (m)", eslê xwu de vanê "kerge". Seke aseno, vengê "-e"yê peyîn apey şîyo kewto peynîya bêvenganê "rg" ke yew hece de vajîyenê. Yanî merdim vano qey fekê Çewlîgî de çekuyê makî "bê '-e' û bê '-i' vajîyenê" labelê winî nîyo. Mesela, çekuya "keerg" de semedo ke di venginî (e+e) ameyê têhet, coka her di net nêeşnawîyenê. Labelê bêke laburatuwar de tesbît bibo, merdim bi goşan zî zaf asan fam keno ke "e" yew nîyo. Mesela, çewlîgijî wexto ke vanê "ber" û wexto ke vanê "kerg", vengê "e" eynî nîyo; çekuya "ber" de tenya yew veng o, çekuya "keerg" de "e" qasê yew veng û nîmî derg o. Coka merdim vano qey çekuyê makî bê "-e/-i" vajîyenê.[4]

Fekê Çewlîgî îzafe de zî winî yo. Ma vajin "goştê kerge", fekê Çewlîgî de sey "gweêşt keerg" vajîyeno. Çekuya "goşt"î halo sade de zî sey "gweşt" vajîyena çimkî fekê Çewlîgî de vengê "ew/we" beno "o", la vengê "o" zî beno "ew/we".

Xebata standardîzasyonî de seba çekuyanê makî vengê "-e" sey standard tercîh bîyo la tayê çekuyan de sey "-i" zî standardîze bîyo. Mesela, çekuya "Siverek: Sêwregi (m), zavallı: feqîra meheyri (m)" de.

Xulase, gereka sîstemê ziwanî pêkewte bo. Eke seba çekuyanê makî sufîksê "-e" tercîh bîyo, otomatîkmen seba heme çekuyan eynî bo. Helbet ziwan de îstîsnayî benê la tîya de xeletîya kodkerdişî esta.

Derheqê nêrkî-makîtî de eke ma krîter munaqeşe bikin zaf feydeyê xwu beno. Mi gore, eke yew çeku tayê mintiqayan de makî tayê mintiqayan de nêrkî vajîyena, kodkerdiş de ma formê nêrkî tercîh bikin hîna baş beno. Çira? Çimkî şuxilnayişê çekuyanê nêrkî hîna asan û ekonomîk o. Mesela, çekuya "mektebe (m)" ma het makî, fekê Pîranî de nêrkî ya. Seba asankerdişê sîstemê ziwanî ma formê nêrkî tercîh bikin hîna baş o. Sebeb? Nika ma yew cumle saz bikin, sedem bi xwu eyan beno:

"Mektebe virazîyaye." (m)

"Mekteb virazîya." (n)

Seke aseno, yew cumleya tewr basîte ke di çekuyan ra ameya pê de bîle, mabeynê makî û nêrkîtî de hîrê herfî ferq kenê. Bi eno qayde ma fam kenê ke çekuyê nêrkî nîsbet bi çekuyanê makî ekonomîktir ê; qiseykerdiş de, nuştiş de; wext de, qirtasîye de. Seke cumle ra aseno, yew metin de se çekuyê makî her yewe yew rey bêro şuxilnayiş, hîrê sey herfî zêde nusîyenê. Yanî metnê ma yew rîpel zêde nusîyeno.

Yewna xeletî zî ena ya ke standardîzasyon de çekuyê makî yê ke bi "-î" qedîyenê de îlaweten "-ye" ser o ameyo zêdnayiş, mesela, sey "havlu: xewlî (m), xewlîye (m), hotoz: kofî (m), kofîye (m)".

Standardîzasyon de zafê çekuyan bi eno qayde ameyê kodkerdiş labelê "ferheng" de têmîyanek rêz bîyê, yanî ge "-î" vernî de ge "-îye" vernî de yo. Mesela, wina:

acılık: 1)talî (m), talîye (m)

açıklık: zelalî (m), zelalîye (m)

adamlık: merdimîye (m), merdimî (m)

ağırbaşlılık: giranîye (m), giranî (m)

ahmaklık: kavîye (m), kavî (m)

amca karısı: nacnîye (m), nacnî (m)

aydınlık: roşnîye (m), roşnî (m)

Tayê çekuyî tenya bi formê sufîksê "-î" kod bîyê, mesela sey:

hovardalık: tolazî (m), çimteberî (m)

hükümsüzlük: betalî (m), nêvîyarteyî (m), bêhukmî (m)

ışık: roştî (m)

Tayê zî tenya bi formê sufîksê "-îye" kod bîyê, mesela sey:

amirlik: amirîye (m)

anonimlik: anonîmîye (m)

at kuyruğu: terrîye (m)

Seba ke mesela fam bibo tenya mi çend nimûneyî nîşan dayî, ferheng de bi hezaran çekuyî winî têmîyanek kod bîyê. Seke aseno, sufîksê "-îye" şuxilnayişê çekuyanê ma giran keno. Eke ma sufîksê "-ye" îlaweyê çekuyanê makî ke bi herfa "î-" qedîyenê nêkerin tu problem nêvejyeno. Çimkî ferqê sufîksê makîtî "-î" û sufîksê zafhûmarîye "-î" teqil (vurgu) ra zaf zelal fam beno.

Ziwan çiqas sade, çiqas ekonomîk bo hende asan yeno qiseykerdiş, nuştiş, mûsnayiş û mûsayiş. Gereka "meyl" asanîye ser bo. Tam tîya de ez wazena dîqetê ma şiro yewna nuqta ser. Xebata ziwanî de wexto ke "meyl" ronîyeno gereka îzehê xwu zî bibo. Gereka sedemê "meyl"î bidîyo zanayiş, çîyo muhîm gereka mentiqî bo. Yanî raşt nîyo ke ma vajin "meylê kombîyayişî" û her çî biqedîyo, dima zî ma vajin "Biewnî ferheng ra!"

Nika ma biewnîn ferheng ra; ma vînenê ke hûmarêka zêdîye çekuyê ke zafê mintiqayan de nêrkî yê, ferheng de sey makî ameyê kodkerdiş:

adres: adrese (m)

afet: afate (m)

afi: zerpe (m)

ağaç boğumu: mobika dare (m)

akçakavak: darsipe (m)

akkavak: darsipe (m)

alerji: alerjî (m)

alıştırma: temrîne (m)

antlaşma: peymane (m)

apışlık: pêşe (m), keşe (m)

at arabası: parxêle (m)

aralık: kanûne (m)

arazi: erazî (m)

aşama: merhele (m)

atlas: atlase (m)

atom: atome (m)

Tenya madeyê "A" de enê estê. Esas temamê ferhengî de bi seyan çekuyî estê ke nêrkî yê feqet makî ameyê kodkerdiş. Çend hebê ke ameyî mi vîr: "alete (m), bezra (m), cêbe (m), çamure (m), çape (m), Çêrmûge (m), dadgehe (m), debaxe (m), dinge (m), donime (m), ekîpe (m), êlege (m), grûbe (m), helîsa (m), hewane (m), kakile (m), kapuşone (m), kaxite (m), koxe (m), kurke (m), motore (m), muamele (m), qedehe (m), qelemtiraşe (m), qerargehe (m), qirşûqale (m), qutube (m), şeqe (m), tone (m), wesfe (m), xerîta (m), xîlafe (m), xirxale (m), zewte (m), zure (m)…"

Enê çekuyî pêro hetê ma de û zafê mintiqayanê bînan de zî nêrkî yenê vatiş. Herinda ke ma ziwanê xwu bikin sivik û asan, ma ziwanê xwu bikin fonksîyonel, ma xebata standardîzasyonî de bi "meylê kombîyayişî" sîstemê ziwanê xwu bêter kerdo giran!

Mîyanê çekuyanê ke makî kod bîyê ra tewr zêde bala mi şina nameyê aşman ser. Labelê eno mîyan de ez wazena ma pîya bala xwu bidin çekuyanê nameyê wextan ser.

Mesela, çekuyê sey "aşme, deqa, esna, game, hele, hînike, lehza, menge, roje, saete, salîse, sanîye, serre, vîstike" makî yê.

Nameyê sey "bazar, çarşeme, çile, dem, edar, esir, êre, gulan, hamnan, hewte, hezîran, îne, kanûno peyîn, kanûno verîn, keşkelûn/îlûn, kirê, mewsim, mîlad, mîyanroj, nîsan, pancîyes, panşeme, par, payiz, pêrar, perarey, perey, peroj, qirin, sêşeme, siba, sibat, şan, şefeq, şeme, şewdir, tebax, temûz, teşrîno peyîn, teşrîno verîn, verhel, vereşan, vizêr, wesar, wext, yewşeme, zeman, zimistan" pêro nêrkî yê.

Gelo ziwanê ma de eno zî yew sîstem o? Merdim nêeşkeno tam çîyêk vajo la gereka ser o bişuxilîyo, belkî fam bibo. Xebata standardîzasyonî de eke çekuyî enê hetî ra zî bêrê tesnîfkerdiş, merdim eşkeno hîna raşt kod bikero.

Xebata standardîzasyonî de kodkerdişê nameyê aşman de çend problemî estê. O verîn, nameyê aşman sey makî kod bîyê:

ocak: (ocak ayı) çele (n) [Ma het "kanûno peyîn (n)"]

şubat: sibate (m), gucige (m) [Ma het "sibat (n)"]

mart: adare (m) [Ma het "edar (n)"]

nisan: nîsane (m) [Ma het "nîsan (n)"]

mayıs: gulane (m) [Ma het "gulan (n)"]

haziran: hezîrane (m) [Ma het "hezîran (n)"]

temmuz: temmuze (m) [Ma het "temûz (n)"]

ağustos: tebaxe (m) [Ma het "tebax (n)"]

eylül: êlule (m) [Ma het "keşkelûn/îlûn (n)"]

ekim: teşrîna verêne (m) [Ma het "teşrîno verîn (n)"]

kasım: teşrîna peyêne (m) [Ma het "teşrîno peyîn (n)"]

aralık: kanûne (m) [Ma het "kanûno verîn (n)"]

Kamca de nameyê aşman makî yê? Ferhengê Zazaca-Türkçe Sözlük yê Malmîsanijî de enê estê: "sıbatı/d, adar, nisanı/d, gulanı/d, heziran-ı/d, temmuzı/d, tebaxı/d, êlul-ı/d".

Seke aseno "adar" xaric êyê bînî pêro makî yenê vatiş. Esasê xwu de Pîran de nameyê aşman nêrkî yê, tenya çend dewê cêrê Pîranî winî makî vanê la xebata standardîzasyonî de êdî bîyê umûmî. Labelê ancî pênêgirewtiş (tutarsızlık) esto; eke ma nameyê aşman makî kod kenê, o wext gereka sîstemê xwu pêkewte bo, yanî gereka pêro makî bê. Qey 11 aşmî makî 1 nêrkî bo, îzehê xwu çi yo?

Mintiqaya Licê de û mîyanê temamê kurdan de “çile (n) nameyê aşme nîyo, nameyê wextêkê mueyen yê 40 rojanê zimistanî yo; 11ê kanûnê verînî ra dest pêkeno heta 20ê kanûnê peyînî dewam keno. Yanî 20 rojê kanûnê verînî û 20 rojê kanûnê peyînî benê çile”.[5]

Nameyê "temmuze" de problem eno yo ke bi di "m"yan ameya nuştiş la vengê "u" sey fekê Pîranî kod bîyo. Eslê xwu sey "تَمّوز" [temmûz] a. Labelê kurdî "m" bi şedde nêvanê. Mesela, eslê çekuye "محمّد" [Muhammed]" o, la kurdî "m" bê şedde vanê, sey "Mihemed/Mehemed" telafuz kenê.

Çekuya "êlule" de zî problem vengê "ey" o, çimkî eslê çekuye sey "أيلول" [eylûl] o. Vengê "u" zî ancî sey fekê Pîranî kod biyo.

Xulase, enê pêro nakokîyê zaf cidî yê xebata standardîzasyonî dir kewtî ziwanî mîyan. Mi waşt ez çend nimûneyan nîşan bidî. Yanî sewbîna xeletîyê muhîmî zaf estê ke bi xebata standardîzasyonî nêkewenê, teşqele xwu dir ardo. Eke firsendê mi bibo, înşalah ez do ancî bala xwu bidî ser. Labelê ez enê vajî, eke xeletî kewte mîyanê ziwanî raştkerdişê ci zaf zehmet o!...

Hêvîya mi ena ya ke ma ageyrin pirêzeyê xwu ser, xeletîyanê xwu raşt bikerin. Çimkî heqê ma çinê yo ma neslê xwu dimayî rê hende gelemşe û teşqele verdin.

[1] Roşan Lezgîn, Dersê Ziwanî (Kirdkî, Kirmanckî, Zazakî, Dimilkî), Weşanxaneyê Roşna, Çapê 2., Diyarbekir 2014, r. 27

[2] Grûba Xebate ya Vateyî, Rastnuştişê Kirmanckî (Zazakî), Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul 2005, r. 40

[3] Malmîsanij, Zazaca-Türkçe Sözlük, Deng Yayınları, İstanbul 1992

[4] Zemanê Roma/Bîzans de matematîk aver nêşiyo, çimkî "reqemê roma" kirarîyanê matematîkî rê fonksîyonel nîyê. La reqemê latînî kirarîyanê matematîkî rê zaf kêrameye yê.

Mîyanê fekanê kirdkî de o ke nuştişê ci tewr zehmet fekê Çewlîgî yo. Ser û sebebê ci zî xisûsîyeto ke çekuyî nêwazenê bi venginan biqedîyê. Qet nêbo eke "ziwanê nuştekî" de venginan peynîya çeku ra nêvejê nêkerê peyê bêvenganê peyînan, zehmetîya warê nuştekî de bikarardiş û famkerdişê fekê Çewlîgî nêmanena. Fekê Çewlîgî ser o tetbîqkerdişê enê qaydeyî "mudaxele" nîyo, menfaetê fekî de "îslehet" o. Eynî sey reqemanê roma ra vîyartişê reqemanê latînî.

[5] Roşan Lezgîn, Mintiqaya Licê de Nameyê Mewsiman û Aşman, Newepel, Rojnameyo kulturî, Hûmare 95, r. 7