Derheqê Xebatanê Ziwanî de - 9

Eslê xwu de standardîzasyon destpêkê însanîyetî ra nat esto û heta ke însanî bibê zî do dewam bikero. Ma eşkenê manaya çekuya "standard"î (fr. standard) sey endazeyê ke nimûne yan zî binge yeno girewtiş; şeklo dîyarkerde ke peym, norm, qanûn, bikarardiş û sn. gore eyar biyo; bîçimo tek ke tîpêkê dîyarkerdeyî gore virazîyayo yan zî ameyo abirnayiş; şeklê senînî û çendînî yê çiyan ke qebûl bîyo… tarîf bikerê.

Enê gore, "standardîzasyon" zî yeno manaya herinda gelemşe û têmiyanekîye de tesîskerdişê întîzamî, semedê pêardişê yewîtîya erjî tesbîtkerdişê peym û formî…

Xebata ziwanî de standardîzasyon yeno manaya dîyarkerdişê formê çekuyan û qeydeyan. Qet nêbo, nika ma wina fam kenê. Tabî ziwan "fabrîka" û çekuyî zî "mamûl" nîyê ke pêro yew qalib de şekil bidiyo ci. Çimkî her çeku bi mana û muhtewaya xwu wayirê şexsîyetî ya, komel yan zî miletê ciya-ciyayî ke çeku şixulnenê, hafizaya xwu de bi mana yan zî manayanê ci sey wayirê şexsîyetî qebûl kerda. Labelê gereka usûl, terz, metod û şeklê xebata standardîzasyonî zî standard bo.

Mana çi ya? Çiyo ke yew çekuye ra, yew vate ra, yew term, yew hereket yan zî dîyarde ra fam beno, çiyo ke fikir yan objeyêk ano vîrê merdimî. Çiyo ke pêşnîyaz, tesewur, fikir yan zî eser wazeno îfade bikero. Fikir, hîs, yan zî hukmo ke çekuyî, îfadeyî, cumleyî û kutleyê vateyan wazenê vajê.[1]

Muhtemelen destpêk de her çeku wayirê yew mana biya la averşiyayişê cûya însanîyetî gore şarî muhtewa kerda hîra û sewbîna manayî zî bar kerdê. Mesela, çekuya "yıldız" yê Tirkî zemanêk, belkî hetanî pancas serrî verê cû zî, tenya manaya "estare"yê rîyê asmînî de bî, labelê nika ferhengê Tirkî de hewt manayê xwu estê. Manayê neweyî masa ser o hetê yew kesî ra bi hawayêko jakoben cor de bar nêbiyê yan zî yew çeku herinda sewbîna çeku de nêameya îqamekerdiş, vurîyayiş û averşiyayişê cûya komelî dir şarî bi hawayêko tebîî û mentiqêk gore manayê neweyî dayê ci, ferhengsazanê înan zî enê manayî tesbît kerdê û ferheng de qeyd kerdê.

Gama ke merdim enê hetî ra ewnîyeno xebata standardîzasyonê Kirdî ra, zaf çekuyî kombîyayişan de masa ser o bi hawayêko zorkanî yewna mana de ameyê îqamekerdiş, coka hetê semantîkî ra ziwanê ma xisarêko cidî dîyo. Mesela, ma destpêkê dosyaya Türkçe-Kirmancca (Zazaca) Sözlük yê Grûba Xebate ya Vateyî ra yew made bigêrê û ser o bixebitîyê:

"acil: lezabez, -e; acîl, -e

     acil çıkış kapısı: berê/keyberê vejîyayîşê lezkanî (n), berê/keyberê vejîyayîşê lezabezî (n), berê/keyberê vejîyayîşê acîlî (n)

     acil durum: rewşa lezabezîye (m), rewşa lezabezî (m)

     acil durum ekibi: koma rewşa lezabezîye (m), koma rewşa lezabezî (m); ekîpa rewşa lezabezîye (m), ekîpa rewşa lezabezî (m)

     acil durum planı: planê rewşa lezabezîye (n), planê rewşa lezabezî (n)

     acil olmak: lezabez bîyene, acîl bîyene"

Çekuya "acîl" Erebî de sey îsmî-faîl manaya "oyo ke ecele keno, oyo ke eceleyê xwu esto; çiyo ke acîlîyetê xwu esto, çiyo ke ganî tavilî bibo" de ya. Kurdî de tam yena manaya "lezgîn"î. Çimkî Kurdî de çekuya "lezgîn"î hem yena manaya oyo ke ecele keno hem zî yena manaya çiyo ke eceleyê xwu esto.

Sey zerf çekuya "ecele" ke Erebî de eynî kok ra yena, Kurdî de manaya "lez/leze, lezalez, lezûbez, lezkanî, tavilî, derhal" de ya.

Enê her di çekuyî ferhengê TDK yê Tirkî de bi eno qeyde vîyarenê:

"acil: 1.(sf) hiç vakit geçirilmeksizin yapılması, yerine getirilmesi gereken, ivedili, evgin, müstacel 2.(a) Acil servisin kısa söylenişi"

"acele: (sf) Hızlı yapılan, çabuk, tez, ivedi; (zf) vakit geçirmeden, tez olarak; (a) tez davranma gerekliliği"

Manaya çekuya "acîl (lezgîn)"î Kirdî de zî sey Tirkî ya. Yanî hem sifet a, hem zî sey name bi kilmîye vatişê qismê nêweşxaneyan ke Tirkî de ci ra vanê "acil servis"î ya. Çekuya "acîl"î sey name nêrkî ya, xwura ferhengê Grûbe ra zî dîyar o. Vato "berê/keyberê vejîyayîşê acîlî (n)".

Ferhengê Grûbe de problemo verîn eno yo ke çeku sey sifet qeyd biya (acîl, -e) la binmadeyan de sey name zî ameya şixulnayiş.

Xeletîya diyine û ya tewr muhîme ke gereka xebata ferhengsazîye de nêbo, zerfê "lezabez" (raşta ci lezûbez) miqabilê sifet/nameyê "acîl"î de qeyd biyo.

Sey zerf çekuya "leze" ferhengê Grûbe de wina vîyarena: "çabuk: leze (m), çapik, rew"

Eger ma Tirkî ser ro biewnîyê manaya enê zerfanê ma ra, wina benê:

lez/leze: çabuk

lezabez: çarçabuk, çabucak

lezabezî/lezabezîye: çarçabukluk

lezkanî: çabukça

Bi eno qeyde, eke ma made û binmadeyanê "acil"î ke ferhengê Grûbe de sey standard qeyd biyê tercumeyê Tirkî bikerê, wina benê:

"acil; çarçabuk

        acil çıkış kapısı; çabukça çıkış kapısı (n), çarçabuk çıkış kapısı (n)

        acil durum; çarçabukluk durum (m), çarçabukluk durum (m)

        acil durum ekibi; çarçabukluk durum topluluğu (m), çarçabukluk durum topluluğu (m); çarçabukluk durum ekipi (m), çarçabukluk durum ekipi (m)

        acil durum planı; çarçabukluk durum planı (n), çarçabukluk durum planı (n)

        acil olmak; çarçabuk olmak"

Nika ma herinda cumleyêka sey "Ekîbê rewşa acîle berê acîlî ro lezûbez vejîya" de, çekuyê ke meylê kombîyayîşî ma rê sey standard pêşnîyaz kerdê îstîhmal bikin, eynî cumle gereka sey "Koma/ekîpa rewşa lezabezî/lezabezîye berê/keyberê vejîyayîşê lezabezî ro bi lezabezî/lezabezîye vejîyaye" binusnin.

Eynî sey lezvateyî (tekerleme)!

Yew îfadeyo ke halê xwu yê normalî de bi 39 herfan nusîyeno û asan fam beno, ma standardî gore bi 94 herfan û 3 îşaretan binusnê, yanî yew cumleya basîte de ma qat û nîm (58 hebî) herfan zêde binusnê û cumle zî fam nêbo! Eno beno standardkerdiş?

Kirdî de çekuyêka sey "lezabez" çinê ya, "lezûbez" esto û yena manaya "çarçabuk"ê Tirkî, yanî manaya "acîl/lezgîn"î de nîya. Sîstemê pêrabestîyayişê çekuyan yê Kirdî de vengê "a[n]/e" tenya kewenê mabeynê çekuyanê ke seba pêtkerdişê mana tekrar benê. Ma vajê sey "bera[n]ber, berzaberz, dergaderg, destadest, ferafer, gujeguj, helkehelk, kîpakîp, lewalew, lezalez, pêtapêt, raşteraşt, rindarind, sera[n]ser, xirexir, xuşexuş, vatevat, vizeviz, wîlewîl…"

Eger çekuyî bibedilîyê, a game bestoxê "û" keweno mabeyn. Ma vajê sey "çepûraşt, dergûdila, derûdor, dorûver, kincûkol, lezûbez, marûmûr, nalenal, narûwer, natûwet, qafûqir, teqûreq, teyrûtûr, tipûtal…"

Bi eno qeyde, ma zaf bi asanî vînenê ke çekuyêka sey "lezabezî/ye; lezabezîtî/ye" zî Kirdî de çinê ya, nêbena! Çimkî sîstemê Kirdî gore nîya. Coka kamî çekuya "lezabez" viraşta, sîstemê ziwanî ra bêxeber xwu rê kîseyê xwu ra naya pêra! Û bi eno qeyde, sîstemê pêrabestişê çekuyanê ma xeripnayo.

Şarê bînî bi xebata standardîzasyonî ziwanê xwu kenê asan, rehet, sivik, şenik, zelal, fesîh û fama ke milet xwu rê rehet qisey bikero û pê binusno, ma nameyê standardîzasyonî ser o ziwanê xwu yê sadeyî kenê çetrefîl, zehmet, ma ziwanê xwu herimnenê.

Yew îbareyê Tirkî ke hîrê çekuyan ra yeno pê, ma vajê "acil durum ekibi: ekîbê rewşa acîle", ferhengê standard yê Grûbe de sey "acil durum ekibi: koma rewşa lezabezîye (m), koma rewşa lezabezî (m); ekîpa rewşa lezabezîye (m), ekîpa rewşa lezabezî (m)" derg beno şino. Esasê xwu de, seba ke çekuya "lezkanî" zî sey varyasyon eynî ca de esta, gereka hema enê zî îlawe bibiyêne: "…; koma rewşa lezkanîye (m), koma rewşa lezkanî (m); ekîpa rewşa lezkanîye (m), ekîpa rewşa lezkanî (m)"

Neke tenya çekuya "acil", çekuya "ekip" zî bi eynî hawa xelet mana biya. Çekuya "ekip (fr. équipe)" manaya koma kesanê ke seba piya kerdişê karêk wezîfedar biyê de ya. Yanî her çiqas sey "kome" biasîyo zî "ekîb" eynî mana de nîyo. Çekuya "kome" manaya qelebalixê însanan ke eynî ca de ameyê pêser; çiyê ke yew ca de arêdiyayê yan zî pêser biyê… de ya. Xulasa, eke ma herinda "ekîbê rewşa acîle" de vajê "koma rewşa acîle", manaya "acil durum ekibi"yê Tirkî nêdiyena. Çimkî manaya "koma rewşa acîle" Tirkî de sey "acil durum topluluğu" fam bena.  

Dosyaya ferhengê Grûbe de, bineyke cêrê madeyê "acil"î de madeyê "aç"î esto:

"aç: vêşan, -e

       aç karınla olan (sabahleyin henüz bir şey yememiş olan): 1)ara, -ye

              Hâlâ aç karınlayım. (Ez hema zî ara ya.)

2)xurîn, -e

       Daha aç karınla mısın? (Ti hema xurîn ê?)

       aç karınla olma: arabîyayîş (n), xurînbîyayîş (n)

       aç karınla olma durumu: arayî (m), xurînî (m)"

Tirkî de seba halê "xurîn" yan zî "pîzeyo veyşan"ê ma vanê "aç karnına", yanî wina: "Ez hema zî ara ya: Hâlâ aç karnınayım. / Ti hema xurîn ê?: Daha aç karnına mısın?" Bi eno qeyde neke tenya ziwanê xwu, ma ziwanê şarî zî xeripnenê.

Hema destpêkê ferhengê Grûbe de enê xeletîyî estê. Ferheng seraser bi xeletîyanê winasîyan dekerde yo, gereka sere ra hetanî peynî pêro madeyî yew bi yew kontrol bibê û bêrê raştkerdiş. Eno ziwan nêeşkeno hende xeletîyan wegêro!

Ferheng de, sere de, madeyê "abdest"î esto:

"abdest: destmaj (n), ondaz (n)

     abdest bozulma: destmajşikîyayîş (n)

     abdest bozulmak: destmaj şikîyayene

     küçük abdest: destawe (m), destawa şenike (m)

     küçük abdest bozma: destawekerdiş (n), destawedeverdayîş (n), awerişnayîş (n)

     küçük abdest bozmak: destawe kerdene, destawe deverdayene, awe rişnayene

abdesthane: b. yüznumara

abdestsiz: bêdestmaj, e; bêawdest, -e"

Çekuya "desmaj"î pêrabestî ya, "dest" û "nimaj" ra ameya pê. Labelê vengê "t+ni" kewtê û fekê şarî de sey "desmaj" form girewto. Ferheng de vengê "t" apey îlawe biyo la vengê "ni" nêameyê girewtiş. Mesela, çekuya "panşeme" zî eslê xwu de "panc" û "şeme" ra ameya pê, la ferheng de sey "perşembe: panşeme (n)" qeyd biya, yanî vengê "c" îlawe nêbiyo. Raşt zî eno yo ke îlawe nêbo, çimkî veng kewto, gereka vengê "t" zî îlaweyê çekuya "desmaj"î nêbiyêne. Yanî ma vajê "desmaj" hetê mana ra tu problem nêbeno.

Heto bîn ra, sey çekuya hemmanaya desmajî "ondaz (n)" zî qeyd biyo la cêr de, madeyê "abdestsiz" de çinê yo, yewna çeku yanî "bêawdest" îlawe biyo. Eke raşt a ke çekuya "ondaz (n)" esta, çira madeyê "abdestsiz" de zî sey "bêondaz, -e" ca nêdiyayo ci? Ancî binmadeyan de çira sey "ondazşikîyayîş, ondaz şikîyayene" zî çinê yê? Û eke sey çekuya hemmanaya "desmaj"î çekuya "awdest"î zî esta, çira madeyê eslî "abdest" de çinê ya? Îzehê enê çiyan çi yo?

Destpêk de madeyê "abonelik: aboneyîye (m), aboneyî (m), abonetîye (m)" zî esto. Seke aseno, semedê xatirê ferqê sufîksan (-yî/-yîye/-tîye) hîrê versîyonî nusîyayê. Madem ke sufîksê "-tîye" esto, a game sufîksê "-tî" zî esto. Mesela, bineyke cêr de madeyê "acımasızlık: xedir (n), bêrehmî (m), bêmerhemetî (m)" de vîyareno. Çira madeyê "abonelik" de formê "abonetî (m)" çinê bo? Ma vajê, madeyê "bencillik: egoîstîye (m), egoîstî (m), ezezîye (m), ezezî (m)" de pîya şixulnîyayê.

Ancî madeyê "bilimsellik: îlmîtî (m), îlmîyîye (m); zanistîtî, -ye, zanistîyî, -ye" de, seke aseno, sufîksê "-tî, -ye/-yî, -ye" bi vîrgul (,) û tîre (-) nusîyayê. Çi ferqê enê madeyî înanê bînan ra esto ke ma vajê sey "bilimsellik: îlmîtî (m), îlmîyîye (m); zanistîtîye, zanistîyîye" nênusîyayo yan zî êyê bînî çira bi eno usûl nênusîyayê? Senî "îlmîtî (m), îlmîyîye (m)" benê name la "zanistîtî, -ye, zanistîyî, -ye" benê sifet? Îzehê enê çi yo?

Madem "ferhengo standard" amade beno, gereka usûl, terz, metod û şeklê amadekerdişê ferhengî zî "standard" bo. Bi xebatêka gayrî-standarde, bi xebatêka hende binakokî standardîzasyon nêbeno, bibo zî bawerî nêdano. Ma pêro sey slogan vajê kitabo miqedes, ma vajê pesmê xo nêdayo zî ferq nêkeno, enê xeletîyê sabît ê.

Hetêk ra pîlanê ma îmkan nêdî ke ziwanê xwu de kulturê nuştekî awan bikerê, ziwanê ma binê tehekumê polîtîkaya dagîrkerîye û asîmîlasyonî de sey vewra temûzî vilişîyeno şino, însanê ma bi suret terkê ziwanê xwu kenê labelê ma zî herinda ke ziwanê xwu asan bikerê, ma awanî û sîstemê ziwanê xwu xeripnenê, ma ziwanê xwu kenê giran û zehmet.

Çarçewaya enê xeletîyan de merdim bi heqanîyet eşkeno gelêk çî vajo û binusno la mi rê ziwanê ma esas o, yanî derdê mi ziwan xisar nêvîno. Esla derdê mi merdimî nîyê, nêbenê zî. Ez wazena, bi usûlê analîzî, xebata ma ya ziwanî krîtîk bikerî, qet nêbo ma xeletîyanê xwu bivînê û ageyrê raşt bikerê. Werrekna verî ke xeletî bibê, merdim bieşkayne ser o minaqeşe bikerdêne, xwu bidayne goşdarîkerdiş.

[1] http://www.zazaki.net/file/ferhengetermaneedebiyati.pdf