Derheqê Zemîrê "Xwu" de

Ziwanê nuştişî de helbet gereka qeydeyî û îmla tesbît bibê la awanî û sîstemê ziwanî gore. Seba ke sîstemê ziwanî hezaran serrî ra sey sazîyêk şeklê xwu girewto, coka raşt nîyo ke merdim bi hawayê muhendîskî keyfê xwu gore şekil bido ziwanî, yan zî xwu gore ziwanî eyar bikero. Kamcîn qeyde beno wa bibo, her çî de, gereka ma bi teferuat bala xwu bidin pêroyîya ziwanî ser; bala xwu bidin metnan ser, bidin folklorî ser, bidin qiseykerdişê şarî ser û hesabê heme çiyan bikin; qeydeyan nuştiş de biceribnin, hema qerarê xwu bidin. Xebata ziwanî de esla raşt nîyo ke masa ser o, bê ceribnayiş, wina ezberkî qerarî bigêrîyê û bêrê ferzkerdiş.

Ma vajin, tayê kesî dîkte kenê ke “i”yê vernî û peynîya “y”eyî sey “î” binusîyê. Mesela, çekuya “kerdiş” de sufîks “-iş” o, feqet vanê eke “y” ame vernîyê “i”yî, wa sey “-yîş”, ma vajiin sey “dayîş” binusîyo. Ancî, halo sade de reqemê (2) sey “di” yeno vatiş û nusîyeno, la vanê eger (2.) bo, wa “dîyin” binusîyo. Tiya de qerarê xwu dir kewenê miyanê nakokî, badê “y” herfa “i” nêkenê “î”.

Çekuya ke halo sade de sey “di” yena vatiş û nusîyena, çi semed ra ma sey “dî” binusnin? Tu îzehê ci awanîya ziwanî de çin o!

Merdim eşkeno vajo “Madem vanê wina binusnê, çi zerarê xwu esto, ti qey îtîraz kenê?” Ez vana, zerarê xwu şexsê mi rê çin o, la fonetîk û îmlaya ziwanê ma rê, perwerdeyê tutanê ma rê zaf esto. Ma vajin, eke ti malim ê, sinifê yewin yê mektebî de dersa tutan danê. Seba ke tutan bimûsnê wendiş, to fîşî amade kerdê, dima to hece bi hece meqes kerdê. Ma ferz bikin, to fîş de “NUŞTIŞ Û DAYÎŞO DÎYIN” nuşto.

Dima to fîşê xwu hece bi hece meqes kerd: NUŞT - IŞ - Û - DA - YÎŞ - O - DÎ - YIN”  

Gelo ti do senî bieşkê tutan rê îzeh bikerê û bifînê înan sere ke “-IŞ” beno “-ÎŞ”, “DI” beno “DΔ û dima ancî vurîyenê benê sey verî?

Zaf eşkera yo ke do hişê tutan biginîyo têmiyan ro û perwerde seqet bibo. Coka ez nameyê miletê xwu ser o, semedê selametîya ziwanê ma îtîraz kena. Ez vana, vernî yan peynîya Y de, herfe çi ya, wa o qeyde binusîyo. Yanî eke halo sade de ma “di” nusnenê, wa “diyin” de zî nêbedilîyo. Ancî eke sufîksê ma “-iş” o, wa her hal de sey xwu, ma vajin sey “dayiş” bimano, ma awanîya orîjînal ya çeku esas bigêrin.

Eno tenya yew nimûne yo, bi seyan xeletîyê winasî estê. Mi tayê çî nuştbî û ZazakiNet de weşanaybî. Hema gelêk çî estê ke gereka merdim binusno, minaqeşe bikero. Nînan ra yew zî zemîrê “xwu” yo, ez wazena enê nuşteyî de bala xwu bidî ser.

La verî ez enê zî vajî, ma mecbûr nîyê riayetê xeletîyanê kesî bikin. Gereka ma cigêrayiş bikin, minaqeşe bikin, biceribnin, bi delîlan îzeh bikin, hema tetbîq bikin. Wina masa ser o ezberkî û tehekumkî nêbeno! Çekuyê ma leşkerê pîyê kesî nîyê ke her roje ci rê tewirêk forma bifeselnê.

Metnê tewr verîn ke hetê Peter Lerchî ra bi alfabeyêka xisûsî nusîyayê de eno zemîr sey “xoe” transkrîbe biyo. La ez bawer kena, eslê xwu de “xwue” yo, yanî muheqeq “x” sey dîftong “xw” biyo. Çimkî şarê ma yê mintîqeyê Sîwanî û Hêneyî nika zî enê zemîrî sey “xw” telafuz kenê.

Îlmê ziwannasîye de venginê ke destpêk de tewirêk la qedîyayişê xwu de seke bi yewna veng qedîyenê ra, yanî di venginê ke kewenê têmiyan ra vanê “dîftong”.  Labelê “x” û “w” bêveng ê, ancî zî kewtê têmiyan. Seba ke ma yew name ci rê nêvînenê, ma enê xisûsîyetî ra zî vanê “dîftong”.

Eno zemîr de vengo verîn û domînant “x” yo, labelê vengê “w”yî zî tede esto. Mexrecê enê vengê “x” vernîyê qirike ra, corê peynîya fekî yo. Labelê eynî wext de her di lewî piya wina gilover bineyke aver yenê û vengê “w” zî îlawe beno. Yanî veng sey “x” dest pê keno dima xwu tadano “w”yî ser. Peynî de zî vengê “u” dusyeno pa û çeku temam bena: xwu. Herçiqas derûdorê Mamekîye de vengê “x” vurîyayo biyo “h” zî, teşqele venganê “wu” de esto. Bitaybetî ziwanê ma yê nuştişî de hişê ma dano têmiyan ro.

Çiyo ke mi tesbît kerdo, Modkan ra bigêrê heta Erzingan, Gimgim ra bigêrê heta Alduş telafuzkerdişê enê zemîrî de, peynîya vengê “x” de zaf yan tay muheqeq “w” esto. Yanî eno zemîr de vengê “x” tenya nîyo. Seke mi cor de va, tenya Dêrsim de, o zî derûdorê Mamekîye de, vengê “x” kenê “h” û bê dîftong sey “ho” vanê. Metnanê nuştekî de ez reya verîne kovara Hêvî (1982-1993) de rastê formê “ho” ameya. Xwura teşqele zî kovara Hêvî ra dest pê kerdo!

Kitabê ma yo tewr verîn Mewlidê Kirdî (1899) de zemîrê “xwu” 22 rey viyareno û pêro zî bi eynî hawa nusîyayê. Vano “Rebbî halê ma bi xwu to ra ‘eyan, / lazimey hendî çiya vaco zuwan.” Mela Mehemedê Hezanî zî sey Ehmedê Xasî “xwu” nuşto. Mintîqeyê Licê pêro enê zemîrî sey “xwu” telafuz kenê.

Mewlidê Usman Efedîyê Babijî de sey “xwu” nusîyayo la înanê ke transkrîbe kerdo, sey “xo” nuşto. Mewlud (1903) de wina viyareno “Bibo 'efû gunayê ma vêrdo / Gunehkarey ki 'emrê xwu di kerdo.”

Mela Cimayo Babij zî eynî dewe ra yo, sey “Pêxemberî zî sifte, teblîx kerdê mîyanî / Merdimandê xu rê ey, o çax wendê Quranî” nuşto. (Mela Cimayo Babij, Sîyerê Nebî, Nûbihar, Îstanbul, 2009, r. 16) Feyza Adabeyî zî Sêwreke ra ya, aye sey “Oxil, ez a şina kê keynerda xû” nuşto. (Feyza Adabeyî, Estanekanê Sêwregi ra, Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul, 2005, r. 7)

Çi semed ra “xwu”yê mewlidê Babijî sey “xo” transkrîbe biyo? Çimkî kesê ke transkrîbe kerdo, tam o wext metnanê Zilfî de raştê formê “ho” ameyo. Teshîh de nuşteyanê Zilfî de “ho” tadayo kerdo “xo”.

Labelê kesê ke metnê Zilfî redakte kerdo, verê cû, ey bi xwu sey “xwi” nuştêne. Mesela, kovara Tîrêj de “xwi” nuşto:

La wina aseno ke “xwi”yê xwu ra feraxet kerdo, mabeynê “xwi” û “ho”yê Zilfî de yew konsensus viraşto! Ancî zî hişê ci zelal nêbiyo, mabeynê her di forman de şiyo û ameyo, bêqerar mendo. Çimkî ma vînenê, ey bi xwu eynî ca de her di formî têdima nuştê: “ 'Usman Efendî Sîwerekij o. Muftiyê Sîwereki bi. Mewlidê xwino Dimilkî (Zazakî) 1903 di nuşt. Meşrûtiyet (1908) ra pey Qeymeqamê Puturge (yew qezay Melatya) Faîz Beg Bedirxanî, no Mewlid xo dir berd Estembul ki wica çap kero.” (Hêvî, Numre 4, r. 98)

Şêx Evdirehîmî Hawar de sey “Lwî zanay dew di çoyek çinyo, vengî xu neykerd, şî” nuşto. La ez ancî vana, eslê xwu de tiya de vengê “x” sey “xw” yo, feqet o wext zî dima zî zafê nuştoxanê ma tam ferq nêkerdo ke “x”yê enê zemîrî eslê xwu de sey dîftong “xw” yo, seba ke vengo domînant “x” yo, coka tenya “x” nusnenê.

Şêx Selahedînî Beyatname de sey “Anci bizanayişu vatişhu şehadet dana” nuşto la bewlî yo ke alfabeya latînî ya kurdî ra xeberdar nîyo coka herinda “x” de “h” nuşto. Tiya de ma rê vengo peyin muhîm o.

Mela Mehmed Elîyê Hunî sey “Şima mewlîd yi gueştarî, dinya k’ esta hezey warî / Homay xwi rî bikîn zarî, biwan mewlîd peyxemberî” nuşto. (Mewlid, Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul, 2004, r. 34)

Muhemedê Şêx Ensarî sey “Nizdî yo di ma ra hina ẓav bira / Ki sey rûḥdê ma ti biẓani xu ra” nuşto. (Bîlal Zîlan, Di Kitabê Muhemedê Şêx Ensarî, Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul, 2017, r. 139) Bîlal Zîlanî eno metin bi yew telebeyê eyê heştayserreyî ke dewa înan Şêxmalan ra yo dayo wendiş, ey eno zemîr sey "xu/xû/xwu" wendo. Mi gore, sey “xwu” wendo, çimkî şarê ê mintîqeyî enê zemîrî de sey dîftong vengê “xw” vejenê. Kesê ke meraq kenê eşkenê şarê a dewe dir qisey bikerê.

Mela Kamilê Puexî sey “Pey Allay Mewlid Nebi xwi r' wuneno / Allah wahar canun u camidun o” nuşto. (Vate-19, r. 76)

Mela Mehemedê Muradan sey “Ti z’ weled’ xwi r’ bik wesiyyet, nîz û” nuşto. (Vate-21, r. 21)

Mela Mehemedê Kavarî sey “Eserî to nê eno mewlûd o, ma zanî Xasî / Xizmetî to qeybê însanan bi çi qelbî qasî / Xeyrê ziwanê xwu ma key hişyar û çavnasî / Tirkî yû erebî yû kurmancî yû hem farisî” nuşto. (Mewlidê Kavarî, çapo amator)

Mela Azîz Bekî sey “Çêrx alem pê nomê tu pîl ho vêrê felekûn xwu d / Howr û hewa pê tu şîn yên hanzar hemd û sena tu rî” nuşto. (Mela Azîz Bekî, Dîwon Çebaxçurî, r. 21)

Suphî Aydinî sey “Sinîg şima zon, her merdim hêvêr daykê xwi ra, way û birayon xwi ra, zon xwi ra, der û cîronon xwi ra û cuya pê zî dunya alêm ra hes ken” nuşto. (Suphî Aydin, Henarek, r. 5)

Mihanî Licokicî sey “Tiya bî û çinê bî, babîke û hîrê hebî lacê xo (xu) bî” nuşto. (Mihanî Licokic, Sanikan û Deyiranê Licê ra, Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul, 2007, r. 9) Labelê seke aseno, midaxele biyo, formê nuştişê Mihanî miyanê parantezî de diyayo!

Îshan Esparî serra 1995 de sey “Dewrêş xwi ra pey Zîni ra ewniya, Zîni yê dim a ver pê ginaynî” nuşto (Çira-5, r. 55) la dima sey “Dewrêş xo ra pey Zîni ra ewniya, Zîni yê dim a ver pê ginaynî” metnê xwu bedilnayo. (Antolojîyê Hîkayanê Kirmanckî (Zazakî), r. 31)

Seyîdxan Kurijî sey “Arwûnçî têna kiştê yew dewi di aryê xwi di mûnenû” nuşto. (Seyîdxan Kurij, Sonikî Çoligî, Nûbihar, Îstanbul, 2014, r. 37)

Mi bi xwu zî verê cû sey “xu” nuşto: “Xura Çemê Hemeke û Çemê Rîzî qederêk acêr risenê pê û benê Çemê Sarûme.” (Azadiya Welat, Hejmar 18, İstanbul, gulan 1996, r. 12) Dewijê ma sey “xwu” telafuz kenê. Nika ez zana ke mi çi ra o wext sey “xwu” nênuşto. Çimkî o wext xebera mi dîftong ra çinê bî û mi vatêne qey yew hece de di herfê bêvengî piya nênusîyenê. Ez vana, înanê ke destpêk de sey “xu, xû, xo, hu, ho” nuşto, heme wina sey mi dîftong ra bêxeber biyê û înan zî vato qey yew hece de di herfê bêvengî piya nênusîyenê. Dayika teşqeleyê nuştişê enê zemîrî eno yo.

Eger ma sey “xo” binusnin se beno? Ez vana nuştiş asan o, la şarê ma nêeşkeno enê zemîrî sey “xo” telafuz bikero, gama ke vanê “xo”, merdim tavilî tey vejeno ke zor danê xwu. Çiyo xirab, fonetîkê ziwanê ma xeripîyeno. Coka netîceyê tecrube û zanayişê ma yê ewroyî de ez vana formê “xwu” raşt o. Beno ke tayê vajê vengo peyîn “u” nîyo “i” yo. Ez vana “u” yo. Tenya tayê mintîqeyê ke vengê “u” bedilnenê kenê “i” de sey “xwi” vajîyeno. Mesela, ê mintîqeyan de çekuya “dûrî” sey “dirî”, çeku “zûrî” sey “zirî” telafuz kenê. Ez vana şarê ma pêro sey “xwu” telafuz keno, coka ez formê “xo” raşt nêvînena.

Eger ez nuştişê ziwanî de yew qeyde tetbîq bikerî, wa her kes baş bizano ke miheqeq bi eno qeyde, yanî netîceyê yew cigêrayişî de ez resena qenaetêk hema tetbîq kena. Rêberê mi, mamostayê mi ziwan bi xwu yo, awanî û sîstemê ziwanî yê. Ez eşkena heme qeydeyanê ke nuştişê ziwanî de ez tetbîq kena, bi eno qeyde, miyanê awanîya ziwanî de îzeh bikerî. Kesê ke tenya derheqê yew qeydeyê ziwanî de bîle tu îzehet nêdanê la xwu sey mercîyê qerarî vînenê eslê xwu de tenya îxtîrasê xwu tetmîn kenê. Ziwan meydanê îxtîrasan nîyo, xebata ziwanî bi cigêrayiş, tedkîk, analîz û minaqeşeyanê îlmî aver şina.