Destpêkê Edebîyatê Modernî yê Kirmanckî

Seke yeno zanayene, edebîyatê kirmackî (zazakî) Ehmedê Xasî ra dest pêkeno. Mewlidê Kirdî yê Ehmedê Xasî ke 1899 de Dîyarbekir de weşanîyayo (neşr bîyo), eserêko menzûm o. No esero dînî bi alfabeya erebkî û bi terzêko klasîk nusîyayo. Nê kitabî ra dima Bîyîşa Pêxamberî ya Usman Efendîyê Babijî 1933 de Şam de weşanîyaya.

Edebîyatê modern yê kirmanckî, hûmara yewine ya kovara Tîrêje ra dest pêkeno. Na kovarêka mewsimane ya û hûmara yewina aye payîzê 1979î de Îzmîr de weşanîyaya. Na hûmare 63 rîpelî ya û safî bi kurdkî (kurmanckî û kirmanckî) ya. Nuşteyê kovare heme bi alfabeya latînkî ya kurdkî yê. Tena ferqêko qijkek esto ke kovare de herinda herfanê “Ii” û “Îî” de “Iı” û “İi” amey şuxulnayene. 63 rîpelanê hûmara yewine ya kovara Tîrêje ra 19 rîpelî bi kirmanckî, 38 rîpelî bi kurmanckî (kirdaskî) yê. Nuşteyê kirmanckî yo tewr verên, vateyê verênê kovare yo. Rîpelanê 3-6. de, binê sernameyê “Raber Kırıni” de, estuna hetê çepî bi kurmanckî, ya hetê rastî bi kirmanckî, nuşteyê destpêkê weşanayîşê kovare esto.

Qismê nasnameyê kovare de wina nuşte yo:

“Sahibi: Enver Yüzen

Mesul Müdür: Ahmet Bozgil

İdare Merkezi: 850 Sok. No 51/A 3. Beyler Kemeraltı-İzmir

Dizgi: Evren Matbaası

Baskı: Doğan Basımevi

Fiyatı: 50 TL. Yurtdışı iki katıdır.”

Kovara Tîrêje pêro pîya çar hûmarî vejîyaya. Hîrê hûmarê aye Îzmîr de, hûmara çarine zî Swêd de weşanîyaya. Hûmara hîrêyine hamnanê 1980î de weşanîyaya. Goreyê vatişê Malmîsanijî, hûmara çarine welat de amade bîya û berpirsîyaranê kovare waşto bidî çapkerdiş labelê ê rojan de, 12ê êlula 1980 de, cûntaya eskerî ya faşîste dest îqtîdarê Tirkîya ser nayo û nêverdayo ke kovar û kitabê kurdkî biweşanîyîy (neşr bibîy). Coka hûmara çarine şawîyaya bi Swêd û kanûna 1981î de Stokholm de weşanîyaya.

Derheqê kovare Tîrêje de Malmîsanij û Mehmûd Lewendî kitabê xo “Li Kurdistana Bakur û Li Tirkiyê Rojnamegeriya Kurdî” de wina vanê:

“Li Kurdistana Tirkiyê û li Tirkiyê, Tîrêj yekemîn kovara edeb û kulturê ye ku xwerû bi kurdî derketiye. (...) Li gor berpirsiyarên Tîrêjê, li Tirkiyê ji her hejmara wê 4000-5000 nusxe dihatin çapkirin. (...)

Derheqê xwediyê Tîrêjê, Enver Yüzen de mehkeme hat vekirin. Ew di 1979an de, li Îzmîrê, yek ji berpirsiyarên DDKDê [Devrimci Demokratik Kültür Derneği] bû û di 1978-1979an de ji ber xebata xwe ya siyasî du caran ketibû hepsê.” (1)

Hûmara yewine ya kovare de, nuşteyê kirmanckî yo edebî yo tewr verên yew şîîr a. Şîîra Nazim Hîkmetî “Onlar”, bi nameyê “Ayê” tercumeyê kirmanckî bîya. A destpêkê edebîyatê modernî yê kirmanckî no eser o. Na şîîre, eynî wext de tercumeyê tewr verên yê kirmanckî yo. Seba ke no eser destpêkê edebîyatê modernî yê kirmanckî yo, ez peynîya nuşteyî de sey şeklê orîjînalî yê ke kovara Tîrêje de weşanîyayo, neql kena. Eke ma ewro bala xo bidin tercumeyê na şîîre, helbet hetê teknîkê tercumeyî ra, hetê rastşuxulnayîşê ziwanî ra kêmanîyê xo estê. Labelê ganî merdim her fenomenî goreyê şertanê wextê ey tedqîq biko. Ma wina xeyal bikin: Nuştoxêko ciwan ke caran ne dîyo û ne zî eşnawito ke bi lehçeya ey a ke tena dewe de pê qisey beno, çîyê nusîyayo, reya verêne werzeno şîîrêka moderne ke ziwanêkê resmî de nusîyaya, tercumeyê ziwanê xo keno. Xususîyetêkê muhîm yê nê eserî zî no yo ke, reya verêne hûmara yewine ya kovara Tîrêje de, binê na şîîre de ma nameyê “Malmîsanij”î vînenê.

Hûmara yewine ya Tîrêje de nuşteyê kirmanckî yo dîyin, hîkaya Sabahattîn Alî ya. Hîkaya ey a “Koyun Masalı”, bi nameyê “Estaneka Mêşna” tercumeyê kirmanckî bîya. Binê na hîkaye de, îbareyê “Tadayox: M. Dewij”î esto. “M. Dewij”, Malmîsanij o. Labelê wina aseno, seba ke eynî name kovare de tekrar nêbo, yewna nazname (mexles) şuxulnayo. Na hîkaye zî destpêkê edebîyatê ma yê nesrî ya.

Seke aseno, edebîyatê modernî yê kirmanckî zî sey edebîyatê zafê miletan bi tercumeyî dest pêkeno. Badê ke ziwan xo tercume de îsbat keno, yan zî, ma vajin badê ke nuştox bi tercume, şuxulnayîşê ziwanî de xo ra bawer beno, ziwanê xo de dest bi xuluqnayîşê eseran keno. Çunke hûmara dîyine ya kovara Tîrêje de ma rastê yew meqale, di şîîranê modernan û hîkayeyêka moderne ya kirmanckî yenê ke pêro hetê Malmîsanijî ra nusîyayî. Yanî, nê her di ceribnayîşanê tercumeyî ra dima, eserê tewr verênî yê edebîyatê modernî yê kirmanckî weşanîyênê.

Hûmara yewine ya kovara Tîrêje de bi nameyê “Şîretê Kalî” yew mesela zî esta ke rîpelanê 43-45. de weşanîyaya. Nameyê arêkerdoxê na mesela nuşte nîyo la ma zanê ke Malmîsanij o. No derheq de mi ey ra persa, ey bi xo teyîd kerd ke na mesela zî hetê ey ra arêbîya. Hewna, rîpelanê 49-51.ê kovare de, bi sernameyê “Zazaki Dır Vateyê Verinan” 64 vateyê verênan yê kirmanckî ke bi herfanê A, B, C, Ç dest pêkenîy estê. Naznameyê arêkerdoxê nê vateyanê verênan “Dewij” o. No zî naznameyê Malmîsanijî yo. Peynîya na hûmare de, rîpelanê 56-63. de, binê sernameyê “Zazaki (Dımıli)-Tırki” de ferhengekê kirmanckî-tirkî esto.

Hûmara dîyine ya Tîrêje 79 rîpelî ya û hewna nuşteyê ke tede heme kurmanckî û kirmanckî yê. Na hûmare de 27 rîpelî bi kirmanckî, 48 rîpelî zî bi kurmanckî yê.

Nuşteyê kirmanckî na rey tercume nîyê, rasterast bi kirmanckî nusîyayî. Rîpelanê 3-4. de, edîtoranê kovare binê sernameyê “Raberi” de, di estunan de, bi kurmanckî û kirmanckî xîtabê wendoxan kerdo. Dima rîpelanê 10-12. de, bi sernameyê “Zıwanê Qısse Kerdışi û Nuştışi” nuşteyêkê “Pankısar Zerteng”î esto. No nuşte, kirmanckî de meqaleya tewr verên a ke derheqê ziwanî de nusîyaya. Pankısar Zerteng zî naznameyê Malmîsanijî yo.

Rîpelanê 27-28. yê kovare de şîîra tewr verêne ya kirmanckî “Etnik” esta. Dima, şîîra dîyine ya kirmanckî “Kıtabê Ramıtey” rîpelanê 29-31. yê kovare de weşanîyaya. Nê her di şîîrî zî bi îmzaya Malmîsanijî yê. Nînan ra dima, hîkaya tewr verêne ya kirmanckî bi nameyê “Engıştê Kejê”, bi îmzaya “M. Brindar”î rîpelanê 32-36. yê kovare de weşanîyaya. No name zî naznameyê Malmîsanijî yo. Na hîkaya, serra 2005î de “Antolojîyê Hîkayanê Kirmanckî (Zazakî)” de zî weşanîyaye (2).

Rîpelê 57. yê hûmara dîyine de, di şîîrê kilmekî yê kirmanckî zî estê. Şîîra bi nameyê “Ê Ma Wo” bi îmzaya “Farûq/Gêl” û şîîra hîna kilmeke bi nameyê “Bımusnê” zî bi îmzaya “Mehmed/Sineg-Çêrmûg” weşanîyaya. Çend rîpelan dima, hewna ma rastê nameyê “Farûq”î yenê. Sanikêk bi nameyê “Xal û Warıza”yî ke peynî de îbareya “Na estanekı dormarê Gêl (Dıyarbekır)i dı arê bıya” nuşte ya, hetê nê merdimî ra arêbîya û rîpelanê 60-62. yê kovare de weşanîyaya. Rîpelanê 63-64. de, binê sernameyê “Çıbenokê Zazaki” de 46 çibenokê (bi tirkî “bilmece”) ke hetê “Dewij”î ra arêbîyê amey weşanayene. Û eynî sey hûmara yewine, rîpelanê tewr peyênan (72-79) yê na hûmare de zî ferhengekê “Zazaki (Dımıli)-Tırki” ke hetê Malmîsanijî ra amade bîyo, weşanîyayo.

Hûmara hîrêyine ya kovare zî 1980 de Îzmîr de weşanîyaya û 81 rîpelanê aye ra 44 rîpelî bi kirmanckî, 33 rîpelî bi kurmanckî yê. Seke aseno, na hûmara de, reya verêne rîpelê kirmanckî rîpelanê kurmanckî ra zîyadeyêr ê. Na hûmare zî sey hûmaranê verênan bi “Raberi”ya kurmanckî û kirmanckî dest pêkena. Rîpelanê 7-15. yê kovare de, nuşteyê “Pankısar Zerteng”î bi sernameyê “Zazakiya Ezingan û Dıyarbekır”î esto. Rîpelanê 22-27. de bi nameyanê “Zerra Mı”, “Ewro û Meşti” û “Ma Bı Çıman Diy” hîrê şîîrê Malmîsanijî weşanîyay. Rîpelanê 38-42. de nuşteyêko bi sernameyê “1960 [1860] di Zazaki” ke hetê “Roşan Bariçek”î ra nusîyayo esto. Roşan Barîçek zî naznameyê Malmîsanijî yo. Rîpelanê 49-51. de 48 hebî “Çıbenokê Zazaki”, dima zî sanika “Pira Hewt Sera” ya ke “Dewij”î arêkerda, estê. Rîpelanê tewr peyênan (66-81) de hewna ferhengekê “Zazaki-Tırki” esto.

Hûmara çarine, 1981 de Stokholm de weşanîyaya û 111 rîpelî ya. Na hûmare de 69 rîpelî kurmanckî, 40 rîpelî zî kirmanckî yê. Na hûmare de yew deyîra Seyîd Qazî weşanîyaya. Aye dima Malmîsanijî yew şîîra Hüseyin Ferhadî tirkî ra tercume kerda û bi nameyê “Vılê Kurdan” weşanaya. Na şîîra dîyin a ke tirkî ra tercumeyê kirmanckî bîya. Rîpelanê 54-58. de bi sernameyê “Zazaki Dır Pronav (Zamir)” nuşteyê M. Brîndarî esto. Seke mi cor ra nuştbi, no zî naznameyê Malmîsanijî yo. Dima, rîpelanê 59-65. de hîrê şîîrê Malmîsanijî bi nameyanê “Ma Çı Waşt?”, “Errik” û “Deza” weşanîyayê. Rîpelanê 68-71. de, bi sernameyê “Zazaki Dır Vetey Verinan”, herfa “D” ra hetanî herfa “J” 83 tene vateyê verênanê ke “Dewij”î arêkerdîy weşanîyayê. Rîpelanê 88-109. yê na hûmare de, bi sernameyê “Zazaki u Tırki” reyna ferhengekê kirmanckî-tirkî weşanîyayo.

Şîîrê Malmîsanijî yê ke kovara Tîrêje de weşanîyayê, dima kitabê ey ê şîîran “Herakleîtos”î de ca girewt. “Herakleîtos” (1988), kitabê yewin yê şîîranê kirmanckî yo. Çîyê folklorîkî yê ke o wext hetê Malmîsanijî ra arêbîyê, ma vînenê ke dima kitabê ey ê bi nameyê “Folklorê Ma ra Çend Numûney” (1991) de zî weşanîyayê. Çekuyê kirmanckî yê ke ferhengekê Tîrêje de vejîyabîy zî dima ferhengê yewin yê kirmanckî, “Ferhengê Dımılki [Zazaki]-Tırki” (1987) yê ey de cayê xo girewt.

Seke aseno, bingeyê edebîyatê ma yê modernî û xebata nuştekî ya kirmanckî hetê Malmîsanijî ra ronîyayê û bi kovara Tîrêje ke “Kurdîstanê Tirkîya de û Tirkiya de kovara yewine ya edebî û kulturî ya ke safî bi kurdkî vejîyaya” dest pêkerdo.

*     *     *

AYÊ

Ayê kı herrı dı hında mıclewrı

aw dı hında masi,

hewa ra hında mılçıkan zafê;

teres,

bêters,

nezan,

zanaye

û gede yê.

Ow ayê kı mırênenê

hım zi vırazenê ê yê.

“Destan”ê ma dır meseley inan tenya estê.

Ê yê kı pey bı dişmeni xapênê

û dışmeni raşte dı verdanê

vazdenê keyandê xwı.

Û ayê kı yew bêdini erzenê xenceran fek

Û ayê kı zey yew dara kıhoy hıwenê

Û xwı vero bermenê

Û nengan çinenê bi mar û pirı,

“Destan”ê ma dır meseley inan tenya estê.

Asın,

komır (3)

û çol

û oqyanoso hewz.

Û sıudê rayıranê royanê derdênan

Herra ramıta û şarıstanan

Yew nimacê cûserra bedelêno.

Yew nimacê cûserra kişta tari ra,

Key kı inan destê xwınê gırani herrı şanay

xwı rast kerd.

Ayê kı rısmanê en weşan lilıkanê en rından sero

vırazenê ê yê.

Seserra ma (4) dı inan zor da, zorê inan şı.

Zaf çiy vajey inan sero

Ow inan rê vajıye kı:

“Rêzilanê inan vişêr tebayê vin kerdışê inan çınnıko.”

Tadayox: Malmisanıj

____________

(1)Malmîsanij & Mehmûd Lewendî, Li Kurdistana Bakur û Li Tirkiyê Rojnamegeriya Kurdî, Öz-Ge Yayınları, Ankara, 1992, r. 274-276

(2)Munzur Çem, Antolojîyê Hîkayanê Kirmanckî (Zazakî), Weqfa Kurdî ya Kulturî Li Stockholmê, Stockholm, 2005, r. 57-63

(3)Goreyê vatişê Malmîsanijî, tîya de, no qismo cêrên wextê çapkerdişî de neşr nêbîyo. O wext çapxane de nuşte herf bi herf rêz kerdinî, dima çap kerdinî. Seba ke karkeranê çapxaneyî kirmanckî nêzanaynî, ge-ge tayê çîyî kerdinê têmîyan yan zî xo vîr ra kerdinî. Na şîîre de, kirmanckîya nê qismî çapxane de nênuşta, aye ra neşr nebîya:

"ve şeker

ve kırmızı bakır

ve mensucat

ve sevda ve zulüm ve hayat

ve bilcümle sanayi kollarının

ve gökyüzü"

(4)Goreyê vatişê Malmîsanijî, tirkîya na misra o wext wina nusîyayêne û vajîyayêne: “Yüzyılımızda onlar yendi, onlar yenildi.”

Not: Na meqale “Vate, Kovara Kulturî, Numre: 34, Îstanbul, 2010, r. 66-72” de weşanîyaya.