Destpêkerdene

Destpêk

Roşan Lezgîn

Ewro wasitayanê enformasyonî yê teknolojîkî ra oyo tewr muhîm Înternet o. Înternetî qedexeyê îqtîdar û dewletanê zorbazan heta dereceyêk betal kerdî, azadî û îmkanê bêsînorî pêşkêşê merdimîye kerdî. Çunkî tora Înternetî meydanêko azad o. Îqtîdarî, otorîteyî nêşênê hende asan nê meydanî kontrol bikerê. Merdim tora Înternetî ser o yew vîsteke de, bê ke rastê sînorêk bibo yan qedexeyêk vernî ro merdimî bigêro, şêno xo biresno zaf tewirê malumatan. Hewna, bê ke merdim rastê sînorêk bibo yan qedexeyêk vernî ro merdimî bigêro, merdim şêno her tewir malumat vila bikero. Tora Înternetî de, hem hetê resayîşê bi malumatan hem hetê vilakerdişê malumatan ra, hema vajêne ke her kes, her milet, wayîrê eynî îmkanan o. Ti maldar yan feqîr î, dewleta to esta yan çin a, polîs, leşker û artêşa to, çek û cebilxaneyê to estê yan çin ê, tora Înternetî ser o zaf ferq nêkeno. Ti şênî tora Înternetî ser o zorê dewleta tewr zorbaz û xidare berî. Tena ti jîr be, jêhatî be, heqê xo ra vejîye, xo rê bibe, bizane cila xo awe ra veje, bes o.

Her miletî ra bi hezaran, beno ke bi mîlyonan merdimî eynî wext de bi amancanê cîya-cîyayan tora Înternetî ser o gêrenê. Helbet miletê ma ra zî, yanî kurdî (kirmanc, kurmanc, soran, goran, lûr) zî tora Înternetî ser o gêrenê. Gelek keyepelê (web site) şexsî û grûbanê resmî yê kurdan tora Înternetî ser o estê. Bi sehezaran kurdî têkilîye de yê; ê ke nusenê û fikrê xo vila kenê, ê ke wanenê. Labelê hema vajêne ke zafê înan bi kurmanckî yan bi sorankî yê.

Vanê 3-4 mîlyonî kurdê kirmancî (zazayî) estê. Feqet goreyê nê nufûsî ra, lehçeya kirmanckî (zazakî) de fealîyetê kulturî, edebî û hunerî, tora Înternetî ser o zaf tay ê, heta ke çin ê. Ne ke kurdê kirmancî (zazayî) tora Înternetî ser o çin ê, ney, estê la ziwanê xo nêgurenenê. Zafaneyê înan tirkî musayê, tirkî emel kenê. Tay zî estê, herinda ke ziwan, kultur, edebîyat û miletê xo rast bişinasnê, baş bişinasnê û bi ziwanê xo rast binusnê, miletê xo rê yew xizmet bikerê, werzenê bi ziwanê tirkî, bi teorîyanê zûreyênan, bi falsîfîkasyonan vera kurdan de, vera miletê xo de tovê fitnetîye ramenê. Qismêk zî estê, bê ke îlmê ziwanî ra, tarîx ra çîyê fehm bikerê, bê ke ziwanê xo bişinasnê, werzenê bi tirkî kurdanê kurmancan rexne kenê ke çira înan rê programan nêvirazenê. Heto bîn ra, esas, kurdanê kirmancan (zazayan) ra zaf kesî seba ke bi leheçeya xo qisey nêkerê, bi ziwanê xo nênusê, hezar behane peyda kenê. Mavajî, eke ti çewlîgijêk reyde qisey bikerî, do vajo, zûn ma û zûn şimû pênigêno, ma vûn “ûnyêno”, şima vûn “ewnêno”. Yan mavajî, eke ti dêrsimijêk reyde qisey bikerî, do vajo, ma vanîme “emso”, sima vanê “emşo”. Hezar behaneyan peyda kenê, xo nêdanê ver ke bi ziwanê xo qisey bikerê, seke bin ra ziwanê înan çin o, winî têgêrenê. Senî ke na dewleta zorbaze goreyê polîtîkaya asîmîlasyonî ra şekl dayo fikr û hîsanê ma, ziwan û kulturê ma çimê ma de bêqîymet kerdo, ma zî winî bawer kenê, ma qayîl ê ke terkê ziwanê xo bikerin, ci ra bixelesîyin. Xora, eke şuûrê neteweyî (mîlî) zî kêmî bo yan çin bo, êdî çi hewce bi nê ziwanî maneno?

Dewleta Tirkîya ya dagîrker û nîjadpereste mekteban de, bi zorê çuwe tirkî musnaya ma. Eke ma rastîye vajin, her tewir heqaret ro ziwanê ma, ro kulturê ma, ro mîlîyetê ma, ro şexsîyetê ma kerdo. Ziwan û kulturê xo, mîlîyetê xo ma ser o ferz kerdo. Nêzdîye se serrî yo ke ziwanê ma qedexe kerdo, kesê ke wayîrîye ro ziwan, kultur û milîyetê xo kenê, hezar tewir zilm û tada ro înan bîyo. Yanî, na dewlete çimê ma tersnayo, ma bindest kerdê, ma musnayê rewşa bindestîye. Labelê heto bîn ra, mavajî, beno ke merdim bindest bo, binê zilmî de bo, êsîr bo, yanî beno ke qewetê miletêk, qewetê kurdan pira nêresayo ke dewleta xo ronê, binê destê nê zaliman de bindest mendê, feqet fek erjanê xo ra, fek xeyalanê azadîye ra veradayîş rebenî, belengazî û pepukî nîya? Qey rebenî, belengazî û pepukî sifetê baş ê? Eke merdim bindest û êsîr bo la reben, belengaz û pepuk nêbo, merdim şêno bindestîye de zî zaf çîyan bikero. Merdim fîzîken bindest û êsîr bo zî merdim şêno ruh û fikrê xo azad bigêro. Eke merdim xo layîqê bindestîye nêvîno, bindestîye muweqet a. Senî ke firsend kewt destê to, ti hukmê serdestan betal kenî. Mesela, tora Înternetî ser o, îmkanê her miletî sey yewbînan ê. Tora Înetrenetî de her kes sey yewbînan o, hukmê serdestîye betal o. Yanî, tora Înternetî yew firsend o, hem zî firsendêko zaf baş. Labelê eşkera yo ke ma kurdê kirmancî (zazayî) nê wareyî de zî zaf apeymende yê. Yanî, esasê xo de sebebê nê halê ma tena zilmê dagîrkeran nîyo, ma bi xo zî zaf sucdar ê.

Eke ma bîyerin sazkerdişê keyepelê Zazaki.Netî ser, ez verê verkan naye vaja ke, ez bi xo zaf pêt xîyalan kena. Çîyo ke ez xîyal kena, ez hewnê xo de zî vînena. Esas, her roje, her serê sibayî ke ez hewn ra werzena, goreyê xeyalanê xo ra, goreyê fikr û waştenanê xo ra ez xo rê duayan kena. Mesela, duayanê mi ra qismêk hertim wina yê:

Homayê mi! Ti miletê mi, miletê kurdî bindestî ra bixelesnî, bikî muqtedîr, bikî wayîrê dewlete. Ti ziwanê ma, ziwanê kurdkî; lehçeya zazakî, kurmanckî, gorankî, sorankî, lûrkî fekê kurdan de şîrin bikî; bikî ziwanê dewlete, ziwano resmî, ziwanê perwerdeyî. Homayê mi! Ti sîneyê mi hîra, hîşê mi zîyade bikî, ti firsend, îmkan û qewet bidî mi ke ez hîna baş ziwanê xo rê, miletê xo rê xizmet bikî. Û ti xizmetê mi tewş de nêberî, ti miletê mi mîyanê miletan de serberz bikî...

Eke merdim wayîrê yew şîarî bo û cuya xo zî goreyê fikrê xo ra, goreyê xîyal û waştenanê xo ra organîze bikero, beno ke heme çerxê kaînatî merdimî rê ardim bikero.

Rojêk kek Sidqî ame va, ma Înternet de to rê yew keyepel akerin, beno? Mi va, baş û fewqlede beno, senî nêbeno? Kek Sidqî û bi taybet zî Bîlalê delalî mi rê nameyê keyepelî herîna û keyepel da viraştiş, www.zazaki.net wina ame meydan. Amadekerdişê keyepelî de bi taybet ezîyetê Bîlalî zaf bi. Ardimê Hebûnî zî zaf bi. Nê her di xortê ma yê tern û tezeyî, îstîqbalê ma yê; garantîya ciwîyayîşê ziwanê ma yê. Ez kek Sidqî rê û bi taybet nê her di ciwananê ma yê hîşyaran rê zaf sipas kena.

Çîyo muhîm o yo ke merdim wayîrê yew hedefî bo, yew şîar û xîyalê merdimî estbo û merdim hêzê xo yê nimiteyî ra haydar bo, cewherê xo bivîno, bişinasno û bigureno, xo rast organîze bikero, muheqeq beno, çira nêbo? Tabî kî her xîyal, her şîar, her hedef rast, meşrû, însanî û maqul nîyo. Mavajî, o merdimo ke hedefê ey, hema senî beno wa bibo, helal-heram, heq-neheq, qet ferq nêkeno, tena dewlemendîya madî bo, bi çimê ticaretî biewnîyo her çî ra û o merdimo ke hedefê ey çerçewayêka meşrû, însanî û maqule de mucadelayê şeref û hesyetî bo, sey yewbînan ê? Yan zî merdimo ke seba xirabî û fitneyî xebitêno û merdimo ke seba holî û tifaqî xebitêno, seypê benê?

Wayîrvejîyayîşê ro milîyetê xo wayîrvejîyayîş, weyekerdiş, averberdiş û geşkerdişê ziwan û kulturê xo hedefêko meşrû yo, heq o, ferz o. Belkî tayê merdiman rê giran bîyero la mi çim de tersê (eksê) naye rebenî, belengazî û pepukîye ra zî wetêr bêxîretî û bêhîssîyetî ya, esas, bêeslî ya. Merdim senî hende asan terkê ziwan û kulturê bav û kalanê xo, terkê mîlîyetê xo keno? Merdim senî ziwanê xo nêmusneno tutanê (doman, gede, qij, qeçek) xo? Merdim senî ziwanê xo, kulturê xo, mîlîyetê xo ra fedî keno, şermayeno? Seba ke merdim terkê ziwanê xo bikero, bi ziwanê xo qisey nêkero, senî hezar behaneyanê vengan peyda keno? Merdim senî bi keyf û eşq tena qîmê xo bi ziwanê serdestanê xo, bi ziwan û kulturê dagîrkeranê xo ano û peyê xo dano mîlîyetê xo, peyê xo dano ziwanê xo? Wazena wa ziwanê dagîrker û serdestan nêbo zî, mavajî ke, merdim hezar ziwanî bizano, merdim her roje bi hezar ziwanî qisey bikero, hewna zî, merdim senî ziwanê bav û kalanê xo ziwananê şarî de dano? Vanê, ziwan muhîm nîyo, însanîyet muhîm o. Dê baş o, terkê ziwanê bav û kalanê xo kerdiş, bêeslî nîya? Bêeslî û însanîyet?!

Her ziwan de problemî estê, tu ziwan bê teşqele û problem nîyo. Herinda ke merdim bala xo bido ziwanê xo ser, ziwanê xo bişinasno, problemanê ziwanê xo vera-vera hel bikero, merdim senî werzeno nê probleman keno behane, keno mane û peyê xo dano ziwanê xo? Bi deshezaran, beno ke bi sehezaran kirmancê (zazayê) wendeyî, ê wayîrê formasyonî estê; doktorî, abûkatî, malimî, muhendisî… Mesela, alfabeya tirkî 29 herf a, alfabeya kurdkî 31 herf a. Her di alfabeyan de 23 herfî eynî sey yewbînan ê. La gama ke ti yew metn danê destê kurdêkê zazayî ke doktor yan malim o, ti ewnênî, seke to metnêkê asurkî, sumerkî yan japonkî dayo dest, hende xo xeşîm keno, xo xam keno, xo lal keno ke zerrîya merdimî pê veşena, guneyê merdimî pê yeno.

Hetêk ra zî zafê merdiman bawer nîyê ke bi ziwanê ma her çî nusîyeno. Ez yew nimûne bida: Murad Canşad nuştoxêkê ma kurdan o. Dêrsim ra, Pilemûrîye ra yo. Gama ke Îstanbul de Fakulteyê Zanistîyanê Sîyasîyan (Siyasal Bilgiler Fakültesi) de waneno, dozê YCK ra tepîşîyeno û cazaya muebedî gêno. Nika ha hepisxaneyê Edirne de yo. Rarey ma yewbînî rê mektuban nusenî. Ez mektuba ey a ke roja 28.07.2008 de mi rê şawita ra yew paragraf tîya neql kena. Murad mektuba xo de eynen winî vano:

Seneler önce ilçenizden (Lice) biriyle karşılaştım. “Zazakî” dedim. Yüzünü ekşitti. İsteksizce bir-iki kelime sarfetti. “Geri” dedi, “ilkel” dedi. Düzgün bir cümle kurmayı bile gerekli görmedi. Birkaç ay geçti aradan. “Binê Dara Valêre De” kitabını verdim. Okuyup bitirdi. Gözlerinde oluşan ışıltı o güne kadar görülmüş bir şey değildi. Hayalistandan duvarlar arasına düşmüş gibi konuşuyordu kitap hakkında.

Seke aseno, însanê ma, kurdê ma hetanî ke bi çimanê sereyê xo nêvînê bawer nêkenê ke ziwanê înan çend zengîn o. La hetanî dereceyêk heqê înan zî esto. Mi bi xo zî, gama ke hîkayeyê kitabê Binê dara valêre de nuştî, mi zaf zehmet dî. Ziwan mi rê qîm nêkerdêne yan zî mi nêşênayne bi ziwanê ma hîkayanê modernan ke mekanê înan şaristan o binusa. Mi nê ziwanî de zaf ezîyet dî, mi zaf sereyê xo ser o dejna. Ê hîkayan ser de da-des serrî ra vêşêr wext vîyart. Şukur Homayî rê, ewro êdî dinyayêk metnî estê. Kitabê rastnuştişî esto. Ferhengê ma estê. Eke merdim nê metnan taqîb bikero, êdî musayîş û şuxulnayîşê kirdkî tirkî ra zî asanêr beno.   

No keyepel, yanî www.zazaki.net do nê wareyan de bi şuûrêko mîlî xizmet bikero. Kesê ke biwazê ziwanê xo, qaydeyanê ziwanê xo bimusê, ziwanê xo weş qisey bikerê, ziwan, edebîyat, huner, kultur, cografya, sîyaset û mîlîyetê xo bişinasnê û nasnameyê xo yê mîlî rê wayîrîye bikerê, do bibo çimeyê muracatî, do bibo çimeyê moralî, do bibo çimeyê malumatan, do bibo meydanê xoîfadekerdişî…

Derheqê www.zazaki.net de xîyal û fikrê mi wina yo: Nê keyepelî de, çi çîyê ke kirmancan ra eleqedar ê, ma do arê bidin, kom bikin û arşîv bikin. Mavajî, folklorê ma, muzîkê ma, bîyografîya nuştoxan û hunermendanê ma, eserê înan, nameyê dewan, şaristanan, koyan û royanê ma, fotograf û fîlmê cayanê welatê ma, sanikê ma, şîîrî û hîkayeyê ma yê modernî, meqaleyî, axir çi ke şêno Înternet de ca bidîyo, ma do hemîne arê bidin, kom bikin û arşîv bikin. Do keyepelê www.zazaki.net wareyê Înternetî de heta dereceyêk bibo vîrê ma, bibo hafizaya ma. Helbet tena arşîvkerdiş ney, roportajî, xeberê neweyî, aktîvîteyê ke benê zî, qasê qewetê xo ra, ma do înan pêşkêş bikin. Zazakî.Net do seba malumatanê derheqê kirmancan û kirmanckî de bibo çimeyê referansan, bibo wareyê muracatî.

Ma qismê kurmanckî, tirkî û îngilîzkî zî îlawe kerd. Ma şênî her tewir nuşteyanê kurdkîya kurmanckî, tirkî û îngilîzkî zî pêşkêş bikin.

Eke şarê ma ra kesî dest eşt yew gure, eke yewî camêrdîya xo ra ardimêk kerd, mesela eke yewî nameyê dewa xo, nameyê yew royî, yew koyî yan yew fotograf, yew vate, yew nuşte, yew xebere şawite, keyeyê ey awan bo, wa weş û war bo, ney, eke nêkerd, xo rê tena temaşe kerd, hewna wa waş û war bo, keyeyê xo awan bo. Labelê hêvîya ma xurt û pêt a. Ez zana ke şarê ma ra zaf kesê bi xîretî do bi her hawayî ardim bikerê. Roje bi roje www.zazaki.net do bibo yew arşîvêko dewlemend yê kirmancan (zazayan). Ez ha vînena ke nê ziwanê şîrin û delalî pirênê mergî dirnayo. Vernîya ma akerda ya. Wa www.zazaki.net ma hemîne rê, şarê kurdî rê, Kurdistanî rê pîroz bo, bimbarekin bo.
___________

Ferhengok:

amanc (n): amaç
apeymende, -a: geri kalmış (olan)
artêşe (m): ordu
averberdiş (n): 1)ilerletmek 2)geliştirmek
bêeslî (m): soysuzluk
cebilxane (n): cephane
çeke (m): silah
çime (n): kaynak
dagîrker, -e: işgalci
dewlemendî (m): zenginlik
enformasyon (n): iletişim
geşkerdiş (n): 1)geliştirmek 2)güncelleştirmek 3)yaygınlaştırmak
gure (n): iş
gurenayîş (n): 1)işleme 2)çalıştırma 3)kullanma
îslehkerdiş (n): ıslah etme
keyepel (n): web site (bi kurmanckî: malper)
nasname (n): kimlik
muweqet, -e: geçici
nîjadperest, -e: ırkçı
pêşkêş (n): sunum
qedexe (n): yasak
ro (n): nehir
sanike (m): masal
têkilî (m): ilişki
tesnîfkerdiş (n): tasnif etme
tewr (n): en (örneğin, en çok, en fazla)
tora Înternetî: İnternet ağı
vîsteke (m): 1)an 2)lahza
wasita (m): araç
wayîrvejyayîş (n): sahip çıkma
weyekerdiş (n): 1)beslemek 2)bakmak 3)göz kulak olmak