Dewlete Ziwanê Ma Xerepnena

Dewlete Ziwanê Ma Xerepnena
Roşan Lezgîn

Ronayîşê Tirkîya ra nat ma kurdî bi hawayêko hîna pêt kewtî binê tehekumê îqtîdarê tirkan. Ziwanê ma bin ra qedexe bi. Ziwanê tirkî ma ser o ame ferzkerdiş. Ziwanê ma apey mend. Ma ziwanê xo ra dûrî kewtî.

Hetanî çend serrî verê cû zî, ziwanê kurdkî ser o gureyayîş qedexe bi. Kesê ke ziwanî ser o bixebitîyayne yan behsê ziwanî bikerdêne, bi kurdkî binuştêne, hetê dewlete ra bi her hawayî rastê mueyîdeyanê îdarî û cezaî bîyêne. Kesê ke welat de bi kurdkî nuştêne, mecbûrîyet ra, bi yew nameyo mustear nuştêne. La hewna zî girewtiş, îşkence, mehkema û hepisxane ra nêreyayne. Mesela, ez bi xo, reya peyêne, roja 1 teşrîne 2001 de semedê nuştişê kurdkî ra gêrîyaya. Heme kitab, kovar, nuşte, destnuşte, dîsket û materyalê min ê kurdkî, sey delîlê sûcî, dest nîyay ser. Badê mehkemekerdişî, mi nê keresteyê xo waştî la îade nêbîy. Na dewlete, seba ke ez bi kurdkî, bi ziwanê bav û kalanê xo nusena, tam heşt rojî îşkence bi mi kerd. Seba nuştişê kurdkî, ez di rey zî Dadgeha Ewlehîya Dewlete (DGM) de mehkeme bîya.

Partîyê sîyasî yê kurdan, rêxistinê kurdan, şorişger û sîyasîyê kurdan ke serranê 1960-70 ra dest bi mucadeleyê kurdîtîye kerdibi, wina bawer kerdêne ke, ê û çepê tirkan pîya, do sey bolşevîkan şoriş bikerê, îqtîdarê Tirkîya bigîrê destê xo. Dima ra, cor de, bi hawayêko yakobenîst, do hemeyê meselayan, no mîyan de, meselaya ziwanî zî hel bikê. Çi heyf ke şorişêko winasî nêvirazîya, mumkin nêbi. La meseleya ziwanî de, wina aseno ke hetanî nika sîyasîyanê ma fikrê xo nêvurînayo yan zî nêbîyê wayîrê yew fikrê munasibî.

Badê 86 serranê qedexeyan, dezgeyê resmî yê radyo û televîzyonê dewlete TRT, çarçeweyê Weşana Zafziwanîye (Çok Dilli Yayın) de roja 1 çele 2009 de dest bi weşana kurdkî (kurmanckî, kirmanckî) kerd. Eke merdim karakterê îqtîdarê tirkan bîyaro verê çimî, Tirkîya de, yew dezgeyo resmî de, dest bi weşana kurdkî kerdiş, heqîqeten qewimîyayîşêko muhim o. Coka, no derheq de zafê nuştox û sîyasetmedaranê ma hetanî nika zaf çî qisey kerdî. Sîyasîyan ra qismêko pîl, weşana kurdkî sey yew gama muhîme dî û paştgirîya xo nîşan da. Qismêk zî, bê ke tu sedemêko cidî nîşan bidî, weşana kurdkî red kerde, sey yew karê cehşîtîye nîşan da. Ewnîyayîşê mesela de çîyo muşterek yê her di hetan, tena çarçeweyê sîyasetî ra ewnîyayîş bi. Hetanî nika kesî usûlê weşanî, hawayê şuxulnayîşê ziwanî û rewşa ziwanê kurdkî ser o tesîrê musbet yan menfî yê na weşane de zêde çîyê nêvato.

Sedemanê ke kesî bala xo nêdaya ziwanî ser ra yew no yo ke, xora, kurdî ehemîyet nêdanê ziwanê xo. Yanî, ekserîyetê sîyasî û zanayeyê kurdan, herçiqas seba serbestbîyena ziwanê kurdkî mucadele kenê la esas eleqeyê înan ziwanî ra çin a. Ziwanê xo baş nêzanê, qaydeyanê ziwanî ra çîyê fehm nêkenê. Heta ke, qismêko pîl yê kurdperweran alfabeya kurdkî tam nêşinasnenê, nêzanê bi alfabeya kurdkî binusê. Ziwan senî aver şino, senî standardîze beno, yan zî, ziwan senî xerepîyeno? Rewşa ziwanê kurdkî, rewşa lehçeyan çi ya? Nê meselayan de fikrêko zelal yê sîyasîyanê kurdan çin o. Xora, mîyanê kurdan de yew polîtîkaya ziwanî ya bellîkerda ke kurdî ser o mutabiq bê zî çin a. Derheqê ziwanî de hessasîyetê înan, tena vanê, wa ziwanê kurdkî serbest bibo. Uca ra wet nêşinê.

Helbet yeno zanayîş ke serranê 1960-70 ra nat gelek roşinvîrê kurdan, mavajin roşinvîrê sey M. Emîn Bozarslan, Mûsa Anter, M. Malmîsanij û gelekê bînî ziwanî ser o gureyay. Înan dima gelek nuştoxê başî, edîbê ke ziwanî rast gurenenî, ziwanî aver benê, vejîyay meydan. Nê da-vîst serranê peyênan de, welat de, Ewropa de, bi taybet Swêd de, gelek kovar û kitabê edebî weşanîyay. Çarçeweyê Enstîtuyê Kurdkî yê Parîsî de, Enstîtuyê Kurdkî yê Îstanbulî de gelek xebatê erjayey bîy. La ez nê xebatan sîyasetê kurdan ra cîya hesibnena.

Hetêk ra ziwanê kurdkî aver şi, yew ziwano nuştekî virazîya. La hetêk ra zî ziwanê ma xerepîya, ziwan de yew anarşî virazîya. Meselaya xerepnayîş û qirêjkerdişê ziwanî de, bi taybet nê serranê peyênan, kesê ke bi kurdkî nusenê ra qismêko pîl, semedo ke ziwan ra baş fehm nêkenê, ehemîyet nêdanê ziwanî, sereyê xo ser o nêdejnenê, yan zî, zaf binê tesîrê tirkî de mendê, coka ziwanê ma de yew qirêjîye zî virazîyaya. La nika, dewleta ke ziwanê ma qedexe kerdibi, a bi xo, bi hawayêko resmî, ha ziwanê ma xerepnena. Na rewşe, yew talûkeyêko bîn xo reyde ardo.

Dezgeyê dewlete TRT, bê ke amadekarîyêka cidî bikero, bê ke biehemîyet têwbigeyro, merdim şêno vajo ke nişkave ra, qewlê tirkan ra, paldir-kuldur dest bi weşana kurdkî kerd. No sedem ra, merdim şêno bi asanî vajo ke, esasê xo de, dewleta Tirkîya, dezgeyê aye o resmî TRT, mavajin TRT-6, seba kurdan, seba îhtîyacîya kurdan dest bi weşana kurdkî nêkerdo. Çunke sere ra, no gure de, yanî weşana kurdkî yê TRT de, tu cidîyet çin o. Weşana kurdkî yê TRT de cidîyet çin o la ziwano ke halê hazir weşana TRT de yeno şuxulnayîş, bi hawayêko cidî zirar dano her di lehçeyanê ma. Yanî, hem kurmanckî hem kirmanckî (zazakî) hetê TRT ra resmen yenê xerepnayîş, tecawuzê ziwanî beno.

TRT-6 de 24 saetî kurdkî yena weşanayîş. Na weşane ra tena saete 14.00 û 24.00 de, hergû rey bi qasê 10 deqîqeyan xeberê kirmanckî (zazakî) sey tekrar yenê weşanayîş. Sewbîna, hemeyê weşane, bi kurmanckî ya.

Fîlm û bernameyê ke tirkî ra tadîyênê kurmanckî û dublaj benê, seba ke motamot tercume benê, coka zafê reyan ziwanêko berbat yeno şuxulnayîş. Sey nimûneyî, vanê “Aş ji bo ku ardan zirav bihêre, dumençî dumenê…” Ê kesê ke tercume kenê, seba ke ziwan ra, tercume ra baş fehm nêkenê, ferheng ra ewnîyenê, motamot çekuyan tadanê.

Kam wina keno? Nê çî zafane hetê şirketanê produksîyonî yê taybetîyan ra virazîyênê. Nê produksîyonî, heme pîyaseyê Îstanbulî ra yê. Produksîyonê ke nêzdîyê îqtîdarê AKP yê, yan zî, verê cû ra TRT reyde gureyenê, TRT seba dublajî fîlman înan rê şawena. Ê zî, Îstanbul de hema kam qefelna, metnê tirkî pê danê tercumekerdiş. Eynî roje de, hewna, hema kam qefelna, gênê pê dublaj danê kerdiş, teslîmê TRT kenê û pereyê xo gênê. Ne redaksîyonêk, ne kontrolêk! Ne lîyaqatêk, ne qabîlîyetêk!...

Kurmanckî de, herçiqas, hetê şuxulnayîşê ziwanî ra, hawayê qiseykerdişî û dublaj de hetê senkronî ra berbatî estibo zî, hewna, çîyo muhim, alfabeya Celadet Bedirxanî rast gurenenî. La kirmanckî de, hem gendelîya ziwanî esta hem zî alfabeya kurdkî nêgurenenê. Xo rê, goreyê keyfê xo ra, yew alfabe viraşta, sey ziwanê tirkî, kirmanckî (zazakî) nusenî û wanenê. Mesela, vanê “Diyarbakır'da müzik vûzdnoyışdı Şeyhmus Kaya yewınci bı.”

TRT, yew dezgeyo resmî yo. Dezgeyê dewlete bi xo yo. Qaso ke ez zana, çi dezgeyê resmî estê, zaf bi cidîyet gureyenê. Mavajin, eke dewlete qerar girewto ke TRT dest bi weşana kurdkî biko, ganî verê cû ra amadekarîyê cidî bibîyêne. No çarçewe de enstîtu û nuştoxanê kurdan reyde bi hawayêko cidî peywendî ronîyayne. Mîyanê kurdan ra komîsyonêkê ziwanzanan tesbît bibîyêne. No komîsyon hetê kontrolkerdiş yan zî redaktekerdişê ziwanî ra bibîyêne wayîrê selahîyetî. Mavajin, fîlm, bername û muhtewaya xeberanê ke TRT-6 de weşanîyenê, herçiqas hetê dewlete ra, hetê karbidestanê TRT ra tesbît benê la qet nêbo, ziwan, hetê nê komîsyonê zanayanê kurdan ra kontrol bibîyêne.

Seba na mesela, ez bi xo werişta şîya Anqara, ez şîya TRT. Mi berpirsîyaran reyde, koordînatoranê TRT-6 reyde, bi ê her di camêrdanê ke xeberanê kirmanckî (zazakî) amade kenê reyde, bîzzat, qisey kerd. Mi va, “Bi no qayde xêrê şima nêreseno kurdkî la zirarêko pîl gineno piro. Fîlm, bername û xeberê ke TRT de weşanîyênê, xora, şima bi xo înan tesbît kenê. Ma nêvanî ke çira filan yan bêvan fîlm û xeberî zî nêweşanîyênê? Feqet, no ziwan ziwanê ma yo. Gerek şima yew formul bivînê, yew rayîr akê ke, kurdê zanayey ziwanê xo kontrol bikê. Kesê ke ziwan ra hol fehm kenê, gerek şima înan reyde nê karî bikê. Ez bi xo wazena keremê zerrîya xo ra nê gureyî bika. Zemano ke nuştişê yew rêza kurdkî bîyêne sedemê îşkence û zîndanî, bîyêne sedemê kiştişî, mi Dîyarbekir de nê ziwanî rê xizmet kerdo. Mi bi nê ziwanî hende kitabî nuştê. Nika ke dinya bineyke serbest bîya, ez hay-hay wazena ziwanê xo rê xizmet bika. Mi ra teber zî, merdimê zanayeyî, yê ke ziwanî ra hol fehm kenê gelek estê. Merdimê ke emrê xo de yew mektube, yan zî çar rêzî bi kurdkî nênuşto, alfabe nêşinasnenê, ziwanê keyeyê xo, yê dewa xo başebaş nêzanê, nêşenê bi nê ziwanî neşrîyat bikê. Bi no qayde, şima ha ziwanê ma xerepnenê. Merdimê ma yê ke ziwan ra hol fehm kenê estê. Gerek teserufê ziwanê ma destê zanayanê ma de bo. Gerek şima nê îmkanî bidê ma…” Kesî zêde îtîraz nêkerd. La yê xo ra zî nêamey war.

Wina aseno ke dewlete seba ke vajo ez bi kurdkî weşane kena, seba ke şar pê bixapîyo, seba ke peywendîyanê xo yê teberî de, mavajin seba ke peywendîyanê xo yê dewletanê Yewîya Ewropa yan zî Dewletanê Yewbîyayanê Amerîka reyde ziwanê dewlete derg bo, nê gureyî kenê. Xeripnayîş yan zî herimnayîşê ziwanê ma, bin ra, înan rê derd nîyo. Qanûnê weşanan de seba ziwanê tirkî vanê “Türkçe'nin özellikleri ve kuralları bozulmadan konuşma dili olarak kullanılması, çağdaş kültür, eğitim ve bilim dili olarak gelişmesinin sağlanması gerektiği…” Labelê, eke mesela weşana bi ziwanê kurdkî bo, no qanûn tetbîq nêbeno.

Na mesela de, nê hetî ra hetanî nika reaksîyonêk, vengêk kurdan ra nêvejîyayo. Ez hêvîdar a ke zanayeyê ma, wendoxê ma, heme şarê ma, bi taybet zî huqûqzanê ma, her kes herinda xo ra na mesela ser o biciddîyet vindero. Vanê “Türk vatandaşlarının günlük yaşamlarında geleneksel olarak kullandıkları farklı dil ve lehçeler…” Bi no qayde qebul kenê ke tirkî ra teber, Tirkîya de ziwan û lehçeyî estê. Yanî, eke qebul kenê ke Tirkîya de “ziwan û lehçeyî” estê û bi nê “ziwan û lehçeyan” dezgeyê xo yê resmî TRT de weşane kenê, a game, gerek huqûqê nê “ziwan û lehçeyan” zî estibo! Yanî, “mahalli dil ve lehçelerin özellikleri ve kuralları” qey çin ê? Eke yew dezgeyo resmî de bi nê “mahalli dil ve lehçeler”an weşane bena, gelo gerek rîayetê taybetî û qaydeyanê nê ziwan û lehçeyan nêbo? Nê ziwan û lehçeyî hende zî bêwayîr ê?!

Dîyarbekir, 26.01.2009