Doman her di ziwanan pîya yan yewî vernîya ê bînî de bimuso, baş o?

Her di ziwanan eynî wext de musayîş zî yew ziwanî vernîya ê bînî de musayîş zî rayîrê serkewte yê ke ver bi zafziwanîye şinê. Seke gelek çimeyan û nimûneyan de yeno dîyayîş, zaf nimûneyê domanan, ciwanan û pîlan mewcûd ê ke ziwanêkê diyinî bi hawayêko serkewte musenê. Ciwan û pîlî kursanê ziwanî de bi beşdarbîyayîşê dersa ziwanî yan zî beşdarbîyayîşê grûbêk ke ziwanêkê bînî qisey kena, rey-rey zî xo bi xo ziwanêkê diyin musenê, la na rastîyêk a ke domanî ziwanêkê diyinî hem zaf leze hem zî mukemel musenê. Tayê pîlî estê ke emrê xo yê averşîyayeyî yê şeştî, hewtay yan zî heştay de bîle tayê ziwanan musenê. Bi vateyêko bîn, serkewtişê qiseykerdişê yew yan zî yew ra vêşêr ziwanî her emr de mumkin o.

La yeno zanayîş ke emrê xo yê ciwanî de musayîşê ziwanêk seba mudeyê dergî (uzun vade) xo reyde netîceyanê hîna serkewteyan ano. Eke şertê keyeyî musaît bê, merdim çiqas rew bi domanî dest bi musnayîşê di ziwanan bikero hende awantaj o. Seba ke tebîetê domantîye têmîyanek nîyo û domanî bê ke zehmet biancê ziwan musenê coka eke şertî musaît bê ganî merdim rew teşwîq bikero ke domanî di ziwanan bimusê. Bi no qayde di-ziwanîya ke rew ameya demeyê kilmî de faydeyanê fehmkerdişkî (algısal) û komelkî, demeyê dergî de zî cîyayîyanê (ayrıcalıklar) ekonomokî û kulturî dana qezenckerdiş. Eke şertê keyeyî destur danê ke wextêko rew de doman bimuso di ziwanan, pêşnîyaza tewr başe na ya ke hetanî ke mumkin o wa gamê aver dest pêbikero.

Xort û pîlî beşdarê dersa asneberî benê û asneberî musenê. Teknîkê asneberî yê sey qîncelekî (kurbağalama), sebest, piştîser (sırtüstü) û perperikkî (kelebekleme) bi kerdişê zaf egzersizan, bi taqîbkerdişê nimûneyan û hereketanê mîyanê awe yê nê nimûneyan aqilê xo ra vîyarnenê û musenê. Domanê qijî hîna asan û tebîî asneberî musenê. Na rewşe seba musayîşê ziwanî zî wina ya. Fealîyetê qiseykerdiş, goşdarî, wendiş û nuştişî sey çar hemleyanê asnaberîye ma eşkenê vajîm ke hem seba domanan hem seba pîlan benê asneberê zaf başî. Eke îmkan esto ke domanêk bikewo yew hewza di-ziwanîye, alternatîfo tewr mentiqî no yo ke merdim gamê aver şans bido domanî ke her di ziwanan de asneberî bimuso.

Tayê rewşan de badê ke yew ziwan baş ame musayîş, musayîşê ziwanê bînî beno ke hîna baş bo. No, hîna zaf rewşa ke ziwanê tayan (azınlık dili) binê tehdîdê ziwanê zafan (çoğunluk dili) de yo de mewzûyê behsî yo. Eke mîyanê komelî de û welat de ziwanê zafan hîna serdest o, ganî ma tercîh bikin ke verî ziwanê tayan aver biberîn. Doman ke dest pêkerd vejîya kuçe, şi wendegeh, şi bazar, şi mekananê teberî ra geyra, mîyanê komelî de dest pêkerd tewir bi tewir merdiman de dîyalog saz kerd, ziwanê zafan umûmen bi suret aver şino. Tehlukeyo ke vernîyê dadî û babîyanê ke domananê xo zaf rew bi ziwanê zafan danê şinasnayîşî de no yo ke, her ke şo doman do ziwanê zafan hîna zêde bikar bîyaro (kullanır). Domanê zaf qijkekî bîle tey vejenê ke ziwanê zafan ziwanêko winasî yo ke hîna birêz (saygın) o, îtîbar vîneno, warê bikarardişê (kullanım) ziwanê zafan hîna zaf ê. No ri ra ganî ziwan û kulturê tayan yew kokê saxlemî ser o bêrê averberdiş. Domanêk ke ziwanê zafan erey nas kerdo, demeyêko kilm de û bi asanî nê ziwanî museno. Qabîlîyetê ziwanî yê ke ziwanê yewin de qezenc kerdê bi asanî neqlê ziwanê diyin keno, senî ke ferq keno ziwanê zafan hîna muhterem o, coka musayîş de erey nêmaneno. No semed ra ziwanê zafan rew ney, hîna erey musayîş umûmen yew problem nêvejeno. Heta seba ke ziwanê tayan bêro pawitiş ganî na yewe tercîh bîle bêro kerdiş.*

Prof. Dr. Colin Baker

Unîversîteya Bangorî, Galler

* No nuşte kitabê Colin Bakerî A Parents' and Teachers' Guide to Bilingualism (Seba Dadî-Babîyan û Maliman Rehberê Di-ziwanîye) ra bi adaptekerdiş tercume bîyo. Coka tercume bi metnê orîjînalî de motamot yew nîyo.

___________

* Na meqale buroşurê "Polîtîkayê Zafziwanîye û Plankerdişê Ziwanî, Tirkî ra çarnayîş: Roşan Lezgîn, Weşanê DÎSA, Dîyarbekir 2013, r. 21-22" de weşanîyaya.