Dêrsim de Ayabîyayîşê Hişî

Tirkîya de, mîyanê serranê 1925-1945î de cuyêka sîyasî ke paştîya xo dayne rejîmê tek-partîyîye estbî. Na yewe ra sîstem û rejîmêko sîyasî yo antî-demokratîk serdest bi. Weçînayîşê umûmî, esas, bi şeklê tayînkerdişî virazîyayne. Mebusî hetê serekê umûmî yê Firqeya Komara Şarî (Cumhuriyet Halk Fırkası) û eynî wext de serekkomar Mistefa Kemalî ra tayîn bîyêne. Badê weçînayîşî, yanî, badê nê tayînkerdişî, roniştişo verên yê meclisî (TBMM) de nê mebusan Mistefa Kemal Atatirk sey serekkomar weçînayne. Rejîmêko sîyasî yo otorîter, totalîter û antîdemokratîk estbi. Qanûnê Tuncelî nuqteyanê tewr berzan yê nê sîstem û rejîmê sîyasî ra yew o. Sedemê vetişê nê qanûnî de, Dêrsim sey yew kule, sey mîkrobêk ke ganî bîyero çinkerdiş, bîyero pankkerdiş hesebîyeno.

Qanûnê Tuncelî 1935 de qebul bîyo. Û tavilî beyan bîyo. Xususîyeto tewr muhîm yê nê qanûnî no yo ke her tewir muameleyo keyfî yê îdareyî rê rayîr akeno. Qanûn, nê hetî ra nîşanêko muhîm yê zihnîyetê îdareyê ê wextî yo. Bi qanûnê Tuncelî mufetişîya umûmî ya çarine (Dördüncü Genel Müfettişlik) ronîyaya. Mufetişîya umûmî ya çarine mintiqaya Dêrsimî gêna mîyanê xo. Na mintiqa Tuncelîya ewroyîna ra girdêr a. Tayê mintiqayanê Erzingan, Xarpêt û Çewlîgî zî gêna mîyanê xo. Mufetişê umûmî yê çarine walîyê mintiqa yo. Eynî wext de, mintiqa de qumandarê eskerî yo tewr berz o. Mufetişê umûmî yê çarine wayîrê selahîyetêkê winasî yo ke şêno merdiman bigîro, sucdar bikero, mehkeme bikero û cezaya înan, ma vajin, cezaya îdamî înfaz bikero.

Qanûnê Tuncelî qanûnêko meqable şamîl o. Madeyê 35. yê qanûnî de nuşte yo ke qanûn meqable şamîl o. Yanî, seba sucanê ke verê vejîyayîşê qanûnî bîyê zî, do qanûn tetbîq bibo. Rastîyêka akerda ya ke no zidê prensîbanê bingeyênan yê huqûqê ceza de yo. Prensîbanê bingeyênan yê huqûqê ceza ra yew no yo ke, qanûnê ceza seba sucanê ke beyanbîyayîşê qanûnî ra pey benê, tetbîq beno.

Xususîyetanê qanûnî yê balkêşan ra yew no yo ke îddîaname nêdîyena bi merdimanê ke sucdar benê. Heqê mudafeakerdişî nêdîyeno bi meznunan. Meznunî nêşênê avûkat bigîrê, prosesê mehkemekerdişî de çinbîyayîşê avûkatan dîqet ra dûrî nîyo. Nînan ra hîna muhîmêr, prosesê mehkemekerdişî de tercuman zî çin o. Zafaneyê meznunan qet tirkî nêzanê, nêşênê tirkî qisey bikerê. Rewşêka winasî senînîya qanûnî bi hawayêko eşkera meydan de ronana.

Xususîyetêko muhîm yê qanûnî zî no yo ke hukmê îdamî bi tesdîqkerdişê mufetişî înfaz beno. Ma vajin, hukmêkê îdamî ke hetê yew mehkema ra dîyeno, hetanî ke hetê meclisî (TBMM) ra tesdîq nêbo înfaz nêbeno. No xusus seba mewzuatê ceza yê serranê 1930ine zî vîyareno. Labelê no selahîyetê meclisî zî dîyîyayo bi mufetişê umûmî yê çarine. Selahîyet dîyîyayo walî, qumandar û mufetişî ke dewan biveşno û birijno, şarî surgun bikero, sînorê dewan, nehîyeyan û qezayan bivurîno.

Mi vatibi ke qanûn seba muameleyo keyfî rayîr akeno. Seba ke îdam bikerê, qijkerdişê emrê Seyîd Rizayî, hewna, seba ke îdam bikerê, pîlkerdişê emrê lajê Seyîd Rizayî yê qijî Reşik Huseynî, mîyanê nê keyfîyetî de yo. Hetê Seyîd Rizayî bi xo ra tekîd beno ke mehkemekerdişê qijkerdişê emrê Seyîd Rizayî de şahido ke înan ardo salona mehkema, emrê xo lajê Seyîd Rizayî yê qijî ra di serrî qijêr o.

Veşnayîş û wêrankerdişê dewan, bi gazanê kîmyewî cinî û domanê ke xo şikeftan de nimito îmha kerdiş, sungu dekerdiş bi pîzeyê cinîyanê hemîleyan de, bi yew linga domananê di-hîrê serreyan de tepîştiş û sereyê înan dayîş bi zinaran ro û bi no qayde kiştiş, şaro sivîl, cinî û domanê ke fekê dereyan yan verpalê koyan de kom bîyê, teyareyan ra înan ser de varnayîşê bombeyan, bîyayîşê winasî yê ke hertim bîyê.

Roja 10 teşrîne 2009 de, gama ke meclis de “vernîakerdişê demokratîkî” munaqeşe bîyêne, cagirewtoxê serekê umûmî yê Partîya Komara Şarî (Cumhuriyet Halk Partisi) Onur Oymenî hukmatê AKP û serekwezîr Receb Teyîb Erdogan rexne kerdêne, va “Atatirkî 1937 de, 1938 de, [hereketê] Şêx Seîdî de, [hereketê] Agirî de muzakere kerd?” La nêvatê se kerdo. Labelê waştêne ke eynî çî bibo. Ê bîyayîşê ke Dêrsim de serra 1937 de, 1938 de bîyî, Sebîha Gokçen senî şaro sivîl bombardûman kerdibi, gelo mumkin o ke Atatirk nînan ra bêxeber bo?

Esnaya ke qanûnê Tuncelî virazîyeno, meclis de dorê 60 profesorî estê. Qismêko girdê înan zî profesorê huqûqî yê. Yê ke waranê sey tarîx, sosyolojî, zanistê sîyasetî, antropolojî û ekonomî de profesor ê zî estê. Datê Onur Oymenî Hifzirrehman Reşît Oymen zî nê profesoran ra yew o. Datê Onur Oymenî Hifzirrehman Reşît Oymen û babîyê ey Munîr Reşît Oymenî Almanya de bi taybet waranê sey perwerde, têkilî û sosyolojî de perwerde dîyo. Labelê aseno ke nê profesorî tu madeyê nê qanûnî rê, merdim hîna rast vajo, muameleyo keyfî rê tu îtîrazê înan çin o. Gama ke qanûnê Tuncelî yeno bi meclis, aseno ke rayîrêko winasî teqîb kerdo. Serekê meclisî (TBMM) madeyê [qanûnî] yew bi yew dayê wendiş, vato “kam qebul keno, kam nêkeno?” dima ra zî zebt girewto ke qebul bîyo. Bi hawayêko umûmî kesî madeyan ser o fikrê xo beyan nêkerdo yan zî [madeyî] munaqeşe nêbîyê. Qanûnê Tuncelî 38 made yê.

Ma zanê ke nê mebusî bi rayîrê tayînkerdişî ameyê meclis. Kesê ke ê tayîn kerdê, bêguman serekê umûmî yê Firqeya Komara Şarî (Cumhuriyet Halk Fırkası) û eynî wext de serekkomar Mistefa Kemal Atatirk o.

Ê 60 profesoranê ke ma cor ra behsê înan kerd ra yew zî ordînaryus profesor Mehmûd Esat Bozkurt o. Mehmûd Esat Bozkurt serranê 1930ine de wezîrê edaletî yo. Ordînaryus profesor Mehmûd Esat Bozkurt esnaya hereketê Agirî de qiseykerdişêko winasî kerdibi: “Ma nika cayo tewr azad yê cîhanî de, Tirkîya de ciwîyenê. Mebusê şima seba ke bawerîya xo beyan bikero na rewşe ra musaîtêr yewna rewşe nêdîyêne. Coka ez do hissîyatê xo nênimnî. Tirk nê welatî de tekane efendî, tekane wayîr o. Ê ke saf nîjadê tirkî ra nîyê, nê welatî de tena yew heqê înan esto. Tirkan rê heqê xizmetkarîye û heqê kole bîyayîşî. Dost û dişmenî, hetta ke koyî, wa nê heqîqetî winî bizanê.” (Milliyet, 30 Eylül 1930, O ke neql keno: Lucien Rambout, Çağdaş Kürdistan Tarihi, Komal Yayınları, Ankara 1978, r. 132)

Perwerdekerde bîyayîş, kalîteyê perwerdeyî berzkerdiş, nêbeno manîyê ronayîşê îdareyêkê otorîter û totalîterî. Lebalê înkar, îmha û asîmîlekerdişê kurdan Tirkîya de her game seba fikr û kerdenanê faşîstan rewşêka musaîte amade keno. Seke 1937-1938 de Dêrsim de bîy, her wext kerdenê nê prosesî yê ke dereceyê jenosîdî de yê zî, bîyê.

Ganî merdim xo vîrî ra nêkero ke nê vateyî hetê wezîrê edaletî yê ê wextî ra, şaristananê rojawanê Tirkîya ra yewî de, dewrê “weçînayîş”êk de amey vatiş. Eke ma dîqet bikin, profesor Mehmûd Esat Bozkurt vano “Tirkîya welato tewr azad yê cîyanî yo.” La no “welato tewr azad” de kurdan rê “heqê xizmetkarîye” û “heqê kolebîyayîşî” ra teber sewbîna heq nas nêbeno. Ganî merdim naye sey çewtbîyayîş û tenaquzê (çelişki) îdeolojîya resmî hesab bikero.

Prosesê mucadeleyê nê 25-30 serranê peyênan de seba şikitişê mucadeleyê kurdan aseno ke dewlete lebitîyena ke cereyanêk bi nameyê zazaperestîye aver bero. Vanê, zazayî tirk ê, tayê tirkî bîyê zaza. Dirîtîya îdeolojîya resmî tavilî bala merdimî ancena. Semedo ke kurd û qizilbaş bîy, coka jenosîd înan ser o tetbîq bi, ewro zî lebitîyenê ke vajê nê tirk ê. Dewlete çarçewaya na propaganda de şêna tayê kurdanê zazayan zî bifîno mîyanê têwgerî. Na babete de proseso ke ganî kurdê zazayî hertim vîrê xo de bigîrê, no yo. Kurdê zazayê elewîyî yê ke Dêrsim de ciwîyenê. Serranê 1937 û 1938 de çi ame bi sereyê kurdanê zazayanê elewîyan yê Dêrsimî ser de? Vatişanê wezîrê edaletî yê ê wextî ordînaryus profesor Mehmûd Esat Bozkurtî ra bi hawayêko eşkera fehm beno ke no muamele çira layîqê kurdanê zazayan ameyo dîyayîş, çira kurdan ser o jenosîd ame tetbîqkerdiş. Ganî merdim bala xo bido nê çewtî û tenaquzanê îdeolojîya resmî ya derheqê kurdan de. Derheqê kurdanê zazayan de eke merdim biewnîyo nuşteyo bi sernameyê “Kirmanckî, Kırdkî, Dimilkî, Zazakî” yê Roşan Lezgînî ra, hol beno. (www.zazaki.net, 26 Tebaxe 2009) Ez hêvî kena ke tirkîya nê nuşteyî bi sernameyê “Kurdê Zazayî” zî biweşanîyo.

Tîya de, tavilî kewno verê çimê merdimî ke hetê fehmkerdiş û analîzkerdişê fenomenan ra mîyanê qismêkê zaf pîl yê tirkan û kurdan de ferqêko zaf muhîm yê zihnîyetî esto. Roşinbîrê tirkan, Mehmûd Esat Bozkurtî “çepgîr” hesibnenê. Qismêkê baroyan û qismêkê fakulteyanê huqûqî dezgeyanê xo de heykelê ey çiknenê. Tekîd beno ke Mehmûd Esat Bozkurt nameyêko muhîm yê roşndarbîyena tirkan a ke komare reyde dest pêkerda yo. Kurdî, ma vajin, roşinbîranê kurdan zî Mehmûd Esat Bozkurtî bi termanê sey “nîjadperest”, “faşîst” “kehenperest” û “kolonyalîst” name kenê. Na rastîyêka eşkera ya ke fehmkerdişê roşinbîranê kurdan û fehmkerdişê roşinbîranê tirkan derheqê Mehmûd Esat Bozkurtî de zidê yewbînan de yê. Na babete de na nuqte bi hawayêko akerde xo bellî kena. Fenomenê sey Îtîhad we Tereqî, mucadeleyê neteweyî yê tirkan, peymana Lozanî, hereketo pîl yê kurdan yê serra 1925î, hereketê Agirî yê serra 1930î, Dêrsim 1937-1938, hedîseya hîris û hîrê guleyan (1943), Helebçe, ronîyayîşê îdareyê mintiqaya Kurdîstanî seba tirkan û seba kurdan bîyayîşê zaf cîya yê, mesajanê zidê yewbînan de danê. Ganî na yewe bala merdiman ra dûrî nêfînîyo.

Xovîrîrakerdiş-Dayîş Xovîrîrakerdiş

Vateyanê muhîman yê ke derheqê kurdan de bîyerê vatiş ra yew no yo ke, bi hawayêko pêt xovîrîrakerdiş û dayîş xovîrîrakerdişêk dom keno. Hetanî vizêr zî dêrsimijan qalê qewimîyayîşanê 1937-1938î nêkerdêne. Seba na babete yew eleqe zî çin bi. Ma seranê 1970ine bîyarin vîrê xo. Dêrsîm Tirkîya de sey yew mînyatorê çepgîrîye bi. Dêrsim de buro û terefdarê heme fraksîyonanê çepê tirkan estbîy. Fraksîyonê çepê kurdan zî bi hawayêko zeîfek estbîy. PKK reyde na rewşe vurîya. La vurîyayîşêko bingeyên nêvirazîya.

Dêrsimijî xelîfe Elî, lajanê Elî Hesen û Huseynî ke tu eleqeyê înan kurdan reyde çin o, qet xo vîrî ra nêkenê. Misêwa înan ra meded wazenê. [Hedîseyê] Kerbela ke serra 681 de [qewimîya], şerê îqtîdarî yê mîyanê ereban bi. Ê ke Kerbela de kişîyay 72 kesî bîy. Terefdaranê Huseynî cayêkê zaf nêzdîyê royê Feratî de konê xo ronabîy la seba ke terefdaranê Yezîdî heme rayîrê şîyayîşê verê royî birnabîy, cokê zafê nê 72 kesan teşne ver merdî. Yeno zanayîş ke terefdaranê Yezîdî pelê Quranî kerdê şimşêranê xo ra û êrîşê terefdaranê Huseynî kerdo. Naye ra dêrsimijî danê xo ro, xo wenê.

Na rey serra 1937-1938 de, vanê 50 hezarî ra zêdeyêr kurdê elewî kişîyayê. Roportajo ke rojnameyê Akşamî ra Ozlem Çelik cagirewtoxê serekê CHP Onur Oymenî reyde kerdo de vana, no reqem 90 hezar o. (Akşam, 16 teşrîne 2009) Sererkanîye zî vana, dorê 11 hezarî kiştey, 13 hezarî zî surgunîy estê. Labelê ancîna zî hetanî ke Onur Oymenî roja 10 teşrîne 2009 de ke meclis de qisey kerd û badê ke vera nê qiseykerdişî de hetê raya umûmî ra reaksîyonî virazîyay, dêrsimijan qalê nê hedîseyan nêkerdêne. Qalê Seyîd Riza, Elîşêr û Nûrî Dêrsimî nêkerdêne. Na babete de xovîrîrakerdiş û dayîş xovîrîrakerdişêk estbi. Nimûne, roja 8 teşrîne 2009 de Îstanbul de Meydanê Qadîkoy de mitîngo pîl yê elewîyan virazîya. Beno ke dêrsimijî zî beşdarê nê mitîngî bîyê. La mitîng de derheqê Seyîd Riza, Elîşêr, Nûrî Dêrsimî û jenosîdê Dêrsimî de tu fotograf û pankart nêkewt verê çimî. Qiseykerdişan de behsê nê merdiman û hedîseyan nêbi.

Qiseykerdişê Onur Oymenî ra pey qiseykerdiş û munaqeşeyan dest pêkerd, merdimanê kalan dest pêkerd vîrardişê xo vatî. Merdim şêno naye sey ayabîyayîşî bihesibno. No ayabîyayîşê hişî û fehm bîyayîşê îdeolojîya kolonyalîste, yeno manaya ganebîyayîşê ruhê ke kolonyalîstan bi hawayêko sîstematîk kişto. Ez nê qenaetî de ya ke no zanayîş û ayabîyayîş her ke şiro do hêzdar bibo û dom bikero.

Seba ke bawerîya elewîyîye însanî vernî de gêna û hetê mezlûman de ca gêna coka tebîî yo ke paştgirîya terefdaranê Elî, Hesen û Huseynî bikero. Labelê çîyêko şaş o ke dêrsimijî xo înan reyde bikerê yew û bilebitîyê ke mîyanê xo înan de pabendîyêka organîke tesîs bikerê. Şîîyîye helbet muslumanî ya. Labelê elewîyîye bawerîyêka teberê îslamî de ya. Na rastîyêka eşekera ya ke baw û kalê elewîyanê ewroyî îslam nêbîy. Bala merdimî ra dûrî nîyo ke dewlete lebitîyena ke elewîyan seba muslumanîye asîmîle bikero û elewî zî seba ke nê zext û zorî xo ser ra kêmî bikerê, xo sey musluman nawnenê.

Prosesê Dêrsim 1937-1938î ardiş vîrê xo de, esas, keso ke ganî merdim ey rexne bikero Onur Oymen nîyo, Kemal Kiliçdaroglu yo. Wextê jenosîdî de keyeyê Kemal Kiliçdarogluyî ra zî gelek kesî ameyê kiştiş. Keyeyê Kemal Kiliçdarogluyî ra çend kesî zor çiqîyam felitîyay. Senî ke her cayê Dêrsimî de jenosîd virazîyayo, Qisle (Nazimiye) de zî virazîyayo. Kemal Kiliçdaroglu bi xo qal keno ke serekanê senatoyê komare (Cumhuriyet Senatosu) ra û wezîrê karê teberî yê wextêk Îhsan Sebrî Çaglayangilî ey rê qal kerdo ke înan kurdê qizilbaşî senî qetl kerdê. Îhsan Sebrî Çaglayangilî qal kerdo ke înan senî dewî, banî, gomeyî, axurî, veşnayê û wêran kerdê, dima, cinî û domananê ke xo şikeftan de nimito, înan senî gazê jehrênî rijnayê înan ser û kurdê qizilbaşî sey merreyan bi jehrî vistê. La ancîna zî Kemal Kiliçdaroglu vera qewmê xo de xo xerîb keno. Ey nê çî kerdê xo vîrî ra. Vera polîtîkayanê ke nê çîyan danê vîrî ra kerdiş de tu reaksîyonêkê ey çin o. Yew merdim, merdimêko wende, vera nê qetlîamanê ke kokê ey, keyeyê ey qir kerdê de senî hende bêpaxav beno? Helbet no zî netîceyêko wina yo ke prosesê perwerdeyêk ra hasil beno. Ganî bi delîl û fenomenanê dewlemendan kirîtîk bibo ke perwerdeyê îdeolojîya resmî senî tetbîq beno.

Weçînayîşê îdareyê mehelîyan yê 29 adare 2009 de Kemal Kiliçdaroglu namzedê beledîya pîle yê Îstanbulî bi. Wextê nê weçînayîşî de, demeyê propaganda de seba Kemal Kiliçdarogluyî çapemenîye de vatêne “Gandî”. No teşbîhêko zaf şaş o. Teşbîhêko winasî yo ke zanayîşê tarîxî ra bêpahr o.

Gandî pêşewayêko zaf muhterem o ke seba welat û şarê xo mucadele kerdo. Nameyêko muhîm yê hereketê neteweyî yê rizgarîya hindîyan o. La Kemal Kiliçdaroglu, ê ke wazenê welat, milet, ziwan û kulturê ey tarîx ra û rîyê dinya ra wedarê reyde hemkarîye keno. Teşbîhêko winasî ancax çapemenîya tirkan ke sey şubeyêkê îstîxbaratê milî yê tirkan (MIT) xebitêna, şêna bikero.

“Dijê dagîrkerîya emperyalîste bîyayîş” sloganêko winasî yo ke mudaxeleyê DYA yê Îraqî ra ver, adara 2003 ra ver û badê pey zaf tekrar bîyêne. Tirkîye de qismêko muhîm yê “çepgiran” kurdan ra vatêne “Ganî kurdî Sedam Huseynî reyde bîbê yew û vera DYA mucadele bikerê, şer bikerê.” CHP û Kemal Kiliçdaroglu zî nê fikrî de bîy. Herçiqas tîya de sloganê şorişgerî yê sey “mucadeleyê vera emperyalîzmî”, “dijê dagîrkerîya emperyalîste bîyayîş” şuxulnenê zî, esas, na kehenperestîyêka zaf gird a. Çunkî venga kurdan danê ke kurdî Sedam Huseyno ke qirê kurdan ardo, yanî qesabê xo reyde hemkarîye bikerê. Labelê ma zanê ke vera jenosîdo ke Sedam Huseynî kurdan ser o tetbîq kerd de bêveng mendî, xo ro nezanîye rona, xo kerr kerd. Mîyanê çepgiranê tirkan de ê ke Sedam Huseynî rexne kenê ke “çira tena yew Helebçe viraşte, çira zaf Helebçeyî nêviraştî û kokê kurdan nêqelênayo” zî estê.

Nameyê Kemal Kiliçdarogluyî sey “camêrdo ke bêrayîya sîyasetkaran eşkera kerd” vîyartêne. Keso ke nêbo xo, bi şexsîyetê neyar û dişmenê xo reyde bibo yew, xapênayîş û bêrayîya ke ro keye û şarê ey bîya qet xo rê nêkero derd, tu qîymetê ey çin o ke werzo bêrayîyê ke cuya ekonomîkî û cematkî yê Tirkîya de estê deşîfre bikero, nê bêrayîyan taqîb bikero. Çunkî eşkera yo ke bêrayî û neheqîya tewr girde 1938-1938 de vera şarê Dêrsimî bîya.

_____________

Tirkî ra çarnayox: Roşan Lezgîn

(*) No nuşte bi sernameyê “Dersim’de Bilincin Uyanışı” roja 30.11.2009 de Zazakî.NET de weşanîyaya.