Dêrsimî Ser o Kitabêko Muhîm: Dêrsim

Nuştoxê nê kitabî Andranîk armenî yo û wina aseno ke wezîfedarêkê dêrê armenîyan bîyo. Reya verêne wisarê 1888î de yew embazê xo reyra qesebaya Kyoxve [Gêxî?] ra ver bi Dêrsimî keweno rayîr. Tayê mintiqayanê Dêrsimî ra gêreno. Dima reyna şino bi Dêrsim, na reya peyêne hîna vêşî şino mîyanê Dêrsimî.

Andranîk derheqê raywanîya xo de, derheqê cografyaya Dêrsimî de, derheqê şarê ucayî de, bitaybetî derheqê kurdanê Dêrsimî de bi teferuat nuseno. Coka no kitab derheqê tarîxê seserra newêsine (1828-1895) yê Dêrsimî de, bitaybetî hetê têkilîya kurdanê Dêrsimî û Dewleta Osmanî ra zaf balkêş o, heta bêemsal o.

Kitab reya verêne 1900 de hetê Yewîya Weşanxaneyanê Armenîyan ra Tîflîs de bi nameyê “Dêrsim, Çanaparhordûtyûn Yêv Aşxarhagrûtyûn”î weşanîyêno. Serrêk dima, yanî 1901 de çapa ey a diyine weşanîyêna.

Serdar Uçar fotokopîya nê kitabî dano Malmîsanijî. Malmîsanij zî seba tercumekerdişî dano Têmûrê Xelîlî. Têmûrê Xelîlî armenîkî ra tercumeyê lehçeya kurmanckî keno û Weşanxaneyê Dengî hezîrana 2009î de Dîyarbekir de bi nameyê “Dêrsim, Rêwîtî û Erdnîgarî” weşaneno.

Dima hetê Roşan Lezgînî ra seba kirmanckî (zazakî) tercume bîyo û Weşanxaneyê Vateyî weşanayo. Kitab di qismî û 160 rîpelî yo.

Kunyeya kitabî: Andranîk, Dêrsim - Raywanî û Cografya, Kurmanckî ra Çarnayox: Roşan Lezgîn, Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul, 2010, 160 rîpelî

Adresa waştişî: Vate Yayınları, Katip Mustafa Çelebi Mahallesi, Tel Sok. No: 18 Kat: 3, Beyoğlu – İstanbul, Tel: 0 212 244 94 14, e-post: wesanxaneyevateyi@hotmail.com

Dîyarbekir de: Ekinciler Cad., Nurlar Ap., Kat 3, Ofîs – Dîyarbekir

* * *

Kitab ra qismêk:

Ez ronişto. Ê zî dorê mi de kom bîy, her yew cayêk ronişt. Mi cixarayêk waşte. Yewî qelûna xo bi tutin dekerde, viste ta û da mi. Mi dest pêkerd ante. Mi çend nefesî antîy, her kes pabeyê mi bi ke ez do çi vajî.

Ê ke bi tirkî zanayêne, mi ra va, “Ti çira şaş manenî?” [Mi va], “Ez seba naye ecêb menda ke her yewê şima mêrxasê bi name û veng î, şima bi karêkê winasî xo şenik kenê. Zaf ra tay ez rastê qaçaxan ameya la mi qaçaxê sey şima çengene nêdîyê ke seba di parçeyî palas û pulisan raywanêkê belengazî viran bikerê. Nika çi kewt bi destê şima? Şima do bi nê kincan dewlemend bibê? Şima her yewî rê do çi bikewo? Ê çîyêk zî nîyê û şima bîlasebeb ez şelênaya.” [Ey va], “La ma do se bikerdêne?” [Mi va], “Şima şênayêne karwanê girdan bişelênê. A game do bi hezaran zerdî bikewtêne destê şima. Şima do bibîyêne wayîrê estoranê rewanan û çekanê holan. Sey nimûneyî, şima şênayêne şirê serê rayîrê Xozat-Babêrdî, xo bitelênayêne û şima şênayêne her kesî uca talan bikerdêne.”

Qaçaxan dest pêkerd yewbînan reyde dekewtîy mîyanê suhbetî. Hema ke yewî vateyê xo nêqedênabîy, yê bînî bi qare-qar des bi xeberdayîşî kerdêne. Ê ke bi tirkî zanayêne mi ra persa va, “Ti do ma hetanî o cayo ke ti pêşnîyaz kenî, biberî?” [Mi va] “Eke şima mi sey embazê xo qebul bikerê, ez do rayberîya şima bikerî.”

Hewna dest pêkerd, xeberdayîş û munaqeşe kerd. Badê munaqeşeyêkê derg û dilayî, ê kincê ke mi ra girewtbîy, açarnay û va, “Xo ra bide ke ti nêcemidî.” Înan ra yewî mi ra persa ke ez nîşandarîye zana yan ney, yanî, ez şêna bidî nîşan ro yan ney? Mi va, “Ez do biceribnî.” Yewî tifingê xo degirewt û da mi ke ez nîşanêkê dûrî ro bidî. Înan nîşan rona û mi gule verda nîşanî. Guleyê mi gina nîşan ro. Gama ke qaçaxan na yewe dîye, her yewî dest pêkerd hetê xo ra pesnê mi day, va “Willay camêrd o.”

Mi kincê xo day xo ra û mi da înan dima. Ma daristan ra ver bi dewa qaçaxan şîy. Badê çarîgêk ma resay bi dewe. Nameyê dewe Pax bi. Dewe da-des keyeyî bî û gelîyêk de bî. Her çar hetê dewe koyê bidaristanî bîy.

Ma dekewtîy dewe. Dewijan dîy ke mîyanê dewijanê înan de xortêko nenas esto, şaş û methel mendîy. Ê qaçaxê pîlî ra persay va, “Heso inê kam o? ” Hesî bi fekêko bihuyayîş va “Ma daristan de qefilna û ard.” Dima hemeyê dewijan, qijan ra bigîre hetanî bi pîlan, dorê mi de kom bîy û dest pêkerd bi çimanê beloqan ewnîyay mi ra. Înan ra tayêne dest pêkerd destê xo day mi û kincanê mi. Yewî ewnîya didananê mi ra, ê bînî ewnîya çimanê mi ra, ê bînî ewnîya dest û linganê mi ra. To vatêne qey nê koyan ra wehşêk qefilnayo. Êdî mi nêşêna xo de bigîrî, ez huyaya. Hes zî huya û va, “Heyra, no wehş nîyo ke ma ko ra qefilnayo, şima hende şaş û methel mendê, o zî merdimêko sey ma yo. Camêrd raywan bi, rastê ma ame, ma zî sey mêmanî o ard bi dewe. Merdim o û armenî yo.” Xortêko bi gewde qîra va, “Armenî yo?” Agêra mi ser va, “Ti armenî yî, axbar?” Û ver bi mi ame. Mi cewab da va, “Belê, ez armenî ya.” [Ey va] “Eyla ti senî kewtî destê nê kutikan?”

Xort armenîyêko famîlyaya mîrakyanan ra bi. Na dewe de, o bi neferanê keyeyê xo kurdan reyde mendêne. Dewe de tena keyeyê înan yê armenîyan bi. Û gama ke mi ey ra va, senî rayîr ra amey ez talan kerda û ez senî ameya şelênayîş û bi çi hawayî kincê mi reyna ro mi açarnayê, a game ey bi hêrsêko pêt verê xo da Hesî û va, “Wa herinda ey de şima bîyêne. O armenî yo. Şima senî merdimê ke şinê dêr şelênenê, bêwayîrênê… Veradêne wa şiro, eke ney, bawer bikêne, ez sond wanena, wa dadîya mi cinîya mi bo ke ez dewe de gonî nêdî rijnayene.” Hesî kilmek cewabê ey da va, “Ma o nêgirewto û ne zî ma o talan kerdo ke ti wina hêrs benî. Ma sey mêmanî ardo dewa xo. O axayê ma yo. Do cayanê başan nîşanê ma bido û rayberîya ma bikero ke ma estoran, çekan û zerdan bîyarin.” Gama ke Karoyî nameyê estor, çek û zerdan eşnawit, xo ver de nerm bi, xaseten gama ke fehm kerd ke ez razî bîya seba talanî rayberîya ey bikerî. Ey û Hesî pêkerd û waşt ke raywanîye de o zî ma reyde bibo embaz. Heme xortê dewe dorê mi de kom bîy, seke ez serekê înan bî, hêvî û rica kerdêne ke ez înan zî bikerî embazê raywanîye. Înan heme çekê xo ardîy, nîşanê mi day ke ez bivînî û bawer bibî ke çekê înan estê û ê şênê şer bikerê. Çekan ra teber, înan dest pêkerd hêzê xo nîşanê mi da ke ez vêşêr bawerîya xo bi înan bîyarî. Eke ez hemîne nêberî, qet nêbo ez mîyanê înan ra weçînayîşêk bikerî.

Ê neke tena bi pêşnîyaza mi qayîl bîy, ser de zî mi bivatêne bêrin ma xo awe de ray bikerin, ê amade bîy bi yê mi bikerê, tena wa waştişê înan biameyêne ca. Înan mi ra vatêne “Axa”. Yanî serekê înan. Û seba her ferman û emrêkê mi bîyarê ca, serê şimşêr û tifinganê xo de sond wendêne. Înan pêşnîyazê mi bi heskerdiş qebul kerd. Ardîy desteyêk çekê weçiniteyî mi ra girêday û da-des xortê çekdarî yê bijareyî day mi ke mi rê embazey û rayberîye bikerê la mi înan rê sipas kerd û mi va ez wazena tena şirî. Înan verî razînêbîyayîşê xo nîşan da la dima, gama ke mi ê dayî bawerkerdene ke nêbeno ez tayê siranê xo înan ra vajî. Badê nê vatişan, înan sey serekê xo qedrê mi zana û ez rehet verdaya ke ez bi yê xo bikerî. Mi tena Karo girewt xo het ke hetanî dewa Havlorî rayberîya mi bikero û bê ke bikewo mîyanê dewe, agêro. Mi soz da înan ke badê hewteyêk ez do agêrî dewa înan û înan bivînî.

Înan bawerîya xo bi vateyanê mi arde û ez rehet verdaya.