Îdyomî û Cinîyî

Ferhengê Îdyomanê Tirkî newe ra çap bîyo. Ferheng tena yê îdyoman nîyo. Tede vateyê verênan zî estê. Çapa newîye (newa) de îdyomê ke tede heqaret bi cinîyan beno, ferheng ra vetê.

Rast a ke xeylê îdyomî bi zihnîyetê “camêrdîye” ameyê vatene, serdestîya camêrdan îfade kenê. A serdestîya ke cinîyan nizm, kêmaqil, bêyom, xor û heqîr vînena.

Tirkî ra çend nimûneyî:

“Kadın erkeğin şeytanıdır.”

“Al atın iyisini yiyeceği bir yem, al avradın iyisini giyeceği bir don.”

“Avradı er saklar, peyniri deri.”

“Avrat malı, kapı mandalı.” ûsn.

Îdyom û vateyê verênan yê winasî tirkî de zaf ê.

Mi meraq kerd, derê ziwanê ma de zî îdyomê winasî estê? Îdyomanê ma de cinîyî senî îfade benê?

Çimeyo ke ma ci ra îstîfade bikerê, birêz Roşan Lezgînî amade kerdo: “Ferhengê Îdyomanê Kurdkî (Kirmanckî/Zazakî)”

Ferheng hetê Weşanxaneyê Vateyî ra 2005 de neşr bîyo, tede 2691 îdyomî estê. Warê îdyoman de xebata yewin a.

Mi no ferheng sera-ser bi meqsedê cêrênî newe ra etud kerd. Tayê îdyomî estê ke cinîyan goynenê, xasekî û delalîya înan îfade kenê. Tayê, qisimê cinîyan ser razînêbîyayîş û sîtemkarîye îfade kenê la ziwanê xo kîbar o. Mesela, sey “Dayê mi vil û nêrgizî, dayê şarî gay û bizî.” Tîya de lajî kênayan ra holêr yenê dîyene. Yanî, yê mi kêna yê, kar û gureyî rê nêbenê la yê şarî laj ê, kar û gureyî rê benê.

Tayê îdyomî estê ke hendê îdyomanê tirkî mebo zî cinîyan nizm û sucdar vînenê. La hûmara xo zaf zaf kêmî ya. Hemeyê ferhengî de çar îdyom ê.

“Dele Bexdad de bilawo, kutik tîya ra şino.”

“Dele boçe nêkero, kutik nêdano dima.”

Tîya de hetê cinsî ra hal-hewalê cinîyan û camêrdan îfade beno. Çi beno bibo suc, gune, xeta bena yê cinîyan! Çi ke bîyo cinî kerdo, sucê camêrdî qet çin o!

Di îdyomî hema-hema sey îdyomanê tirkî yê. Cinîyî nizm yenê dîyene, heqaret bi înan beno.

“Mendîla/mexmela cinîyan antiş xo ser de.”

Tîya de teres û tersonekbîyayîşê camêrdan îfade beno.

“Sey cinîyan bîyayîş.”

No îdyom, eke seba cinîyan bêro vatene, manaya xo musbet a, holî û çustîye îfade keno. La eke seba camêrdan bêro vatene, teresbîyayîşê înan îfade keno.

Çi rind ke ziwanê ma de îdyomê winasî zêde nîyê. Sebebê xo çi yo? Nêbeno ke merdim bivajo mîyanê kirmancan (zazayan) de cayê cinîyan ezîz o, coka. Wina nîyo. Mîyanê kirmancan de zî cinîyan ser o zor û tehda esta, neheqîye bi înan bena. Ancîna zî cinîyî hem mîyanê keyeyî de hem zî mîyanê komelî de hebêk serbest ê. Yew camêrdo kurmanc nêşono çar-panc cinîyan nêano. Eke cinîya verêne ra domanê xo mebê cinîya dîyine ano la ancîna zî çîyo winasî mîyanê komelî de weş nêno dîyene.

Ma wexto ke merdim îdyomanê winasîyan ferhengan ra bivejo nê zihnîyetê xirabî ra xelesîyeno?

Beno ke bi no hawa tayê kesî gîyê xo bi vewre bitemirnê. Hetanî camêrdan zihnîyetê xo nêvurînayo, peynîya na xirabîye nêna.

____________

* No nuşte “Newepel, Rojnameyo kulturî yo 15 roje, Hûmare 30, Dîyarbekir, 16-30 Hezîrane 2012, r. 4” de weşanîyayo.