Edebîyatê Ma de Hîkayeya Tewr Verîne

Riyê qedexeyê wuşkî ra, riyê tehda û zilmî ra û helbet riyê apeymendişî ra melumatê derheqê tarîxê ma de erey sererast benê. Labelê verînanê ma vato “Vaş binê tehtan de nêmaneno!” Raştî bi sebir roja xwu pawena û netîce de mij û dûmanî kena vila, eyan-beyan xwu eşkera kena.

Mesela, heta nika ma edebîyatê ma yê modernî kovara Tîrêj (1979-81) ra dayne destpêkerdiş, ma vatêne edebîyatê ma yê modernî de hîkayeya yewine Tîrêj de weşanîyaya. La gereka ma eno zanayişê xwu revîze bikin. Çimkî hîkayeya ma ya yewine bi nameyê “Maceraya Silêmanê Gincî” 15 gulan 1963 de rojnameyê Roja Newe de weşanîyaya.

Tenya yew hûmara enê rojnameyî vejîyaya. Rojname de metnê tirkî hîna zaf ê, la metnê kurmancî û kirdkî zî estê. Rîpel 8 de kunyeya rojnameyî wina nusîyaya:

ROJA NEWE

Ayda bir Kürtçe ve Türkçe çıkar. Edebi, fikri ve siyasi gazete.

Sahibi: Doğan Kılıç S. Şıhhesenanlı

Mesul Müdürü: Halil Kılıçkaya

Umum Neşriyat Müdürü: Hasan Buluş

Diyarbakır temsilcimiz: Abdurrahman Efem

Ankara temsilcimiz: Selim Hangül

Siverek temsilcimiz: Zülkif Karahan

İdarehane: Cağaloğlu, Nuruosmaniye Cad.No: 81/6 Emek İşhanı, Kat 1, İstanbul

Basıldığı yer: Sıralar Matbaası

Rîpel 8 de bi sernameyê “Kürtçe Kelimeler Listesi” yew ferhengek esto, tayê kelîmeyê tirkî û kurdî (kurmancî û kirdkî) diyayê têver. Kurmancî û kirdkî sey “Kürmancice Lehçesi” û “Zazaca Lehçesi” nuştê û her di piya sey kurdî name kerdê.

Mi dîbi, tayê cigêrayişan de behs biyêne ke Roja Newe de di metnê kirdkî estê la behsê muhtewaya nuşteyan nêbiyêne. Belê, nika ke ma bala xwu danê, raşt a, di metnê kirdkî tede estê; metno yewin, rîpel 4 de yew deyîr a. Metno diyin zî rîpel 4-5 de yew hîkaye ya.

Nameyê nuştoxî hîkaye ser o çinê bo zî diyar o ke hetê vetoxê rojnameyî Doğan Kılıç Şıhhesenanlı ra nusîyaya. Çimkî seba ke di nuşteyan de nameyê ey viyareno, coka binê nuşteyêk de Roja Newe nuşto, êyê bînî zî bêname weşanayê. Nuşteyê kesanê bînan bi nameyê înan weşanîyayê. Ma vajin, binê yew deyîre de nameyê Seyyid Mahmut Baran nuşte yo. Ancî, nuşteyê ke îktîbas kerdê zî bi nameyê Ahmet Kabaklı, Ecvet Güresin, Mala-i Cizri, R. Mc Carus, L. V. F. Minorsky, Şeyh Ahmedi Cezeri nuşte yê. Yanî eger yewna kesî ena hîkaye binuştêne, muheqeq nameyê ci nusîyayne.

Doğan Kılıç Şıhhesenanlı bi xwu Erzingan ra yo, kirmanc o la weş kurmancî zî zano, yanî metnê kurmancî yê bînî zî ey nuştê, hîkaye zî bi kirmanckîya Erzinganî nusîyaya. Coka qet şubhe çin o ke ena hîkaye hetê Doğan Kılıç Şıhhesenanlı ra nusîyaya.

Herçiqas sey yew mesela bo û behsê zeman, bîyenan û mekanê raştkînî bikero zî seba ke ma sey hîkaye, yanî kategorîyê eseranê pêardeyan de nêvînin, tu behaneyêk çin o. “Maceraya Silêmanê Gincî” hîkaye ya, hetê Doğan Kılıç Şıhhesenanlı ra nusîyaya û 15 gulan 1963 de rojnameyê Roja Newe de weşanîyaya. Edebîyatê ma de hîkayeya tewr verîn a.

Cêr de, verî, şeklo ke mi redakte kerdo ez weşanena. Redaktekerdiş de, hema vajin ke tenya mi alfabe û îmla raşt kerdî. Xwura wendoxî bi xwu eşkenê bidê têver ke mi senî redakte kerda. Bin de zî tam hawayo ke rojname de neşir biya, tirkîya ci zî tedir, ez neqil kena.

Doğan Kılıç Şıhhesenanlı (1927-2004)

Goreyê malumatê ke Îbrahîm Bulak meqaleya xwu ya bi nameyê "Kayıp bir Kürt ve Alevi aydını: Doğan Kılıç"de ke rojnameyê Yeni Özgür Politika de weşanîyaya dano, Doğan Kılıç Şıhhesenanlı 1927 de Erzingan de ameyo dinya. Terteleyê Dêrsimî de pîlê înan heme hetê dewlete ra ameyê qetilkerdiş, ê ke mendê surgunê Burdurî biyê. Ciwanîya xwu de şiyo Amerîka, new serrî uca mendo, 1956 de ageyrayo Tirkîya û Beledîyeya Îstanbulî de şixulîyayo. Riyê tehda û zilmê dewlete ver 1973 de şiyo Ewropa, 1974 ra pey Norweç de ciwîyayo, 1982 de biyo hemwelatîyê Norweçî, 1984 de bi nameyê Alexander Bertelsen pasaport girewta û ameyo Tirkîya ke merdimanê xwu ziyaret bikero. La hetê dewleta tirkan ra ancî gêrîyayo, badê ke 18 aşmî zindan de verdayo, 1985 de hemwelatîya ci ya Tirkîya betal kerda û hepis ra veto şirawito Ewropa, 2004 de Norweç de şiyo rehmet.

* * *

Edebîyatê ma de hîkayeya tewr verîne wina ya:

MACERAYA SILÊMANÊ GINCÎ

Silêmanê Gincî hezar û new sey û hîris û heşt de Hereketê Dêrsimî de nefî bibi. Amebi wîlayetê Çanaqele. Uca ra kî dabi qezaya Bayramîçî. Jû roje qaymeqamê Bayramîçî pêro nefîyan dano arê. Înan ra vano:

- Emrê hukmatî esto, îta de milk danîme şima.

Uca ra Silêmanê Gincî qesa gêno vano:

- Qaymeqam beg, rind qesê mi goş ser ne. Memleketê ma de, Ergan de, Surbahan de, Maxaçûr de, Birastîk* de, yanî nê çar dewan de milkê mi esto. Vîst û panc hezarî darê herûganê mi estê. Pancas hezar kok mewî rezê mi esto. Jû kî axurade mi biye, zûrî mebo, hat ra manga awre kona zere, çêberê dotên de golika şeş aşmî ra piya vecîna teber. Naxirê mi, vîst û panc tenî şiwaneyanê suwarî çerênayne. O çax no Munzur kî koleyê mi bî.

Uca ra Munzurî vat:

- He… he… he… he… heyya qa… qa… qay… meqam beg e… e… e… ez ko… ko… ko… koleyê Si… si… si… Silêman axayî ya.

Qiseyanê Silêman axayî ra qaymeqamî înan kerd. Ci rê vat ke:

- Silêman axa, wîlayetê Çanaqele dayene rê gucê mi nêşono ci. Qezaya Bayramîçî kî to rê dest nêdana.

Qesê qaymeqamî ra pey Silêman axa ebe hevalanê xwu vecîyayî teber. Raye ra hevalanê xwu ra Alîşanî vat:

- [Ti] zana Silêman axa? Rewtade mi esta, [ez] çengel kena ti ra, koyê Qazdaxî ser ra Aqdeniz de maseyan seyd kena.

Silêman axayî kî [va]:

- Lalawo, [ti] a rewte kotî de darenê we?

Alîşanî ci ra vat:

- A axura şima ya pîle de darena we!

Na qesa ser ra Silêman axa miradîya. [Va]:

- Heya, heya bira. Hen ke axure biye, niya kî rewte bena.

[Hen] vat pey ra kî hevalanê xwu ra birîya ya. Hurdî-hurdî na lawike vate:

Koyê Muzurî dûman o, pirnika mi lerze kena

Yarê m’ koyan ser ra yena, xebera xeyre ana

Ti ya, ti ya, ti newe vecîya

Beşlîyê herme ya, saeta vilî ya

Taqetê zonî ya, dîlega zerrî ya.

____________

*Enê her çar dewî hetê başûrî ser, yanî hetê Dêrsimî ser merkezê Erzinganî ser o yê. Dewleta tirkan nameyê Ergan kerdo Oğulcuk, nameyê Surbahan kerdo Kılıçkaya, nameyê Maxaçûr kerdo Tatlısu û nameyê Birastîk zî kerdo Çatalören.  (R. L.)

* * *

Şeklo ke rojnameyê Roja Newe de weşanîyaya:

MECERA-I SILEMONE GINCE

Sılemone Gınce hazaro new sev hiris heştte Hereketi Dersim de menfi bi. Amabe Vilate Çanakkale. Ucarâki dabe Gaza Bayramic’i. Jui roje qaymakame Bayramici pero menfiyu danoare. İnunra vano ke;

-Emré hukmati esto itade mılk dan mé suma.

Ucara Sılemone Gmcé qesé ceno wano ke;

-Kaymakam Beg, rınd qesemı gos serne. Melmekete made, Ergan’e, Surbahan’e, Mağaçur’e, Birastîk’e de yane ni çar deunde mılkemı esto. Vişto bonç hazari dare heru gemi este. Boncas hazar kok henguramı esta. Jü ki ahurademı biye, zuri mebo, hatıra mangi zenene kone zerre, çebere doten de balke ses asmire piya vecime tever. Nahıre mı vişto panç teni şuani şuari çıraynayne. İ çax no mazuri ki kolem bi.

Ucara Muzuri vatke;

- He… he… he… he… heyya ka… ka… ka… ykamakam beg e… e… e… ez ku… ku… ku… kolei Sı… sı… sı… Sılemon Ağa yu.

Qasanê Sılemon Agayre kaymakam inam qerd. Cıre watke;

-Sıleman Ağa, Vilate Çanakkale daanara gucemı ne sonocı. Gaza Bayramici ki tore des nedana.

Qesê qayma kamiré péyra Sıleman Ağa ebe hevalone xo veciya teber Raara havalaxora alişanréwat ke;

-Zanna Sıleman Ağa? Sırxademı esta, çengel ken tıra, koye Gazdağı ye serra Ak Deniz’de masiyu seyt ken.

Sıleman Ağa ki;

-La lao, a sırhe kotte darınwé?

Alişani cıra vat ke;

-A ahıro sıma pille de daren wé.

Na qesé serra Sıleman Ağa mıradiya;

-Heya heya brâ. Hin ki axhure biye, niya ki sırrhe bena. Wat pêra ki hawalone xorâ biriya ya. Hurdi hurdi na lawike wate.

Koye Muzur i dumano, pırnıka mı lerze kena

Yarem koun serra yena, habera heyre anna

Tiya tiya tı newé veciya

Beşliye xermiya, saate viliya

Takaté zoniya, dılega zerriya.

Mecera ê Sılemane Gınci

Gınco Süleyman 1938 Dersim harekâtında menfi olarak Çanakkale vilâyatine geldi. Oradan da Bayramiç kazasına verdiler. Aradan bir zaman geçince, Bayramiç kaymakamı Menfileri topladı. Ve onlara dedi ki:

- Hükümetin emri var. Burada size mülk vereceğim.

Oradan Süleyman Gınco söz alarak dedi ki :

- Kaymakam Bey, iyi kulak ver benim sözlerime. Memeleketimde Ergan’da, Sürbahan’da, Mağacur’da, Bırastik’te yani bu dört köyde benim mülküm vardı. Yirmibeş bin ağaç eriğim ve ellibin köklük bir üzüm bağım vardı ki; yalan olmasın bir kapısından guzlaçı inek girince, öbür kapısından yanında altı aylık dişi danasıyla çıkardı. Nahırımı yirmibeş tane atlı hizmetkar otarırdı. Bu Muzur’da benim kölemdi.

Gınco Süleymanın söylediklerini can kulağıyla dinleyen Muzur, hemen atıldı:

- E… e… eeevet Kkkk… aymakam Beg. Bbbb… ben Sssss… Sılemon Ağa’nın Kkkkk… kölesiydim.

Muzur’unda tastikinden sonra, kaymakam Gınco Süleymanın sözlerine inandı ve :

- Süleyman Ağa, Çanakkale Vilâyeti’ni vermeğe benim gücüm yetmez. Bayramiç kazası da sana az gelir, dedi.

Bu sözler üzerine Süleyman Ağa ve arkadaşları kaymakamın yanından ayrılarak köylerinin yolunu tuttular. Yolda, Alişan Süleyman Ağa’ya duyurarak,

- Biliyor musun Süleyman Ağa ? Köyde benim bir sırığım var ki, ucuna olta takıp, Kazdağı’nın üzerinden aşırıp Akdenizde balık avlıyorum. Gınco Süleyman aklınca Alişan’ın yalanını çıkarmak için :

- Ula ula, o sırığı nerede saklıyorsun ? dedi.

Alişan hemen taşı gediğine koydu:

- Senin o büyük ahurda saklıyorum, Süleyman Ağa.

- Doğru doğru kardeşim. Öyle ahur olursa böylede sırık olur. Diyerek, arkadaşlarından ayrıldı.

Onlardan kırk elli adım geride, yavaş yavaş gelirken ; hafiftende şu şarkıyı tutturmuştu :

Duman kaplamış Munzu dağlarının başını, seyriyor gözüm,

Galiba sevgilim gelecek,

Sensin sensin, sen daha yeni çıkansın,

Omuzdaki beşli, beldeki saatsin,

Dizlerimin dermanı, gönlümün dileğisin.

___________

Çime: Roja Newe, Kürtçe – Türkçe Gazete, Yıl 1, Sayı 1, 15 Mayıs 1963, r. 4-5