Edebîyatê Ma de Ziwanê Qiseykerdoxî

Mario Vargas Llosa kitabê xo “Yew Romannusê Ciwanî rê Mektubî” de, yew eserê viraşteyî (fiktion; kurmaca) de behsê rolê vengê qiseykerdoxê metnî keno. Goreyê Llosa, “heçiqas alternatîfî bêhûmar biasîyê zî, exlebê xo hîrê alternatîfî estê: qiseykerdoxo karakter, qiseykerdoxo îlahî ke teberê hîkaye de yo, yew zî qiseykerdoxo nedîyar ke merdim nêzano teber yan zereyê dinyaya ke qisey bena de yo. Her di tewirê verênî yê qiseykerdoxîye edetanê edebîyan ra nat estê; qiseykerdoxo tewirê hîrêyin, eserêko nipînewe yê romanê modernî yo.”

Gama ke merdim metnanê kirmanckî etud keno, tîpê qiseykerdoxî ke vejîyenê vernî û asenê, yan qiseykerdoxo karakter o, yan zî qiseykerdoxo îlahî yo ke her çî zano. Sedemo ke nê her di hawayê qiseykerdişî wina ekserîyet yenê bikar ardene, kîşta tercîhê nuştoxî yê weçînayîşê nê hawayê qiseykerdişan de, beno ke tewirê qiseykerdoxê nedîyarî hema nêşinasneyê bo. Nuştox kamcîn vengî bi kar ano, cumleya destpêkî ya metnî ra eşkera bena. Mesela, merdim eşkeno Gorseyê Jêhatî Zengelanî, Xafilbelayê Murad Canşadî, Teberikê Alî Aydin Çîçekî seba nê hawa qiseykerdişî rê sey metnanê nimûneyan ser o bixebitîyo.

Eke ma bala xo bidîm Tarîyîya Adirî de yê Roşan Lezgînî ser, ma do bivînim ke qiseykerdoxo zafhûmar ameyo bikarardiş. Hîkaye wina dest pêkena:

“Destê to veşeno. Destê to yo rast. Veşayîşêko xerîb, xam. Yew bizoteyê adirî mîyanê muyanê barî û nermekan yê peyê bazinê destê to de halîn viraşto. Veşneno.”

Ziwanê “to/ti”yê hîkaye de, vengê qiseykerdoxê hîkaye nedîyar (xeybane) kerdo û no veng zî ge-ge hîkaye de qiseykerdoxo îlahî ke her çî zano ge-ge zî sey qiseykerdoxê karakterî xo nîşan dano. Qiseykerdox kam o? Eke cumleya ke bi “Destê to veşenê…” dest pêkena bi dîqet etud bibo, do nedîyarîya (belirsizlik) qiseykerdoxê ke na cumle serf keno do hîna vêşî fehm bibo. Keso ke vano “Destê to veşenê…” kam o ecêba? Yew waştî, qiseykerdoxo îlahî ke her çî zano, qiseykerdoxo karakter, yew vengo ke hema nêvejîyayo meydan, wendox o, yan zî qiseykerdox bi xo yo? Herhal nê heme yê. Ez vana qey cewabê nê heme persan eynen sey qiseykerdoxê metnî do sey yew muamma hertim wina kîştêk de vindero. 

Goreyê Mario Vargas Llosa, ganî nuştox qerar bido ke metn de kam qisey keno. Ez vana qey derdo tewr pîl yê nuştoxanê ke xo rê edebîyat kerdo meşexele no yo. Eke merdim vajo edebîyatê kirmanckî de Roşan Lezgîn nê derdî ra xelisîyayo ez vana qey do tesbîtêko xelet nêbo herhal. Çunke mi verê cû va, Tarîyîya Adirî de vengo ke metnî qisey keno, ma vînenê ke ey sey vengêkê zafhûmarî saz kerdo. Seba ke hîna asan fehm bibo, eke merdim çend nimûneyan bido baş beno. Mesela:

“Berê to gineno piro. Hîkaye nîmcet manena. Ti ber akenî. Mêmanêka bêwext a. Esas, waştîyêka ereykewta ya. Nêeşkaya adirê eşqî ra xo ver ro bido. Wina wextêko bêwext de dayo piro ameya. La erey kewta. Rasta xo, her çî de erey kewta.” 

Eke merdim bala xo bido ser, metno ke qal beno ziwanê “to/ti”yî ser o awan bîyo. Coka qiseykerdox sey qiseykerdoxêkê nedîyarî vejîyeno vera ma.

Ez vana qey yewna nimûne do nê ferqî hîna dîyar nîşan bido:

“Îfadeyê rîyê cinîke ra, merdim vano qey, seke mîyanê nivîne de verara waştîyê xo de bîya. Waştî heyecanê heskerdişî ra xo şaş kerdo, yew vateyo çors vato yan yew hereketo şaş kerdo. Xururê cinîke şikito. A zî hêrs bîya, heridîyaya. Bîya asê. Îsyan kerdo. Nê hêrsî reyra wina viran sereyê xo darto we, vejîyaya teber. Heskerdişê aye zî aye ra heskerdiş zî nîmcet mendê. Merdim vano qey, eslê xo de wazena a vîstika şabîyayîşî ke nîmcet verdaya temam bikero. La bi xururê xo nêdana werî. Nika nusena. Her çî ra fek veradayo, nusena. Heme hîsanê xo yê nîmcetan roman de temam kena.”

 Tîya de qiseykerdoxo îlahî mesela qisey keno. Çunke cayo ke vengê qiseykerdoxî ca dayo xo, cayêko teberê mekanî de yo. Cayo ke qiseykerdoxê na hîkayeya ke temaya eşqêkê ereymendeyî ser o saz bîya vindenê, mesafeya mîyanê nuştoxî û metnê ey zî dîyar kenê. Merdim eşkeno vajo ke Roşan Lezgînî no çî zaf bi muwazene saz kerdo.

No fehmê fikrî ke Flaubertî reyde dest pêkerdo, hetê teorîsyenanê edebîyatî yê badê ey gelek ame averberdiş. Ewro hema vajîn ke heme teorîsyenî derheqê senînîya metnêkê modernî de hemfikir ê; vengê qiseykerdoxî ganî mesafe bikero mîyanê xo û çîyo ke qisey keno, heta eke mumkin o, wa nêasîyo. Eke merdim vajo Roşan Lezgîn bi nê fehmê modernîstî hereket keno, ez vana qey do vateyêko cayê xo de bo.*

___________

*No nuşte "Şewçila, Kovara Edebî Hunerî, Hûmare 8, Dîyarbekir, Zimistan 2013, r. 22-23" de weşanîyayo.

Roşan Lezgîn, Tarîyîya Adirî de, Weşanxaneyê Roşna, Dîyarbekir, 2012, 80 rîpelî, 10 TL