Ehmedê Xasî û Şêx Mehmed Selîm

Dewa Hezanî ra Mela Tehar, Ehmedê Xasî û Şêx Mehmed Selîm hunkufê jobînî yê. Têdir şî Bidlîs, Diyarbekir, ca û waranê bînan de wend û her hîrêyinan zî desturname girot. Badê girotişê desturnameyî, Mela Tehar şî vererocê Qerejdaxî, peyê deşta Heranî, dewa Brahîm Paşayê Milî de bî mela. Ehmedê Xasî şi Diyarbekir, Medresey Mesûdiye de bî dersdar û fitwadarê wîlayetê Diyarbekirî. Şêx Mehmed Selîm zî kewt herinda babîyê xwi Şêx Evdilqadirî û bî şêxê terîqete.

Lacê Mela Teharî Elî Çawîş wende yo û nameyê gîştanê xwi hemîne bi kurdî zano; ya qilîçe kamcu ya, eşede kamcu ya… Çîyo ke pîlanê yê, verê yê de qal kerdo, ê xeberî heme kerdê goşareyî û zey lefa mircanan kerrikê goşan û kulîneya vîrê xwi de nayê ro. Wexto ke ci rê lazim bibo, dostanê xwi ra vano.

Elî Çawîş çend serrî verê cû hame Stockholm, lacê xwi hete. Verî ra, seserran ra yo ke keyê ma dostê yewbînî yê. Xeynê na dostanîye zî, Elî Çawîş hevalê babîyê min ê eskerî yo. Min dedê xwi keyê keyna xwi de kerd meyman û min di kasetî fekê yê ra kerdî pirr.

Min rê qalê Seydayê Xasî kerd û va:

“Ez vîst û heştserre bîya, Ehmedê Xasî şi rehma Homayî ser. (1923 de hameyo dinya.)

Rezêkê Seydayî Gola Corîne de bî. Darê miroyan serê bendanê qeraxê rezî de, xecîkê yê zî cor, peyê rezî de bî. Xasî ra xebate nêhameyne. Rezê xwi ra hez kerdêne. Dewicanê ke Seydayî ra hez kerdêne, wextê birnayîş, piştiş û kendişê rezî de hetê yê kerdêne. Rey-rey zî pereyî dayne êrxatan û rezê xwi dayne kendiş. Tehlike û vaşê veradayey ke mîyanê rezê cê de zergûn bibîyne, yê bi xwi antêne yan zî eşêfe kerdêne. Nika zî rezê cî esto. Tornê yê awnênê te ra.

Zehfê heyatê Seydayî mîyanê rezê yê de derbas bî. Roca ke nêşîne hema-hema çinê bî. Şîyne peyê rezê xwi de niştêne ro, kitabî wendêne. Weş dîyêne, heta ke şî rehma Homayî ser zî camikî (verçimikî; gözlük) nêday verê çimanê xwi. La wexto wendêne, camikî dayne verê çimanê xwi. Wextê yê zêde-zêde bibî, baş nusnayne. Destnuştişê yê zehf weşik bî. Rêzê destnuşteyê yê, zey lefanê mircananê binê qirika keyna û bûkan bî… Hem destnuştiş hem zî kitabê yê birarzayê cê Mela Arifî hete bî. Min bi xwi rocêke Mela Arifî ra persa. Min ra va: ‘Ma tersê dewlete ra veyşnay. Ma va henêke şorê gerreyê ma bikerê, go dewlete ezyet bido ma…’

Di biray bî, nameyê birayê yê Mehemed bî. Homay tenê yew keyna da yê, bê aye tutî ci rê nêbî. Mîyanê Seydayê Xasî û Şêx Mehmed Selîmî weş bî.”

Gama ke Elî Çawîşî na cumle va, henêke vatişî fekê xwi de cawitî… Kerd derg û va: “Miyanê Seydayî û Şêxî weş bî…”

Etîya de eysayne ke sistî mîyanê yîne de bibîya. Dima dewam kerd va:

“Seydayê Xasî û Şêx, şîne û ameyne pêhete. Wexto hewce bikerdêne, Şêx Mehmed Selîm bi Seydayî şêwirîyayne. Hetê zanayişê dînî ra zî Şêx bi Seydayî bawer bî û pê şêwirîyayne. Xwira Şêx nişkayne bê Xasî îdare bikero. Kurmê Xasî hameyne ci. Wexto kurmê Xasî bihameyne ci, yew mirîd şirawitê dimayê ci û ardêne xwi hete. Çunkî Şêx nêşkayne tam heqê gelş û teşqeleyanê mîyanê şarî û fitwayanê şerîetî ra vejîyo. Seydayê Xasî şîne, fitwa dayne û safî kerdêne.

Warê fitwaya şerîetî de, Seyda zanaye bi. Çi rey binê çîke de nêmendêne…

Di herêmey ma de, ne şêx û ne mela bibî ke di vatişan verê Seyday Xasî de vaco. Kes nişkayne. Odaya ke o ewca bîyne, yê bînan veng nêkerdêne, goştarîye kerdêne. Mela û şêxanê wîlayetê Diyarbekirî zanayne Xasî xas o. Vatişo ke o vaco, kerraya şikênayişî nîya, rukn o rukn! Hurmetê şêxan û melayanê kirdan ci rê bibî. Ziwanê heqî zî û yê dewlete (yanî osmankî) zî baş zanayne.

Wexto çîke biqewmîyayne, Şêx Mehmed Selîmî vatêne: ‘Şorê veyndê Xasî!’

Wexto Şêx Seîd hame Hezan verê Mehmed Selîmî, Şêx Selîmî şirawit dimayê pîlanê mirîdanê xwi ke bi înan bişêwirîyo. Înan ra yew zî Mehmed Keyayê Kerwesî bi. Wexto Mehmed Keya yeno reseno Hezan, serê reyirê xwi de, ewilî şino Seydayê Xasî hete. Hawnêno, Seyda fekê eywane de rûnişto û waneno. Mehmed Keya silam ro ci dano:

- Selamuneleykum, Seyda.

Xasî vano:

- Eleykumselam, Keya.

Mehmed Keya vano:

- Seyda… Vanê, Şêx Seîd Efendî hamewo, Şêx Mehmed Selîmî hete wo. Şêxî şirawito dimay min. Ez o şorî Dîwan. La wexto ez keye ra veciyawa heya tîya, ez di mîyanê xişûşan de wa… Ez nêzana, wexto ez biresî dîwan, ez o ewil şorî destê Şêx Seîd Efendî yan yê Şêx Selîmî?

Seydayê Xasî vano:

- Helbet yê Şêx Seîd Efendî. Ew pîltir o.

Mehmed Keya xatir Seydayî ra wazeno. Şinê welaqanê xwi teslîmê xulaman kenê û vecênê dîyar, kunê zereyê dîwanî. Şêx Seîd û hevalê xwi dîwan de yê. Mehmed Keya û yê ke tedir ê, ewilî şinê destê Şêx Seîdî, dima ra zî şinê destê Şêx Mehmed Selîmî miç kenê û cayê xwi de nişenê ro.

Bado ke Şêx Seîd û hevalê xwi wirzenê, Şêx Mehmed Selîm Mehmed Keyayî ra perseno, vano:

- Çi rê ti ewil şî destê Şêx Seîdî?

Mehmed Keya vano:

- Şêxê min, min nêzanayne ez o ewilî şorî destê kamî… Serê reyirî de, ez şîya Xasî hete û pê şêwriyawa. Yê min ra va, şore destê Şêx Seîdî Efendî.

Ena mesela ser o Şêx Mehmed Selîmî surgunê Xasî vet. Ew surgunê dewa cîrane, Firdêsî kerd. (Firdês, nêzdîyê Hezanî de dewêka Licê ya. Dewlete nameyê ya kerdo “Ziyaret”.)

Badê ke di serrê Xasî Firdês de qedîyay, Şêx Selîmî hewnîya bê Xasî nêşkeno îdare bikero… Gelş û teşqeleyî bê Xasî safî nêbenê. Şêx fitwadar nîyo, nêşkeno fitwa bido. Yê ke yenê Şêxî hete, bi qey fitwa yan çîkey şerîetî yenê, ew mecbur maneno, yan ê merdiman şiraweno Firdês, yan zî yewî şiraweno Firdês û Xasî ano Hezan xwi hete. Peyina peyine, Şêx mecbur mend, Xasî rê efû vete û merdimî bi heranê yînan şirawitî Firdês û keyê Seydayî tepîya ard Hezan. Seyda ancî resa rez, miroyêre û hengurey xwi…

Alimêkew wayirê kitaban, kitabê Sadîyê Şîrazî û Hafizî verê destê yê de, bi wendişê kitaban wa mijûl, nameyê cê qesranê Îstanbulî (Stenbolî) û padîşahan de bîbî, bi zanayîşê xwi eywana padîşayî de cubeyê Şêxulîslamî tera vetbî û zey fîlozofêk hameyne naskerdiş. La bêwayir!… Yo bîn zî, wayirê çend cênîyan, dewan, gayan û gamêşanê cite, sofî û mirîdan bi. Vîşterayê kelî û kelinceyê qurbanî hameyne fekê beyrayê yê. Şimşêrê hîmmetî destê yê de…”

Rehma Homayî ro wirdîne bo zî. (*) 

__________

(*) No nuşte rojnameyê NewePelî hûmara diyine rîpel 7 de weşanîyayo.