Elewî, Kurdî, Raporî

Merkezê Cigêrayîşî yê Merdimanê Zanayan (BİLGESAM: Bilge Adamlar Araştırma Merkezi) bi sernameyê “Analîzo Sosyolojîk yê Meselaya Başûrê Rojhilatî (Güneydoğu Sorununun Sosyolojik Analizi)” yew rapor weşana. Raporo ke tebaxa 2009î de Anqara de weşanîyayo 114 rîpelî yo. (*) Sernameyê raporî de îbareya (Raporo Teknîkî) zî esta.

Rapor de malumatêko balkêş esto. Binê sernameyê Îstatîstîkê Dîn û Mezhebî (Din ve Mezhep İstatistikleri) de vano, yê ke Başûrê Rojhelatî de ciwîyenê, % 98.5 îslam ê. Îslamî zî, şeklê % 49 henîfî, % 46.3 şafiî, % 3.5 elewî de, qisman rê cîya bîyê. (r. 31)

No analîzkerdiş merdimî heyret de verdeno. Dr. Atîlla Sandikli servateyo ke raporî rê nuşto de vano “Verî zî derheqê mintiqa de raporî amade bîy la semedo ke ê raporan de metodê zanistî nêameyê şuxulnayîş coka mesela rast teşxîs nêbîya, rayîrê tedawîya mesela de pêşnîyazê tenduristî meydan de ronênîyayê.”

Qizilbaşîye (elewîyîye) mîyanê îslamî de yena hesibnayîş. Goreyê qenaetê mi ra, na yewe senînîya bingeyîne û amancê raporî meydan de ronana. Rapor, o fikro ke rastîya îdeolojîya resmî ra guman nêkeno, naye munaqeşe nêkeno, sey tekane rastîye, sey rastîya nîhaî qebul keno, wina hereket keno û nînan newe ra xuliqneno. Qizilbaşîya (elewîyîya) ke îslamî reyde tu eleqeyê xo çin o, mîyanê îslamî de hesibnayîş, nameyê metodê zanistîye ser o helwêstêka şaş a. Yeno zanayîş ke elewîyîye bawerîyêka zaf verê îslamî ya. Pisporî danê zanayîş ke elewîyîye bawerîyêka wina ya ke Manî û Zerdeştî ra zaf verî estbîya, bawerîyêka aîdê Mezopotamya ya. Eşkera yo ke baw û bawkalê qizilbaşanê (elewîyanê) ewroyî îslamî nêbîyê.

Xora merdim şêno vajo ke hûmara elewîyanê mîyanê nê nimûnekerdişî de zaf tay a, beno ke îhmal bîyê. Perse derheqê dereceyê hûmara nimûnekerdişî de nîya, o zihnîyeto ke elewîyan musluman qebul keno, yeno rexnekerdiş.

Yew projeyê Itîhad we Tereqîyî yo sey dorê unsurê tirk-îslamî de newe ra organîzekerdişê dewleta Osmanî û neteweyîkerdiş, yanî tirkîzekerdişê ekonomîyî estbi. Neteweyîkerdişê ekonomîyî, ameyne na mana ke, dewlemendîya ke destê rûm û armenîyan de ya, bi hawayêk dest bidê ser û bikerê binê kontrolê yê ke tirk û îslam ê. Rûm, armenî, kurd û qizilbaşî (elewîyî) vernîyê tetbîqkerdişê nê projeyê cemat û dewlete de sey kelemê zaf muhîmî amey dîyayîş. Seba mîyan ra wedartişê nê keleman plan û projeyê zaf cidî virazîyay. Seba ke nînan tetbîq bikerî pabeyê wextêkê musaîtî vindertî. Şerê cîhanî yo yewin no firsend da. Senî ke şerî dest pêkerd, rûmanê [mintiqayanê sey] Deryaya Sîya, Anadolî, Ege û Deryaya Sipî ra qismêk amey surgunkerdiş. Yê ke apey mendî, bi mudaxele amey şawitiş. Nufûsê armenîyan bi jenosîd ame pûçkerdiş. Mal û milko ke rûman û armenîyan ra apey mend, dîyîya binê kontrolê eşrafo musluman o tirk û kurdanê tetikêşan ê rojhelatî. Amadekerdiş û tetbîqkerdişê nê heme plan û projeyan de yahudîyan îttîhadîyan rê aqilmendîye kerde.

Asîmîlekerdişê kurdan seba tirkîtîye û asîmîlekerdişê eleweyîn seba muslumanîye parçeyê nê projeyê cemat û dewlete bîy. No proseso ke dewrê Itîhad we Tereqî de dest pêkerd, dewrê komare de bi hawayêko hîna sîstematîk ame ramitiş. Dewanê qizilbaşan (elewîyan) de viraştişê camîyan, meselayêka zaf muhîmê yê komare bî. Ewro beno ke, qizilbaşê (elewîyê) ke asîmîleyê muslumanîye bîyê, yê ke nê prosesî de yê, estbê. La na yew nîşan nêdana ke ê muslman ê. Çunkî tîya de tada û zordarî esta. Bêguman zaf muhîm o ke bîyero tehqîqkerdiş, gelo senî asîmîle bîyê, senî bîyê musluman. Na yewe sergêjîyêka sey “Ez musluman a la elewî ya” yan “Ez elewî ya la musluman a” zî xuliqnaya.

Serranê 1960yan de Bidlîs de vatişêko sey “Tirkê tewr holî ma yê, ma tirkê xas ê…” estbi. Digel ke tu şertê muslumanîye bi ca nêanê, beno ke ewro qizilbaşan ra zî ê ke vajê “Muslumanê tewr holî ma yê” estbê. Na rewşe neke muslumanbîyayîşê înan, asîmîlebîyayîşê înan nîşan dana. Helbet ganî bi delîlanê dewlemendan bîyero tehqîqkerdiş ke senî asîmîle bîyê, çira asîmîle bîyê, senî nê prosesî ra vîyartê. No zî eşkera yo ke na mesela munaqeşeyî rê akerde ya. Labelê meselayêka wina munaqeşeyî rê akerda de, bê ke delîlê îdeolojîya resmî tehqîq bibê, seke rast bê, cigêrayîşêkê zanistî de eynen şuxulnayîşê înan, helwêstêka eksê metodê zanistî de ya.

Badê ke rapor de elewîyîye sey mezhebêk qebul bena û mîyanê îslamî de nîşan dîyena, badê ke “Goreyê ferqê mezheban ra cîyabîyayîşê dîmensîyonanê cîyawazî, aîdîyet û waştişê pîya ciwîyayîşî” yeno vatiş, derheqê her hîrê rewşan de, hûmarname û nisbetê derheqê henîfîyîye, şafiîyîye û elewîyîye dîyenê. (r. 55)

Vano “Goreyê ferqê mezheban ra cîyabîyayîşê dîmensîyonanê ewnîyayîşê PKK/Ocalanî ra” û hewna, na rewşe henîfî, şafiî û elewîyan de senî virazîyena, derheqê naye de reqemî û nisbetî dîyenê. (r. 68-74)

Binê sernameyê “Goreyê ferqê mezheban ra cîyabîyayîşê pers û dîmensîyonanê Peymê Ewleyî” de, ancîna, reqem û nisbetê derheqê henîfîyîye, şafiîyîye û elewîyîye dîyenê. (r. 77-78)

Cigêrayîş 4.797 kesan ser o virazîyayo. Nimûnekerdiş 4.797 kes ê. Anketî destpêkê serra 2009 de tetbîq bîyê. Eke nimûnekerdiş 5.000 merdim bo zî, hîna zêde merdiman ser o tetbîq bibo zî, sedemê qebulkerdişanê şaşan ra, seba ke malumat û delîlê îdeolojîya resmî eynen amey qebulkeriş, seba ke qet nêamey tehqîqîkerdiş û qebul bîyê, coka tu qîymetêko cidî yê nê raporî çin o. Xora, herinda ke vajo meselaya kurdan de vano mesalaya Başûrê Rojhelatî, no hawa vatiş zî rewşêka wina ya ke îstîqametê nê fehmî de virazîyayo.

Anketî Batman, Çewlîg, Bidlîs, Dîyarbekir, Mûş, Sêrt, Dêrsim, Wan, Agirî (nê new wîlayetan ra, wîlayetê ke tede teror ciwîyeno, yeno vatiş), Semsûr, Xarpêt, Erzirom, Entab, Meraş, Meletî, Riha (nînan ra, wîlayetê ke teror tede zêde nêciwîyeno, yeno vatiş), Îstanbul û Mêrsîn de (nînan ra zî, mehlayê ke bi koçkerdiş virazîyayê, yeno vatiş) tetbîq bîyê. Tayê sedeman ra anket Culemêrg û Şirnex de, qezayanê Agirî Bazîd û Dîyadîn de tetbîq nêbîyo.

Weçînayîşê wîlayetan de Igdir, Qers, Ardehan û Erzingan ca nêgênê.

Rapor de tekîd beno ke % 98.5ê şarî musluman o. Yê mendeyî zî binê kategorîyanê sey xirîstîyanî, suryanî, êzidîtî û yê ke bawerîya xo bi dînan nêanê de kom benê. Êzidî xo ra vanê “êzidî”. Êzidîyan ra Yezidi vatiş, seba raporêkê zanistî helwêstêka tenduriste nîya. Zazayan grûbêka kurdan ra cîya, grûbêka etnîkî ya kurdan ra cîya nîşandayîş zî şaş o. Babetanê ke îdeolojîya resmî vana rastîya mutleqe ra yew zî na ya. Labelê zazayî, ê kurd ê ke, zazakî qisey kenê. Pisporê babete wina tekîd kenê.

Kurdkî: Yew ziwano ke deyn gêrîyayo

No mîyan de ganî merdim biewnîyo şîroveyê serekê dezgeyê perwerdeyê berzî (YÖK) Profesor Yusuf Ziya Özcanî ra zî. Profesoro serekê dezgeyê perwerdeyî vano “Kurdî, yew ziwano ke deyn ameyo girewtiş o. Se ra 60-70ê çekuyan fariskî ra, se ra 20-25 erebkî ra gêrîyayê. Qismêk zî tirkî yê. Seba ke Enstîtuyê Ziwan û Edebîyatê Kurdkî yan zî Qism ağabeybo, ganî Qismê pêtî yê tirkî, fariskî û erebkî abibê.”

Goreyê qenaetê mi, no beyanatê profesorê serekê dezgeyê perwerdeyî beyanatêko derheqê ziwanî de nîyo. No beyanatêko wina yo ke tehqîrkerdişê kurdan û kurdkî xo rê keno amanc. Gama ke vanê “abîyayîşê kurdan”, gama ke vanê “abîyayîşê demokratîkî” zî tehqîrkerdişê kurdan û kurdkî plana vernî de girewtiş, rewşêka wina ya ke tesîrê îdeolojîya resmî ya cuya fikrî, cuya zanist û hunerî ser o eleqedar a. Goreyê qenaetê mi ra, profesorê serekê dezgeyê perwerdeyî wazeno naye îfade bikero. Tirk, ereb û farisî ganî wina metodan bivînê û tetbîq bikerê ke kurdî û kurdkî nêşêyê firsendê nefesgirewtişî zî bivînê. Kam gama ke meydan de kurdî û kurdkî nêmendî… a o wext, ma do Qismê Ziwan û Edebîyatê Kurdkî akerin. Bi no qayde do waştişê ewropijan zî bîyerê ca. Xora qet ne mewzûyê behsî yo ke ma kurdan sey muxatab qebul bikerin.

Dewrê cuntaya 12ê adare [1971] de dozgeranê eskerî îdîanameyê şeklê “Ziwanêko bi nameyê kurdkî çin o, se ra çewres tirkî yo, se ra hîris û panc fariskî yo, se ra vîst erebkî yo, se ra yew û nîm suryanîkî yo, se ra yew û nîm gurcîkî yo, se ra yew îbranîkî yo…” nuştêne. Vera na rewşe de zanyar Mûsa Anterî yew roniştiş de wina vatibi: “Seba ke dozger kurdan û kurdkî tehqîr bikero, zêde manaya ey çin a ke hende zehmet bido xo, qasê 30 tewir qud-qudê kergan zî estê.”

Eke ma Ferhengê Kurdî-Tirkî yê Zana Farqînî ke Enstîtuyê Kurdkî yê Îstanbulî weşanayo, romananê kurdkî, kitabanê cigêrayîşan û sn. biberên verê profesorê serekê dezgeyê perwerdeyî de ronin zî, ancîna fikrê ey nêvuryeno. Îdeolojîya resmî kategorîyêka fikrî ya winasî ya. Wareyêko winasî yo ke zanayîş ney, tede bawerî serdest a. Nê ferhengî de 131 hezar û 266 çekuyî estê. No ferheng 2 hezarî 132 rîpelî yo.

Perwerdekar û pedagog Faîz Cebiroglu bi sernameyê “Wehmê Profesorêk (Bir Profesörün Evhamları)” nuşteyêk nuşt. (www.faizvebiroğolu.blogspot.com, 16 oktobre 2009) Faîz Cebiroglu îfade keno ke se ra newayê çekuyanê tirkî xerîb ê. Vano, çekuyê ke bi herfê C, F, H, I, J, L, M, N, P, R, S, U û Z dest pêkenê, înan ra tu yewe tirkî nîya. Vano, Tirkîya de nameyê tu cayêk, nameyê tu şêngeyêk zî tirkî nîyo… Îhtîmal çin o ke profesoro serekê dezgeyê perwerdeyî cewab bido nînan zî. Profesoro ke qiseykerdişê xo de vano “Se ra hewtay fariskî, se ra vîst û panc erebkî…” La profesorêko wende nîyo. Wayîrê malumatî nîyo ke kurdan nê serranê peyênan de derheqê kurdan, kurdkî û Kurdîstanî de, derheqê averşîyayîşo cematkî û tarîxî yê miletê kurdî de xebatê senînî kerdê, xebatê wareyanê sey ziwan, kultur, tîyatro û sn. de senî aver şîyê. Bîyayîşê ke Tirkîya de, Kurdîstan de û cîhan de benê ra zî bêxeber o. Eke hal no hal bo, a game yew entrîkaya 90 serrîye ya Frichî sey malumatî tekrar keno, vano. Feqet Frich rewna ra deşîfre bîyo şîyo… La profesoro serekê dezgeyê perwerdeyî naye ra zî bêxeber o.

18.10.2009

_____________

Tirkî ra tercume: Roşan Lezgîn

Çime: Zazakî.NET, sernameyê tirkî yo orîjînal: Aleviler, Kürtler, Raporlar